Soạn bài Đời muối - Ngữ văn - Lớp 12 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Xin chào các em học sinh lớp 12! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một tác phẩm văn xuôi đặc sắc, giàu chất thơ và thấm đượm tình người – truyện ngắn “Đời muối” của nhà văn Nguyễn Thành Long. Tác phẩm không chỉ là một bức tranh hiện thực về cuộc sống lao động nhọc nhằn của những người dân làm muối mà còn là một bài ca ca ngợi vẻ đẹp tâm hồn, tình cảm gia đình và khát vọng sống mãnh liệt của họ. Qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững kiến thức nền về tác giả, tác phẩm, phân tích được các giá trị nội dung và nghệ thuật tiêu biểu. Từ đó, các em sẽ thêm trân trọng vẻ đẹp của lao động và những con người bình dị quanh ta, đồng thời rèn luyện kỹ năng cảm thụ và phân tích một tác phẩm văn học hiện đại.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Tìm hiểu chung về tác giả và tác phẩm

1. Tác giả Nguyễn Thành Long (1925 - 1991)

Nguyễn Thành Long là một trong những cây bút văn xuôi tiêu biểu của nền văn học Việt Nam hiện đại. Việc tìm hiểu về cuộc đời và sự nghiệp của ông sẽ giúp chúng ta có cái nhìn sâu sắc hơn về phong cách và tư tưởng nghệ thuật trong các tác phẩm.

a. Cuộc đời và sự nghiệp

Nguyễn Thành Long sinh ra tại huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam, trong một gia đình viên chức nhỏ.
Ông tham gia viết văn từ thời kỳ kháng chiến chống Pháp và nhanh chóng khẳng định được tài năng của mình.
Sau năm 1954, ông chuyển ra Hà Nội, công tác tại Hội Nhà văn Việt Nam và tạp chí Văn nghệ.
Ông là một nhà văn cần mẫn, nghiêm túc với nghề, luôn tìm tòi, khám phá và sáng tạo không ngừng.

b. Phong cách nghệ thuật

Ngòi bút của Nguyễn Thành Long thường tập trung khám phá vẻ đẹp của con người trong cuộc sống thường nhật, đặc biệt là những con người lao động bình dị. Phong cách của ông nổi bật với chất trữ tình đằm thắm, ngôn ngữ trong sáng, giàu hình ảnh và khả năng phân tích tâm lí nhân vật tinh tế.

Các tác phẩm của ông thường có cốt truyện không quá phức tạp, nhưng lại cuốn hút người đọc bởi những chi tiết chân thực, những cảm xúc nhẹ nhàng mà sâu lắng. Tác phẩm tiêu biểu nhất của ông mà các em đã được học ở chương trình THCS là truyện ngắn “Lặng lẽ Sa Pa”.

2. Tác phẩm “Đời muối”

“Đời muối” là một truyện ngắn thể hiện rõ nét phong cách nghệ thuật của Nguyễn Thành Long, một tác phẩm tuy ngắn gọn nhưng chứa đựng những giá trị nhân văn sâu sắc.

a. Hoàn cảnh sáng tác và xuất xứ

Truyện ngắn “Đời muối” được viết vào năm 1979 và in trong tập truyện cùng tên, xuất bản năm 1985.
Đây là giai đoạn đất nước vừa ra khỏi chiến tranh, bước vào thời kỳ xây dựng với bộn bề khó khăn. Bối cảnh này đã ảnh hưởng sâu sắc đến cảm hứng sáng tác của nhà văn, hướng ngòi bút của ông về với cuộc sống lao động và những thân phận con người.

b. Bố cục văn bản

Văn bản có thể được chia làm 3 phần chính:

Phần 1 (Từ đầu đến “…đẩy những đụn muối trắng lên”): Bức tranh thiên nhiên và con người trên đồng muối lúc rạng đông.
Phần 2 (Tiếp theo đến “…để dành cho con”): Cuộc sống lao động vất vả và tình cảm gia đình ấm áp của những người làm muối.
Phần 3 (Còn lại): Những suy ngẫm, ước mơ về tương lai của người cha và vẻ đẹp của cuộc sống.

c. Tóm tắt nội dung

Truyện ngắn kể về một ngày lao động bình thường của một gia đình làm muối ở vùng ven biển. Trong khung cảnh rạng đông tuyệt đẹp nhưng cũng đầy khắc nghiệt, hình ảnh người cha, người mẹ (chị Cà) và hai đứa con nhỏ hiện lên với nỗi vất vả của nghề làm muối. Họ cần mẫn, chăm chỉ từ sáng sớm tinh mơ, gồng gánh, cào muối dưới cái nắng gay gắt. Dù cuộc sống cơ cực, “mặn chát” như vị muối, nhưng ở họ vẫn tỏa sáng tình yêu thương gia đình sâu sắc, sự gắn bó với công việc và những ước mơ giản dị về một tương lai tươi sáng hơn cho con cái.

