A. Giới thiệu chung về tác giả Huy Cận và tác phẩm Đoàn thuyền đánh cá
Chào các em, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những bài thơ hay nhất viết về đề tài lao động và thiên nhiên trong chương trình Ngữ văn lớp 9: bài thơ "Đoàn thuyền đánh cá" của nhà thơ Huy Cận. Ra đời vào năm 1958, trong không khí hăng say xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc, bài thơ như một khúc tráng ca hào hùng, ca ngợi vẻ đẹp của biển cả và đặc biệt là vẻ đẹp của con người lao động mới, những người dân chài làm chủ cuộc đời mình. Thông qua bài học này, các em sẽ nắm vững được nội dung và nghệ thuật đặc sắc của tác phẩm, phân tích được các hình ảnh thơ độc đáo, đặc biệt là hình ảnh con thuyền, và cảm nhận được niềm vui, niềm tự hào của nhà thơ trước cuộc sống mới. Hãy cùng nhau giương buồm ra khơi, khám phá thế giới thơ ca đầy màu sắc của Huy Cận nhé!
B. Phân tích chi tiết bài thơ Đoàn thuyền đánh cá
1. Tìm hiểu chung
a. Tác giả Huy Cận (1919 - 2005)
Huy Cận, tên đầy đủ là Cù Huy Cận, là một trong những nhà thơ lớn của nền thơ ca hiện đại Việt Nam. Sự nghiệp sáng tác của ông có thể chia làm hai giai đoạn rõ rệt:
- Trước Cách mạng tháng Tám 1945: Thơ Huy Cận mang một nỗi sầu nhân thế, một nỗi buồn mênh mang, vũ trụ. Nỗi buồn ấy thể hiện rõ trong tập thơ nổi tiếng Lửa thiêng.
- Sau Cách mạng tháng Tám 1945: Thơ ông có sự chuyển biến lớn, tràn đầy niềm vui, lạc quan, tin tưởng vào cuộc sống mới và con người mới. Ông tìm thấy nguồn cảm hứng dồi dào từ công cuộc xây dựng đất nước.
"Đoàn thuyền đánh cá" là tác phẩm tiêu biểu cho phong cách thơ Huy Cận ở giai đoạn thứ hai.
b. Hoàn cảnh sáng tác
Bài thơ được sáng tác vào giữa năm 1958, trong một chuyến đi thực tế dài ngày của Huy Cận tại vùng mỏ Quảng Ninh. Tại đây, ông đã được sống trong không khí lao động hăng say của người dân, được chứng kiến cảnh những đoàn thuyền đánh cá ra khơi và trở về. Vẻ đẹp hùng vĩ của thiên nhiên và khí thế lao động của con người đã khơi nguồn cảm hứng mãnh liệt cho nhà thơ sáng tác nên bài thơ này. Tác phẩm được in trong tập thơ Trời mỗi ngày lại sáng.
c. Bố cục bài thơ
Bài thơ được viết theo hành trình của một chuyến ra khơi. Bố cục có thể chia làm 3 phần:
- Phần 1 (2 khổ thơ đầu): Cảnh đoàn thuyền ra khơi lúc hoàng hôn.
- Phần 2 (4 khổ thơ tiếp): Cảnh đoàn thuyền đánh cá trên biển đêm.
- Phần 3 (Khổ thơ cuối): Cảnh đoàn thuyền trở về trong bình minh.
2. Phân tích chi tiết nội dung tác phẩm
a. Cảnh đoàn thuyền ra khơi và tâm thế người lao động (Khổ 1, 2)
Mở đầu bài thơ là khung cảnh hoàng hôn tráng lệ trên biển, một khởi đầu đầy ấn tượng cho chuyến ra khơi.
Mặt trời xuống biển như hòn lửa.
Sóng đã cài then, đêm sập cửa.
