Soạn bài Dưới bóng hoàng lan - Ngữ văn - Lớp 10 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một tác phẩm văn học nhẹ nhàng, tinh tế và đầy chất thơ của nhà văn Thạch Lam - truyện ngắn "Dưới bóng hoàng lan". Tác phẩm không có những tình tiết gay cấn hay xung đột kịch tính, mà như một dòng suối trong trẻo chảy nhẹ nhàng vào tâm hồn người đọc, khơi gợi những tình cảm đẹp đẽ về tình bà cháu, tình yêu quê hương và những rung động đầu đời trong sáng. Qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững kiến thức nền về tác giả, tác phẩm, phân tích sâu sắc các nhân vật và đặc trưng nghệ thuật, từ đó có thể tự tin trả lời các câu hỏi trong sách giáo khoa và cảm nhận trọn vẹn giá trị nhân văn mà Thạch Lam gửi gắm.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG

1. Tác giả Thạch Lam (1910 - 1942)

• Tiểu sử: Thạch Lam tên thật là Nguyễn Tường Vinh, sinh ra tại Hà Nội. Ông là một trong những thành viên chủ chốt của nhóm Tự Lực văn đoàn. Cuộc đời ông tuy ngắn ngủi nhưng đã để lại một di sản văn học vô giá.
• Phong cách sáng tác: Văn của Thạch Lam mang một vẻ đẹp riêng, nhẹ nhàng, trong sáng và giàu chất thơ. Ông thường không tập trung vào cốt truyện ly kỳ mà đi sâu vào thế giới nội tâm nhân vật, khám phá những rung động tinh tế, những tình cảm bình dị mà sâu sắc. Ngôn ngữ văn xuôi của ông đẹp, tinh tế và giàu hình ảnh.
• Tác phẩm chính: "Gió đầu mùa" (1937), "Nắng trong vườn" (1938), "Sợi tóc" (1942), và tùy bút nổi tiếng "Hà Nội băm sáu phố phường" (1943).

2. Tác phẩm "Dưới bóng hoàng lan"

• Xuất xứ: Truyện ngắn được in trong tập "Nắng trong vườn" (1938), một trong những tác phẩm tiêu biểu nhất cho phong cách văn chương Thạch Lam.
• Tóm tắt: Thanh, một chàng trai đi làm xa, trở về thăm nhà sau hai năm. Anh tìm lại được cảm giác bình yên, thân thuộc trong khu vườn của bà, dưới bóng cây hoàng lan. Tại đây, anh gặp lại Nga, cô bạn hàng xóm thuở nhỏ, nay đã trở thành một thiếu nữ xinh đẹp. Những kỷ niệm tuổi thơ ùa về, và giữa họ nảy nở những rung động đầu đời trong sáng, nhẹ nhàng, được chứng kiến bởi người bà hiền hậu và bóng cây hoàng lan thân thuộc.
• Bố cục: Có thể chia làm 3 phần:
  • Phần 1 (Từ đầu đến "...của bà chàng"): Cảm xúc của Thanh khi trở về ngôi nhà xưa.
  • Phần 2 (Tiếp theo đến "...không động đậy"): Cuộc gặp gỡ giữa Thanh và Nga dưới bóng hoàng lan.
  • Phần 3 (Còn lại): Tình cảm gia đình ấm áp và những rung động tinh tế của Thanh.

II. ĐỌC HIỂU VĂN BẢN

1. Bối cảnh và không gian nghệ thuật

Không gian trong "Dưới bóng hoàng lan" không chỉ là nền cho câu chuyện mà còn là một "nhân vật" quan trọng, tác động sâu sắc đến tâm trạng của Thanh.

• Ngôi nhà và khu vườn: Đây là không gian của ký ức, của sự bình yên. Mọi thứ đều quen thuộc, từ "cánh cửa gỗ đã cũ", "những cây cau", đến "mùi hoàng lan thoang thoảng". Không gian này đối lập hoàn toàn với cuộc sống bon chen, ồn ào nơi thành thị mà Thanh vừa rời xa. Nó có sức mạnh thanh lọc tâm hồn, đưa con người trở về với những giá trị nguyên sơ, tốt đẹp.
• Cây hoàng lan: Đây là trung tâm của không gian nghệ thuật. Cây hoàng lan không chỉ là một loài cây cụ thể mà đã trở thành một biểu tượng.

