A. Mở đầu: Khám phá giá trị văn học qua truyện và kí
Chào các em! Trong chương trình Ngữ văn lớp 12, chúng ta không chỉ tìm hiểu các tác phẩm cụ thể mà còn đi sâu vào những vấn đề lí luận văn học, giúp ta có cái nhìn tổng quan và sâu sắc hơn về nghệ thuật. Bài học hôm nay, "Giá trị của tập truyện và kí", sẽ mở ra một cánh cửa mới, giúp các em hiểu được tại sao một tập truyện hay một tập kí lại có sức sống lâu bền và ý nghĩa sâu sắc đến vậy. Chúng ta sẽ cùng nhau giải mã những giá trị cốt lõi về nhận thức, tư tưởng và thẩm mĩ mà các tác phẩm này mang lại. Việc nắm vững kiến thức này không chỉ giúp các em làm tốt các bài kiểm tra, bài thi mà còn bồi đắp tình yêu văn học và khả năng cảm thụ tác phẩm một cách tinh tế hơn.
B. Nội dung chính: Phân tích chi tiết giá trị của tập truyện và kí
1. Giới thiệu chung về thể loại truyện và kí
a. Khái niệm và đặc trưng cơ bản của truyện
Truyện là một thể loại văn học thuộc loại hình tự sự, phản ánh hiện thực cuộc sống thông qua các sự kiện, biến cố và các nhân vật. Đặc trưng nổi bật của truyện là yếu tố cốt truyện, tức là một chuỗi các sự kiện được tổ chức theo một trình tự nhất định, có mở đầu, phát triển và kết thúc.
- Nhân vật: Là linh hồn của tác phẩm, thể hiện tư tưởng, quan niệm của nhà văn về con người và cuộc đời.
- Cốt truyện: Xây dựng các tình huống, xung đột để bộc lộ tính cách nhân vật và chủ đề tác phẩm.
- Hư cấu: Dù dựa trên hiện thực, truyện vẫn mang đậm dấu ấn sáng tạo, hư cấu của nhà văn để tạo nên một thế giới nghệ thuật riêng.
Ví dụ, trong "Vợ chồng A Phủ" của Tô Hoài, cốt truyện xoay quanh cuộc đời Mị và A Phủ từ khi bị áp bức đến khi vùng lên đấu tranh. Yếu tố hư cấu nghệ thuật giúp Tô Hoài xây dựng thành công hình tượng nhân vật và truyền tải giá trị nhân đạo sâu sắc.
b. Khái niệm và đặc trưng cơ bản của kí
Kí là một thể loại văn xuôi, thiên về ghi chép những sự việc, con người có thật trong đời sống. Đặc trưng cốt lõi của kí là tính xác thực, tôn trọng sự thật. Nhà văn viết kí thường đóng vai trò là người chứng kiến, ghi lại và bày tỏ cảm xúc, suy ngẫm của mình.
- Tính xác thực: Kí không hư cấu nhân vật hay sự kiện chính. Tác giả ghi lại những gì mắt thấy tai nghe.
- Cái "tôi" trần thuật: Dấu ấn cá nhân của tác giả thể hiện rất rõ qua cách quan sát, lựa chọn chi tiết, và những bình luận, suy tưởng trực tiếp.
- Hình thức đa dạng: Kí bao gồm nhiều thể nhỏ như bút kí, tùy bút, phóng sự, kí sự, nhật kí...
Ví dụ, trong tùy bút "Người lái đò Sông Đà" của Nguyễn Tuân, tác giả đã ghi lại những quan sát có thật về sự hung bạo và trữ tình của con sông Đà, đồng thời thể hiện cái "tôi" tài hoa, uyên bác của mình.
c. Phân biệt truyện và kí
Điểm khác biệt căn bản nhất giữa truyện và kí nằm ở mức độ hư cấu và tính xác thực.
Truyện: Lấy hiện thực làm chất liệu nhưng được sáng tạo, hư cấu để xây dựng một thế giới nghệ thuật riêng. Nhân vật và cốt truyện có thể hoàn toàn là sản phẩm của trí tưởng tượng.
Kí: Tôn trọng tối đa sự thật. Nhân vật và sự kiện là người thật, việc thật. Yếu tố hư cấu (nếu có) chỉ mang tính chất phụ trợ, không làm thay đổi bản chất sự thật.
Hiểu rõ sự khác biệt này giúp chúng ta tiếp cận và đánh giá đúng giá trị của từng thể loại.