Huy Cận đã sử dụng phép so sánh độc đáo "Mặt trời... như hòn lửa", gợi tả hình ảnh mặt trời lúc hoàng hôn vừa rực rỡ, vừa to lớn, ấm nóng. Vũ trụ được hình dung như một ngôi nhà khổng lồ với những hành động rất con người: "sóng đã cài then", "đêm sập cửa". Biện pháp nhân hóa này khiến thiên nhiên trở nên gần gũi, vũ trụ đi vào trạng thái nghỉ ngơi. Chính lúc này, con người bắt đầu hành trình lao động của mình.
Đoàn thuyền đánh cá lại ra khơi,
Câu hát căng buồm cùng gió khơi.
Từ "lại" cho thấy đây là một công việc thường xuyên, quen thuộc, diễn ra như một quy luật. Nhưng điều đặc biệt là tâm thế của người đi biển. Họ ra khơi không mệt mỏi, mà bằng "câu hát". Hình ảnh ẩn dụ "câu hát căng buồm" là một sáng tạo nghệ thuật đặc sắc. Tiếng hát của người lao động không chỉ thể hiện niềm vui, sự lạc quan, mà còn có sức mạnh vật chất, hòa cùng ngọn gió, đẩy con thuyền lướt sóng ra khơi. Nó cho thấy khí thế phơi phới, hào hùng của con người làm chủ biển cả.
Trong khổ thơ thứ hai, lời hát của người dân chài được cất lên, bộc lộ ước mơ và quyết tâm của họ:
Hát rằng: cá bạc biển Đông lặng,
Cá thu biển Đông như đoàn thoi
Đêm ngày dệt biển muôn luồng sáng.
Đến dệt lưới ta, đoàn cá ơi!
Lời hát thể hiện mong muốn biển lặng, trời yên để có một chuyến đi thuận lợi. Hình ảnh so sánh "cá thu... như đoàn thoi" và ẩn dụ "dệt biển" gợi lên sự giàu có, trù phú của biển cả. Những đàn cá đông đúc qua lại như những con thoi dệt nên tấm thảm biển muôn màu, muôn luồng sáng lấp lánh. Lời gọi "đoàn cá ơi!" vừa tha thiết, vừa như một lời mời gọi, thể hiện niềm tin vào một mẻ lưới bội thu.
b. Cảnh đánh cá trên biển đêm hùng tráng, thơ mộng (Khổ 3, 4, 5, 6)
Nếu cảnh ra khơi đã đầy khí thế, thì cảnh đánh cá trên biển đêm còn được miêu tả với một vẻ đẹp lãng mạn, bay bổng và hùng tráng hơn nữa.
Thuyền ta lái gió với buồm trăng
Lướt giữa mây cao với biển bằng,
Ra đậu dặm xa dò bụng biển,
Dàn đan thế trận lưới vây giăng.
Con thuyền lúc này không còn là con thuyền bình thường. Nó trở nên kỳ vĩ, hòa nhập vào thiên nhiên rộng lớn. "Lái gió", "buồm trăng" là những hình ảnh đầy chất thơ, cho thấy con người và con thuyền đang làm chủ thiên nhiên. Con thuyền lướt đi giữa không gian bao la "mây cao với biển bằng", tầm vóc được nâng lên ngang tầm vũ trụ. Công việc dò tìm luồng cá, bủa lưới vây giăng được miêu tả như một trận đánh, một thế trận được bày ra ("dàn đan thế trận"). Điều này cho thấy sự chủ động, thông minh và sức mạnh của con người trong công cuộc chinh phục biển cả.
Vẻ đẹp của biển cả không chỉ hùng vĩ mà còn vô cùng giàu có, được thể hiện qua bức tranh các loài cá:
Cá nhụ cá chim cùng cá đé,
Cá song lấp lánh đuốc đen hồng,
Cái đuôi em quẫy trăng vàng choé.
Đêm thở: sao lùa nước Hạ Long.