  "Cây hoàng lan cao vút, cành lá rủ xuống như một cái lều che mát cả một góc vườn."

  Nó là chứng nhân cho tuổi thơ của Thanh, cho tình yêu thương của bà, và cho sự nảy nở của mối tình đầu trong sáng giữa Thanh và Nga. Mùi hương hoàng lan trở thành mùi hương của ký ức, của tình thân, của sự bình yên.

2. Nhân vật Thanh và dòng cảm xúc khi trở về

Thanh là nhân vật trung tâm, mọi diễn biến của câu chuyện đều được soi chiếu qua lăng kính tâm trạng của anh.

a. Cảm giác bình yên, thanh thản

Ngay từ những bước chân đầu tiên trở về, Thanh đã cảm nhận một sự thay đổi lớn trong tâm hồn. Anh tìm thấy sự "yên tĩnh và mát mẻ" khác hẳn với "cái nắng gay gắt ở Hà Nội". Sự trở về này không chỉ là trở về không gian địa lý mà là một cuộc trở về với cội nguồn tâm hồn.

• Sự gắn bó với cảnh vật: Thanh nhận ra mọi thứ vẫn như xưa, từ con đường lát gạch, bức tường hoa, cho đến từng đồ vật trong nhà. Sự bất biến của cảnh vật mang lại cho anh cảm giác an toàn, che chở.
• Sự giải thoát khỏi lo toan: Khi về nhà, Thanh "thấy tâm hồn nhẹ nhõm, tươi mát như vừa tắm ở một con suối trong". Anh tạm gác lại mọi lo toan, bộn bề của cuộc sống để đắm mình trong không gian yêu thương của gia đình.

b. Ký ức tuổi thơ ùa về

Không gian quen thuộc đã đánh thức trong Thanh một miền ký ức tưởng chừng đã ngủ quên. Mỗi góc vườn, mỗi đồ vật đều gắn liền với những kỷ niệm ấu thơ bên bà và cô bạn hàng xóm.

• Ký ức về bà: Hình ảnh bà ngồi têm trầu, tiếng bà gọi cháu, những câu chuyện cổ tích bà kể... tất cả hiện về sống động.
• Ký ức về Nga: Thanh nhớ lại những trò chơi tuổi thơ cùng Nga, nhớ hình ảnh cô bé "mặt còn nhỏ và bầu bĩnh". Những kỷ niệm này là sợi dây kết nối quá khứ với hiện tại, làm cho cuộc gặp gỡ của họ trở nên ý nghĩa hơn.

3. Nhân vật bà và tình yêu thương vô bờ

Người bà không xuất hiện nhiều nhưng là linh hồn của ngôi nhà, là biểu tượng cho tình yêu thương, sự bao dung và là nơi chốn bình yên để Thanh quay về.

• Hình ảnh người bà: Bà hiện lên với mái tóc bạc phơ, đôi mắt hiền từ, giọng nói trầm ấm. Bà là hiện thân của những giá trị truyền thống tốt đẹp, của sự ấm áp, chở che. Hành động bà "phe phẩy cái quạt nan" cho cháu ngủ là một chi tiết nhỏ nhưng chứa đựng tình yêu thương mênh mông.
• Tình cảm dành cho cháu: Bà yêu thương Thanh một cách thầm lặng mà sâu sắc. Bà lo lắng cho sức khỏe của cháu, vui mừng khi cháu trở về. Bà cũng rất tinh tế khi nhận ra tình cảm chớm nở giữa Thanh và Nga, bà vun đắp cho tình cảm ấy một cách kín đáo, nhẹ nhàng.

4. Nhân vật Nga và mối tình đầu trong sáng

Nga là hiện thân của vẻ đẹp dịu dàng, trong sáng và là người khơi gợi những rung động đầu đời tinh tế trong lòng Thanh.