2. Giá trị nhận thức: Mở rộng hiểu biết về hiện thực và con người
Giá trị nhận thức là khả năng của tác phẩm văn học trong việc cung cấp tri thức, mở rộng hiểu biết của người đọc về thế giới tự nhiên và xã hội con người.
a. Cung cấp bức tranh chân thực về đời sống xã hội
Mỗi tập truyện, tập kí là một lát cắt của hiện thực, phản ánh một giai đoạn lịch sử, một vùng đất hay một tầng lớp xã hội cụ thể. Đọc tác phẩm, chúng ta như được sống trong bối cảnh đó, hiểu thêm về phong tục, tập quán, những vấn đề chính trị - xã hội của thời đại.
- Tập truyện "Vang bóng một thời" (Nguyễn Tuân): Tái hiện một cách tinh tế, hoài niệm về những thú chơi tao nhã, những nét đẹp văn hóa của các nhà nho tài hoa cuối mùa đang dần tàn phai trước sự thay đổi của xã hội.
- Tập kí "Việc làng" (Ngô Tất Tố): Phơi bày những hủ tục lạc hậu, những tệ nạn tham nhũng, cường hào ác bá ở nông thôn Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám.
b. Giúp khám phá chiều sâu tâm hồn con người
Văn học không chỉ phản ánh cái bên ngoài mà còn đi sâu vào thế giới nội tâm phức tạp, bí ẩn của con người. Qua các nhân vật trong truyện hay những suy ngẫm của tác giả trong kí, chúng ta hiểu hơn về những khát vọng, nỗi đau, tình yêu, lòng căm thù... của con người.
Trong "Chí Phèo" (Nam Cao), chúng ta không chỉ thấy một gã say rượu rạch mặt ăn vạ, mà còn nhận ra bi kịch bị cự tuyệt quyền làm người, khát vọng lương thiện cháy bỏng bị xã hội vùi dập. Đó chính là giá trị nhận thức sâu sắc về con người.
c. Nâng cao hiểu biết về chính bản thân
Khi đọc về số phận của một nhân vật, hay suy ngẫm cùng tác giả về một vấn đề, chúng ta thường có xu hướng soi chiếu vào chính bản thân mình. Văn học giúp ta tự vấn: "Nếu là mình, mình sẽ làm gì?", "Mình có những ước mơ, nỗi sợ nào giống nhân vật?"... Quá trình đó giúp ta hiểu rõ hơn về bản thân, về những giá trị mà mình theo đuổi.
3. Giá trị tư tưởng (Giáo dục): Định hướng và bồi đắp tâm hồn
Giá trị tư tưởng là khả năng tác động đến nhận thức, tình cảm của người đọc, từ đó định hướng họ tới những giá trị sống tốt đẹp, nhân văn.
a. Bài học về đạo lí và lẽ sống
Các tập truyện và kí thường gửi gắm những bài học sâu sắc về đạo làm người. Đó là lòng yêu nước, tình yêu thương con người, tinh thần dũng cảm, lòng vị tha, sự trân trọng những giá trị truyền thống...
- "Rừng xà nu" (Nguyễn Trung Thành): Ca ngợi chủ nghĩa anh hùng cách mạng, khẳng định chân lí "Chúng nó đã cầm súng, mình phải cầm giáo", đề cao tinh thần đấu tranh bất khuất của người dân Tây Nguyên.
- "Những ngôi sao xa xôi" (Lê Minh Khuê): Ca ngợi vẻ đẹp tâm hồn của những nữ thanh niên xung phong trên tuyến đường Trường Sơn: dũng cảm, lạc quan, yêu đời và giàu tình đồng đội.
Qua những tác phẩm này, người đọc được bồi đắp lí tưởng sống cao đẹp, biết yêu ghét rõ ràng, hướng tới chân - thiện - mĩ.
b. Lên án, phê phán cái ác, cái xấu
Văn học còn là vũ khí sắc bén đấu tranh chống lại cái ác, cái xấu, cái lạc hậu trong xã hội. Bằng cách phơi bày sự thật, các nhà văn giúp người đọc nhận diện và có thái độ căm ghét, đấu tranh loại bỏ chúng.
Tập phóng sự "Cơm thầy cơm cô" của Vũ Trọng Phụng đã vạch trần bộ mặt giả dối, tàn nhẫn của một số me Tây, đầm Tây đối xử với người ở, tạo nên tiếng nói phê phán mạnh mẽ đối với xã hội thực dân nửa phong kiến.
c. Khơi dậy tình yêu quê hương, đất nước
Nhiều tập kí, truyện ngắn đã thể hiện một cách tinh tế và sâu sắc tình yêu đối với thiên nhiên, con người và văn hóa Việt Nam. Đọc tác phẩm, lòng tự hào dân tộc, tình yêu quê hương trong mỗi chúng ta được khơi dậy mạnh mẽ.