II. Hướng dẫn đọc hiểu văn bản

1. Bức tranh thiên nhiên và con người trên đồng muối lúc rạng đông

Mở đầu tác phẩm, Nguyễn Thành Long đã vẽ nên một bức tranh thiên nhiên và con người hòa quyện, vừa hùng vĩ, thơ mộng, vừa ẩn chứa sự khắc nghiệt của cuộc sống lao động.

a. Khung cảnh thiên nhiên đặc trưng

Thời gian: Rạng đông, một thời điểm đặc biệt của ngày, khi bóng tối và ánh sáng giao thoa. Đây là khoảnh khắc thiên nhiên mang vẻ đẹp tinh khôi, huyền ảo nhất.
Không gian: Đồng muối rộng lớn, mênh mông. Tác giả sử dụng những hình ảnh so sánh độc đáo để miêu tả: “đồng muối lấp lánh như một tấm gương khổng lồ”, phản chiếu ánh sáng của bầu trời.
Màu sắc và ánh sáng: Bức tranh được phối bởi những gam màu sống động: màu “hồng hồng” của rạng đông, màu “trắng tinh” của muối, màu “xanh biếc” của biển. Ánh sáng thay đổi liên tục, từ le lói đến bừng sáng, tạo nên một khung cảnh đầy biến ảo.
Âm thanh: Không gian không tĩnh lặng mà có tiếng sóng vỗ, tiếng gió và sau đó là tiếng người lao động, tạo nên một bản giao hưởng của cuộc sống.

→ Qua đó, Nguyễn Thành Long không chỉ miêu tả một không gian lao động mà còn thể hiện một tình yêu, sự gắn bó sâu sắc với vẻ đẹp của quê hương, đất nước. Thiên nhiên vừa là bối cảnh, vừa là một nhân vật tô điểm cho vẻ đẹp của con người.

b. Hình ảnh con người lao động

Nổi bật trên nền thiên nhiên ấy là hình ảnh gia đình người làm muối:

Sự xuất hiện sớm: Họ có mặt trên đồng muối từ khi “trời còn đẫm sương đêm”, cho thấy sự cần cù, chăm chỉ và nhịp sống gắn liền với tự nhiên.
Dáng vẻ khỏe khoắn: Dù vất vả, hình ảnh của họ hiện lên không hề yếu đuối. Người cha với “bắp chân rắn chắc”, người mẹ với đôi quang gánh trên vai. Đó là vẻ đẹp của sự rắn rỏi, dẻo dai được tôi luyện qua năm tháng lao động.
Sự hòa hợp với thiên nhiên: Con người không đối lập mà hòa vào bức tranh thiên nhiên rộng lớn. Họ trở thành trung tâm, là linh hồn của cảnh vật, làm cho đồng muối mênh mông trở nên sống động và ấm áp.

2. Vẻ đẹp của con người lao động trong “Đời muối”

Đây là trọng tâm của tác phẩm. Nguyễn Thành Long đã dùng ngòi bút tinh tế của mình để khắc họa những phẩm chất đáng quý của những người dân làm muối, tiêu biểu là gia đình chị Cà.

a. Nỗi cơ cực, vất vả của nghề làm muối

“Đời muối” – cái tên tác phẩm đã gợi ra sự mặn chát, cực nhọc của một kiếp người gắn bó với hạt muối.

Sự lệ thuộc vào thiên nhiên: Nghề muối phụ thuộc hoàn toàn vào nắng và gió. “Lạy trời cho đừng mưa” là lời cầu nguyện thường trực, cho thấy sự bấp bênh, lo âu trong cuộc sống của họ.
Sự hao tổn sức lực: Công việc làm muối đòi hỏi sức lực nặng nhọc. Hình ảnh chị Cà “gầy rộc”, đôi vai oằn xuống vì gánh muối, người cha cặm cụi cào muối dưới cái nắng chói chang là những chi tiết chân thực, gây xúc động mạnh. Hơi muối mặn ăn mòn da thịt, làm cho bàn chân họ “nứt nẻ”.
Cuộc sống nghèo khó: Dù làm việc quần quật, thành quả lao động của họ chỉ đủ để trang trải cuộc sống đạm bạc. Bữa ăn chỉ có “khoai lang luộc”, đứa con nhỏ phải theo mẹ ra đồng muối từ sớm.