• Sự thay đổi của Nga: Nga không còn là cô bé tinh nghịch ngày nào mà đã trở thành một thiếu nữ xinh đẹp, dịu dàng. Sự thay đổi này khiến Thanh ngỡ ngàng và xao xuyến.
• Tình cảm chớm nở giữa Thanh và Nga: Tình cảm của họ không được thể hiện qua những lời nói to tát mà qua những cử chỉ, ánh mắt ngại ngùng, e ấp.

  "Thanh thấy Nga dường như cũng có ý đợi chàng, cái ý đó kín đáo và lặng lẽ, không hiện ra một cử chỉ nào."

  Cuộc đối thoại của họ ngắn ngủi, ngập ngừng nhưng chứa đựng bao tình ý. Bông hoa hoàng lan Thanh cài lên tóc Nga là một chi tiết nghệ thuật đắt giá, là tín vật của một mối tình trong trẻo, nên thơ.

III. PHÂN TÍCH CÁC YẾU TỐ NGHỆ THUẬT ĐẶC SẮC

1. Nghệ thuật xây dựng cốt truyện tâm lí

Thạch Lam là bậc thầy của truyện ngắn không có cốt truyện. "Dưới bóng hoàng lan" là một minh chứng tiêu biểu. Truyện không có xung đột, không có cao trào kịch tính. Dòng chảy của tác phẩm chính là dòng tâm trạng của nhân vật Thanh, từ lúc trở về, gặp lại bà, gặp lại Nga, cho đến những rung động cuối cùng. Mọi sự kiện bên ngoài chỉ là cái cớ để tác giả khám phá thế giới nội tâm phong phú, tinh tế của con người.

2. Nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật

Thạch Lam không trực tiếp gọi tên cảm xúc của nhân vật. Ông để cảm xúc tự toát lên qua hành động, cử chỉ, qua sự cảm nhận về cảnh vật xung quanh. Ví dụ, niềm vui, sự bình yên của Thanh được thể hiện qua cảm giác "tươi mát như vừa tắm ở một con suối trong", hay sự xao xuyến trước Nga được thể hiện qua hành động "lặng yên nhìn Nga". Đây là bút pháp miêu tả tinh tế, đòi hỏi sự đồng cảm sâu sắc từ người đọc.

3. Ngôn ngữ và giọng văn

• Ngôn ngữ: Ngôn ngữ truyện trong sáng, giản dị nhưng được chắt lọc, giàu hình ảnh và nhạc điệu. Câu văn của Thạch Lam thường nhẹ nhàng, uyển chuyển, có khả năng gợi tả, gợi cảm cao.
• Giọng văn: Giọng văn chủ đạo là trữ tình, trầm lắng, man mác một nỗi hoài niệm đẹp đẽ. Giọng văn này rất phù hợp để diễn tả những tình cảm nhẹ nhàng, sâu kín, tạo nên chất thơ đặc trưng cho tác phẩm.

4. Ý nghĩa biểu tượng của hình ảnh "bóng hoàng lan"

Hình ảnh cây hoàng lan và bóng của nó bao trùm toàn bộ tác phẩm, trở thành một biểu tượng đa nghĩa:

• Biểu tượng của quê hương, gia đình: Cây hoàng lan gắn bó với ngôi nhà, với người bà, là nơi lưu giữ những ký ức tuổi thơ. Nó là biểu tượng cho mái ấm, cho cội nguồn bình yên mà mỗi người luôn tìm về.
• Biểu tượng của tình yêu thương: Dưới bóng hoàng lan, tình bà cháu được thể hiện ấm áp, tình cảm đôi lứa chớm nở một cách trong sáng, tinh khôi.
• Biểu tượng cho sự che chở, vỗ về: Bóng cây như vòng tay của người bà, của quê hương, ôm ấp, che chở và xoa dịu tâm hồn con người sau những bão giông của cuộc đời.

IV. HƯỚNG DẪN TRẢ LỜI CÂU HỎI SÁCH GIÁO KHOA

Dưới đây là gợi ý trả lời các câu hỏi trong SGK Ngữ văn 10, tập 1, trang 50.