Bằng biện pháp liệt kê (cá nhụ, cá chim, cá đé, cá song), nhà thơ đã vẽ nên sự phong phú của biển cả. Mỗi loài cá mang một vẻ đẹp riêng, đặc biệt là hình ảnh "cá song lấp lánh đuốc đen hồng", một sự liên tưởng đầy sáng tạo. Ánh trăng chiếu vào con cá quẫy đuôi tạo nên một màu "vàng choé" rực rỡ. Cảnh biển đêm trở nên sống động, có hồn với hình ảnh nhân hóa "Đêm thở: sao lùa nước Hạ Long". Cả biển đêm dường như đang cựa mình, hơi thở của nó là những con sóng lăn tăn lùa ánh sao lấp lánh.
Công việc lao động của người dân chài được miêu tả vừa vất vả, vừa hào hùng:
Ta hát bài ca gọi cá vào,
Gõ thuyền đã có nhịp trăng cao.
Biển cho ta cá như lòng mẹ
Nuôi lớn đời ta tự buổi nào.
Lao động không còn là gánh nặng mà đã trở thành một bài ca. Tiếng hát gọi cá, tiếng gõ thuyền hòa cùng "nhịp trăng cao", tạo nên một bản giao hưởng tuyệt vời giữa con người và thiên nhiên. Tình cảm của người dân chài với biển cả được thể hiện qua phép so sánh ấm áp: "Biển cho ta cá như lòng mẹ". Biển cả là người mẹ thiên nhiên hào phóng, bao dung, đã nuôi sống con người từ bao đời. Đây là một cách nhìn đầy trân trọng và biết ơn.
c. Cảnh đoàn thuyền trở về trong bình minh (Khổ cuối)
Khung cảnh cuối cùng là cảnh đoàn thuyền chiến thắng trở về trong ánh bình minh rực rỡ.
Câu hát căng buồm với gió khơi,
Đoàn thuyền chạy đua cùng mặt trời.
Mặt trời đội biển nhô màu mới,
Mắt cá huy hoàng muôn dặm phơi.
Câu thơ "Câu hát căng buồm với gió khơi" được lặp lại, tạo nên kết cấu đầu cuối tương ứng, nhưng ý nghĩa đã được nâng cao. Nếu lúc ra đi là tiếng hát của hi vọng, thì lúc trở về là tiếng hát của niềm vui chiến thắng, của sự mãn nguyện sau một đêm lao động miệt mài. Hình ảnh "Đoàn thuyền chạy đua cùng mặt trời" là một hình ảnh nhân hóa đầy khí phách, thể hiện sức mạnh và tốc độ phi thường của con người. Con người không còn nhỏ bé trước thiên nhiên mà đang sánh ngang, chạy đua cùng vũ trụ. Hình ảnh "Mặt trời đội biển" là một liên tưởng độc đáo, gợi lên một ngày mới tràn đầy sức sống, hứa hẹn tương lai tươi sáng. Thành quả lao động được miêu tả thật đẹp: "Mắt cá huy hoàng muôn dặm phơi". Ánh nắng ban mai chiếu vào hàng ngàn mắt cá tạo nên một vẻ đẹp lấp lánh, huy hoàng, đó chính là vẻ đẹp của sự sống và của thành quả lao động chân chính.
3. Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật
a. Giá trị nội dung
- Bài thơ là một khúc tráng ca ca ngợi vẻ đẹp của thiên nhiên, đất nước, đặc biệt là vùng biển Quảng Ninh giàu đẹp.
- Tác phẩm khắc họa thành công hình ảnh người lao động mới với vẻ đẹp khỏe khoắn, tâm hồn phơi phới, lạc quan, làm chủ cuộc đời và làm chủ biển cả.
- Qua đó, bài thơ thể hiện niềm vui, niềm tự hào của nhà thơ trước sự đổi thay của đất nước và cuộc sống.
b. Giá trị nghệ thuật
Thành công của bài thơ được tạo nên từ nhiều yếu tố nghệ thuật đặc sắc:
- Cảm hứng lãng mạn và âm hưởng hào hùng: Toàn bài thơ mang âm hưởng của một bài ca sôi nổi, phơi phới, tạo nên từ bút pháp lãng mạn bay bổng.