→ Nỗi vất vả không chỉ thể hiện qua hành động mà còn thấm đẫm trong từng suy nghĩ, từng giọt mồ hôi của người lao động. Đó là hiện thực của “đời muối”.

b. Vẻ đẹp tâm hồn và những phẩm chất đáng quý

Vượt lên trên sự cơ cực, những con người ấy vẫn tỏa sáng những vẻ đẹp tâm hồn đáng trân trọng.

Tình yêu lao động và sự gắn bó với quê hương: Họ không xem công việc là gánh nặng mà là một phần không thể thiếu của cuộc sống. Họ làm việc với sự chuyên cần, nhẫn nại. Hình ảnh những “kim tự tháp muối” trắng tinh được vun lên không chỉ là thành quả lao động mà còn là biểu tượng cho sự sáng tạo, cho niềm tự hào về công việc của mình.
Tình cảm gia đình sâu nặng, ấm áp:
- Tình vợ chồng: Người cha nhìn vợ - chị Cà - với ánh mắt đầy yêu thương, xót xa. Anh thấu hiểu sự hy sinh của vợ: “Anh nhìn vợ, thương quá.”. Lời nói, cử chỉ của họ dành cho nhau tuy giản dị nhưng chứa đựng sự quan tâm, chia sẻ sâu sắc.
- Tình mẫu tử: Hình ảnh chị Cà vừa gánh muối vừa địu con trên lưng là một trong những hình ảnh đẹp và cảm động nhất. Chiếc địu vải trở thành biểu tượng của tình mẹ, vừa che chở con khỏi cái nắng, cái gió, vừa là nơi ủ ấm tình yêu thương. Mẹ dành cho con những gì tốt đẹp nhất, dù chỉ là “ít khoai lang để dành”.
- Tình phụ tử: Người cha yêu con theo một cách thầm lặng. Anh lo lắng cho tương lai của con, mơ ước con sẽ có một cuộc sống khác, không phải nối nghiệp “đời muối” mặn chát của cha mẹ.
Ước mơ và khát vọng giản dị mà cao đẹp:
- Dù cuộc sống hiện tại đầy gian khó, họ vẫn không ngừng hy vọng. Ước mơ của người cha không phải cho bản thân mà là cho thế hệ tương lai.
- Anh mơ về một ngày “cánh đồng muối sẽ biến thành ruộng lúa”, con cái sẽ được học hành, sẽ có một cuộc đời “nhạt” hơn, tức là bớt đi vị mặn của mồ hôi, nước mắt và sự cực nhọc.
- Khát vọng này cho thấy vẻ đẹp của sự hy sinh, tầm nhìn và tinh thần lạc quan, luôn hướng về phía trước của người lao động. Nó nâng tầm vóc của những con người bình dị, khiến họ trở nên lớn lao, cao cả.

3. Đặc sắc nghệ thuật của tác phẩm

Thành công của “Đời muối” không chỉ đến từ nội dung nhân văn mà còn từ những sáng tạo nghệ thuật độc đáo của Nguyễn Thành Long.

a. Cốt truyện đơn giản và chất trữ tình đậm nét

Truyện không có xung đột kịch tính hay những tình tiết gay cấn. Cốt truyện chỉ xoay quanh một buổi lao động bình thường.
Sức hấp dẫn của tác phẩm nằm ở chất thơ, chất trữ tình toát lên từ cảnh vật, từ tâm trạng nhân vật và từ giọng văn của người kể chuyện. Tác giả đã “thi vị hóa” hiện thực lao động vất vả, tìm thấy và ngợi ca vẻ đẹp ẩn sau sự lam lũ.

b. Nghệ thuật xây dựng hình ảnh và sử dụng ngôn từ

Hình ảnh giàu sức gợi: Nguyễn Thành Long rất tài hoa trong việc sử dụng hình ảnh. Các hình ảnh như “những kim tự tháp muối trắng”, “mặt trời như một quả cầu lửa”, người mẹ địu con trên lưng… không chỉ có giá trị tạo hình mà còn mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc.
Ngôn ngữ tinh tế, giàu chất thơ: Ngôn ngữ truyện trong sáng, giản dị nhưng được chắt lọc kỹ lưỡng. Nhiều câu văn giàu nhạc điệu, giàu hình ảnh, ví dụ: “Cái màu hồng hồng của rạng đông đã tắt hẳn trên nền trời chỉ còn một màu trắng bạc.”.