1. Câu 1: Phân tích cảm xúc, suy nghĩ của nhân vật Thanh khi trở về nhà bà.

   Gợi ý trả lời:

   • Cảm xúc ban đầu: Thanh cảm thấy "yên tĩnh và mát mẻ", một sự bình yên trái ngược với sự ồn ào nơi thành thị. Tâm hồn anh trở nên "nhẹ nhõm, tươi mát".
   • Khi vào nhà: Anh cảm nhận sự quen thuộc đến từng chi tiết nhỏ: "cánh cửa gỗ", "mùi hương cũ", "bàn thờ". Điều này khơi dậy trong anh nỗi nhớ và sự gắn bó sâu sắc.
   • Khi gặp bà: Anh cảm thấy xúc động, thương bà và nhận ra tình yêu thương của bà là thứ quý giá nhất, là "sự yên ổn và cái vui của tuổi già".
   • Kết luận: Dòng cảm xúc của Thanh là sự dịch chuyển từ cảm giác bình yên bên ngoài đến sự rung động sâu thẳm bên trong tâm hồn. Đó là hành trình tìm về cội nguồn, tìm về tình thân và những giá trị đích thực.
2. Câu 2: Tình cảm giữa bà và Thanh được nhà văn thể hiện qua những chi tiết nào? Bạn có nhận xét gì về tình cảm đó?

   Gợi ý trả lời:

   • Chi tiết thể hiện tình cảm:
     • Về phía bà: Giọng nói "trầm và hơi run", đôi mắt "hiền từ và đôn hậu", hành động xoa đầu cháu, phe phẩy quạt cho cháu ngủ, chuẩn bị bữa ăn thịnh soạn. Bà cũng tinh tế nhận ra tình cảm của Thanh và Nga.
     • Về phía Thanh: Cảm giác "yên tĩnh" khi ở bên bà, hành động ngồi vào lòng bà, cảm nhận "bàn tay gầy guộc" của bà. Anh thấy thương bà và trân trọng những giây phút bình yên bên bà.
   • Nhận xét: Tình cảm bà cháu là một tình cảm sâu nặng, thầm lặng nhưng vô cùng ấm áp. Nó được thể hiện qua những cử chỉ, hành động bình dị, đời thường chứ không phải lời nói. Đây là tình cảm cội nguồn, là điểm tựa tinh thần vững chắc cho Thanh.
3. Câu 3: Cuộc gặp gỡ giữa Thanh và Nga đã diễn ra như thế nào? Phân tích những chuyển biến trong tình cảm của hai nhân vật.

   Gợi ý trả lời:

   • Diễn biến cuộc gặp gỡ: Cuộc gặp gỡ diễn ra tự nhiên dưới bóng hoàng lan. Ban đầu là sự ngỡ ngàng của Thanh trước sự thay đổi của Nga. Sau đó là những câu hỏi thăm ngập ngừng, e ấp. Đỉnh điểm là hành động Thanh ngắt một bông hoa hoàng lan cài lên tóc Nga.
   • Chuyển biến tình cảm:
     • Thanh: Từ ngạc nhiên ("Thanh không nhận ra Nga"), đến xao xuyến, rung động trước vẻ đẹp của Nga ("Thanh thấy tim đập nhẹ một cái"). Anh trở nên bạo dạn hơn khi chủ động ngắt hoa cho Nga.
     • Nga: Từ e thẹn, bẽn lẽn ("Nga cúi đầu không nói gì"), đến cảm động và đón nhận tình cảm của Thanh một cách kín đáo ("mái tóc Nga rung động và run rẩy").
   • Kết luận: Đây là một mối tình đầu trong sáng, chớm nở một cách nhẹ nhàng, tinh tế, không lời tỏ tình nhưng vẫn đủ để cả hai hiểu được tình cảm của nhau.
4. Câu 4: Nêu vai trò của các yếu tố không gian, thời gian trong việc thể hiện tâm trạng, tình cảm của nhân vật và chủ đề của truyện.