- Trí tưởng tượng phong phú: Huy Cận đã sáng tạo ra nhiều hình ảnh thơ độc đáo, mới lạ, đầy bất ngờ như "câu hát căng buồm", "thuyền ta lái gió với buồm trăng", "mặt trời đội biển".
- Sử dụng thành công các biện pháp tu từ: Các biện pháp so sánh, nhân hóa, ẩn dụ, liệt kê, nói quá được vận dụng linh hoạt, hiệu quả, tạo nên những vần thơ giàu hình ảnh và biểu cảm.
- Ngôn ngữ thơ giàu nhạc điệu: Bài thơ có nhịp điệu khỏe khoắn, lúc bay bổng, lúc lại nhịp nhàng như nhịp chèo, nhịp gõ thuyền, góp phần tạo nên âm hưởng của một khúc ca lao động.
C. Câu hỏi ôn tập
Dưới đây là một số câu hỏi giúp các em củng cố kiến thức về bài thơ:
Câu 1: Phân tích vẻ đẹp của hình ảnh người lao động trong bài thơ "Đoàn thuyền đánh cá" của Huy Cận.
Gợi ý trả lời: Cần làm nổi bật các vẻ đẹp sau:
- Vẻ đẹp trong khí thế, tâm hồn phơi phới, lạc quan (thể hiện qua tiếng hát).
- Vẻ đẹp trong tư thế làm chủ thiên nhiên, biển cả (lái gió, buồm trăng, dàn đan thế trận).
- Vẻ đẹp trong sức mạnh phi thường, sánh ngang tầm vũ trụ (chạy đua cùng mặt trời).
- Tình yêu và lòng biết ơn sâu sắc với biển cả quê hương (biển như lòng mẹ).Câu 2: Hình ảnh con thuyền trong bài thơ đã được miêu tả như thế nào? Phân tích ý nghĩa của hình ảnh đó.
Gợi ý trả lời:
- Con thuyền được miêu tả gắn liền với thiên nhiên kỳ vĩ: "lái gió với buồm trăng", "lướt giữa mây cao với biển bằng".
- Con thuyền mang khí thế của con người: "chạy đua cùng mặt trời".
- Ý nghĩa: Con thuyền không chỉ là phương tiện lao động mà còn là biểu tượng cho khát vọng chinh phục thiên nhiên, cho khí thế đi lên của con người và đất nước trong thời đại mới.Câu 3: Bút pháp lãng mạn và trí tưởng tượng bay bổng của Huy Cận đã được thể hiện như thế nào qua bài thơ?
Gợi ý trả lời: Phân tích các hình ảnh thơ độc đáo, sáng tạo, thể hiện sự liên tưởng phong phú của tác giả:
- "Câu hát căng buồm cùng gió khơi".
- "Thuyền ta lái gió với buồm trăng".
- "Cái đuôi em quẫy trăng vàng choé".
- "Đêm thở: sao lùa nước Hạ Long".
- "Đoàn thuyền chạy đua cùng mặt trời".
- "Mặt trời đội biển nhô màu mới".
Nêu bật tác dụng của những hình ảnh này trong việc tạo nên vẻ đẹp kỳ vĩ, tráng lệ cho cảnh và người.
D. Kết luận & Tóm tắt
"Đoàn thuyền đánh cá" là một bài ca tuyệt đẹp về lao động và cuộc sống mới. Bằng bút pháp lãng mạn và cảm hứng vũ trụ, Huy Cận đã khắc họa thành công bức tranh thiên nhiên biển cả vừa hùng vĩ, vừa thơ mộng và hình ảnh con người lao động với tầm vóc lớn lao, đầy khí thế. Bài thơ không chỉ là một thành công của riêng Huy Cận mà còn là một tác phẩm tiêu biểu cho nền thơ ca Việt Nam thời kỳ xây dựng chủ nghĩa xã hội. Hy vọng qua bài soạn này, các em sẽ thêm yêu vẻ đẹp của quê hương, đất nước và trân trọng hơn giá trị của lao động. Hãy tiếp tục tìm đọc những tác phẩm khác của Huy Cận để khám phá thêm thế giới thơ ca phong phú của ông.