c. Giọng văn và điểm nhìn trần thuật

Giọng văn: Tác phẩm được kể bằng một giọng văn chậm rãi, trầm lắng, đầy cảm thông và trân trọng. Người kể chuyện dường như hóa thân vào nhân vật, nói hộ nỗi lòng và suy tư của họ.
Điểm nhìn trần thuật: Tác giả sử dụng điểm nhìn linh hoạt, chủ yếu là từ ngôi thứ ba nhưng có lúc lại nhập vào dòng suy nghĩ nội tâm của nhân vật (chủ yếu là người cha). Điều này giúp khám phá thế giới tinh thần phong phú, những tình cảm sâu kín của con người lao động.

III. Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật

1. Giá trị nội dung

Tác phẩm “Đời muối” đã thành công khắc họa bức tranh chân thực về cuộc sống lao động nhọc nhằn của những người làm muối. Qua đó, tác giả ca ngợi vẻ đẹp tâm hồn của họ: cần cù, nhẫn nại, giàu tình yêu thương gia đình và luôn mang trong mình những khát vọng sống cao đẹp. Tác phẩm mang giá trị nhân văn sâu sắc, thể hiện niềm tin yêu và sự trân trọng của nhà văn đối với những con người lao động bình dị.

2. Giá trị nghệ thuật

Truyện ngắn là minh chứng tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của Nguyễn Thành Long. Thành công nghệ thuật của tác phẩm được tạo nên bởi sự kết hợp hài hòa giữa chất hiện thực và chất trữ tình, nghệ thuật xây dựng hình ảnh đặc sắc, ngôn ngữ trong sáng, giàu chất thơ và nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật tinh tế, sâu sắc.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

Để củng cố kiến thức đã học, các em hãy suy nghĩ và trả lời các câu hỏi tự luận sau:

Câu 1: Phân tích vẻ đẹp của con người lao động được thể hiện qua hình tượng gia đình người làm muối trong truyện ngắn “Đời muối” của Nguyễn Thành Long.

Gợi ý trả lời: Tập trung vào các phẩm chất: cần cù, chăm chỉ trong lao động; tình cảm gia đình ấm áp, sâu nặng (tình vợ chồng, tình mẫu tử, phụ tử); và ước mơ, khát vọng về một tương lai tốt đẹp hơn cho con cái. Nêu dẫn chứng cụ thể từ tác phẩm.
Câu 2: Nhan đề “Đời muối” gợi cho em những suy nghĩ gì? Phân tích ý nghĩa của nhan đề này trong việc thể hiện chủ đề tác phẩm.

Gợi ý trả lời: Phân tích hai lớp nghĩa: nghĩa đen (cuộc đời gắn với nghề làm muối) và nghĩa bóng (vị mặn của mồ hôi, nước mắt; sự cơ cực, vất vả nhưng cũng đậm đà, thủy chung của tình người). Nhan đề khái quát được hiện thực cuộc sống và vẻ đẹp tâm hồn của nhân vật, thể hiện chủ đề tư tưởng của tác phẩm.
Câu 3: Em hãy bình luận về chất trữ tình đặc sắc trong truyện ngắn “Đời muối”.

Gợi ý trả lời: Chất trữ tình được thể hiện qua: bức tranh thiên nhiên thơ mộng; vẻ đẹp tâm hồn con người; dòng suy tư nội tâm của nhân vật; ngôn ngữ giàu hình ảnh, giàu nhạc điệu và giọng văn đầy cảm thông, trân trọng của tác giả. Chất trữ tình giúp “mềm hóa” hiện thực khắc nghiệt và tôn vinh vẻ đẹp con người.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau soạn bài “Đời muối” – một truyện ngắn giàu giá trị của Nguyễn Thành Long. Tác phẩm đã cho ta thấy rằng, đằng sau sự lam lũ, vất vả của cuộc sống lao động là những tâm hồn trong sáng, những tình cảm cao quý và những khát vọng không bao giờ tắt. Vẻ đẹp của con người không nằm ở những điều lớn lao, phi thường mà hiện hữu ngay trong cuộc sống đời thường, trong sự cần mẫn và tình yêu thương. Hy vọng qua bài học này, các em sẽ biết trân trọng hơn giá trị của lao động và những con người bình dị đã góp phần làm nên “vị mặn” đậm đà cho cuộc đời. Hãy tiếp tục khám phá thêm những tác phẩm khác của Nguyễn Thành Long để cảm nhận sâu sắc hơn vẻ đẹp trong văn chương của ông.