   Gợi ý trả lời:

   • Không gian (ngôi nhà, khu vườn, cây hoàng lan): Là không gian của ký ức, bình yên, đối lập với thế giới bên ngoài. Nó không chỉ là bối cảnh mà còn là phương tiện để soi chiếu, bộc lộ tâm trạng nhân vật. Không gian ấy có sức mạnh chữa lành, vỗ về tâm hồn.
   • Thời gian (quá khứ - hiện tại): Thời gian quá khứ (kỷ niệm tuổi thơ) và hiện tại (cuộc trở về) đan xen vào nhau. Quá khứ là nền tảng, làm cho những cảm xúc ở hiện tại trở nên sâu sắc và ý nghĩa hơn.
   • Vai trò: Các yếu tố này góp phần tạo nên chất trữ tình, nên thơ cho tác phẩm. Chúng giúp khắc họa sâu sắc chủ đề: ca ngợi tình cảm gia đình, tình yêu quê hương và vẻ đẹp của những rung động đầu đời trong sáng.
5. Câu 5: Nêu một số đặc điểm của truyện ngắn trữ tình Thạch Lam được thể hiện qua văn bản "Dưới bóng hoàng lan".

   Gợi ý trả lời:

   • Cốt truyện đơn giản: Truyện không tập trung vào sự kiện mà chủ yếu đi sâu vào diễn biến tâm trạng nhân vật.
   • Nhân vật không có tính cách phức tạp: Các nhân vật (Thanh, bà, Nga) hiện lên với những nét đẹp trong sáng, thuần khiết, chủ yếu được khắc họa qua thế giới nội tâm.
   • Bút pháp miêu tả tinh tế: Tác giả đặc biệt thành công trong việc miêu tả những rung động tinh vi trong tâm hồn con người.
   • Chất thơ đậm đặc: Chất thơ toát lên từ cảnh vật, từ tình người, từ ngôn ngữ trong sáng, giàu hình ảnh và nhạc điệu.
   • Giọng văn nhẹ nhàng, hoài niệm: Tạo nên một không khí truyện trầm lắng, sâu sắc.
6. Câu 6: Theo bạn, truyện ngắn muốn gửi gắm đến người đọc thông điệp gì? Điều này còn có ý nghĩa với cuộc sống hôm nay không? Vì sao?

   Gợi ý trả lời:

   • Thông điệp: Truyện gửi gắm thông điệp về giá trị của tình cảm gia đình, tình yêu quê hương và những vẻ đẹp bình dị trong cuộc sống. Hãy biết trân trọng những khoảnh khắc bình yên, những người thân yêu và cội nguồn của mình.
   • Ý nghĩa với cuộc sống hôm nay: Thông điệp này vô cùng ý nghĩa. Trong xã hội hiện đại đầy bận rộn và áp lực, con người dễ bị cuốn đi, quên mất những giá trị cốt lõi. Tác phẩm nhắc nhở chúng ta hãy sống chậm lại, biết tìm về gia đình, về quê hương để tìm thấy sự bình yên và nạp lại năng lượng cho tâm hồn.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

1. Câu 1: Phân tích ý nghĩa biểu tượng của hình ảnh cây hoàng lan trong toàn bộ tác phẩm. Tại sao tác giả lại lấy hình ảnh này làm nhan đề cho truyện ngắn?
2. Câu 2: Chất thơ trong truyện ngắn "Dưới bóng hoàng lan" được tạo nên từ những yếu tố nào? Hãy làm rõ qua các dẫn chứng cụ thể.
3. Câu 3: Viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày cảm nhận của em về nhân vật người bà trong truyện.
4. Câu 4: So sánh sự khác biệt trong phong cách viết truyện của Thạch Lam qua "Dưới bóng hoàng lan" với một tác giả văn học hiện thực phê phán cùng thời (ví dụ: Nam Cao, Vũ Trọng Phụng) mà em đã học.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

"Dưới bóng hoàng lan" là một truyện ngắn đặc sắc, tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của Thạch Lam. Tác phẩm đã vẽ nên một bức tranh đồng quê yên ả với những tình cảm con người trong sáng, đẹp đẽ. Qua câu chuyện trở về của Thanh, nhà văn đã gửi gắm thông điệp sâu sắc về giá trị của tình thân, của cội nguồn và vẻ đẹp của những rung động tinh khôi. Bằng ngòi bút tài hoa và một tâm hồn nhạy cảm, Thạch Lam đã tạo nên một tác phẩm có sức sống lâu bền, khơi gợi trong lòng người đọc những tình cảm nhân văn cao đẹp. Hy vọng bài soạn này sẽ giúp các em hiểu sâu hơn và yêu mến hơn những trang văn tinh tế của ông.