Tùy bút "Sông Đà" của Nguyễn Tuân không chỉ là khám phá vẻ đẹp thiên nhiên mà còn là một bản anh hùng ca ca ngợi con người lao động trong công cuộc xây dựng đất nước. Tác giả đã truyền đến người đọc tình yêu và niềm tự hào lớn lao về non sông gấm vóc Việt Nam.
4. Giá trị thẩm mĩ: Mang lại vẻ đẹp và khoái cảm nghệ thuật
Giá trị thẩm mĩ là khả năng của tác phẩm văn học trong việc đem lại cho người đọc những rung động trước cái đẹp, từ đó bồi dưỡng thị hiếu thẩm mĩ và năng lực cảm thụ nghệ thuật.
a. Vẻ đẹp của ngôn từ và hình thức nghệ thuật
Mỗi tác phẩm là một công trình nghệ thuật ngôn từ. Nhà văn đã dụng công lựa chọn, gọt giũa từng câu chữ, hình ảnh, nhịp điệu để tạo nên một văn bản giàu sức biểu cảm. Cái đẹp đến từ:
- Ngôn ngữ giàu hình ảnh, nhạc điệu: Như trong thơ văn xuôi của Nguyễn Tuân, Thạch Lam.
- Kết cấu độc đáo, hấp dẫn: Cách sắp xếp tình tiết, tạo nút thắt, mở nút đầy bất ngờ.
- Nghệ thuật xây dựng nhân vật đặc sắc: Khắc họa nhân vật qua ngoại hình, hành động, ngôn ngữ, nội tâm...
- Giọng điệu riêng của tác giả: Trữ tình, triết lí, châm biếm, hài hước...
Thưởng thức một tác phẩm hay cũng giống như thưởng thức một bản nhạc hay, một bức tranh đẹp. Nó mang lại cho chúng ta khoái cảm thẩm mĩ, làm tâm hồn trở nên tinh tế và phong phú hơn.
b. Vẻ đẹp của hình tượng nghệ thuật
Tác phẩm văn học xây dựng nên những hình tượng nghệ thuật đẹp đẽ, có sức sống lâu bền trong lòng độc giả. Đó có thể là vẻ đẹp của:
- Thiên nhiên: Vẻ đẹp hùng vĩ, thơ mộng của sông Đà, của rừng xà nu.
- Con người: Vẻ đẹp tâm hồn của chị em Phương Định, của Tnú, của ông lái đò...
- Tình cảm: Tình đồng đội, tình yêu lứa đôi, tình yêu quê hương đất nước...
Những hình tượng này không chỉ làm ta rung động mà còn trở thành những chuẩn mực về cái đẹp, hướng chúng ta tới việc cảm nhận và tạo ra cái đẹp trong cuộc sống.
c. Chức năng giải trí và thanh lọc tâm hồn
Đọc một tập truyện hay, một trang kí hấp dẫn giúp chúng ta thoát khỏi những lo toan, bộn bề của cuộc sống thường nhật, bước vào một thế giới khác. Quá trình đó mang lại sự thư giãn, giải trí. Quan trọng hơn, khi cùng khóc, cùng cười, cùng căm giận với nhân vật, tâm hồn chúng ta như được thanh lọc. Những cảm xúc tiêu cực được giải tỏa, những tình cảm cao thượng được bồi đắp, giúp ta sống tốt hơn, người hơn.
C. Câu hỏi ôn tập
-
Câu hỏi 1: Phân tích sự khác biệt cơ bản giữa thể loại truyện và kí. Lấy ví dụ từ hai tác phẩm đã học trong chương trình Ngữ văn 12 để làm rõ.
Gợi ý trả lời: Nêu khái niệm, đặc trưng của truyện và kí. Nhấn mạnh điểm khác biệt cốt lõi là mức độ hư cấu và tính xác thực. Chọn hai tác phẩm (ví dụ: "Vợ nhặt" - truyện và "Ai đã đặt tên cho dòng sông?" - kí) để phân tích, chỉ ra yếu tố hư cấu trong truyện và yếu tố xác thực, cái tôi tác giả trong kí.
-
Câu hỏi 2: Giá trị nhận thức của một tập truyện/kí được biểu hiện như thế nào? Phân tích giá trị nhận thức của tập truyện ngắn "Chí Phèo" (Nam Cao) hoặc tập kí "Hà Nội băm sáu phố phường" (Thạch Lam).
Gợi ý trả lời: Nêu các biểu hiện của giá trị nhận thức (phản ánh hiện thực, khám phá con người, giúp tự nhận thức). Áp dụng vào một tác phẩm cụ thể. Ví dụ với "Chí Phèo", phân tích bức tranh nông thôn Việt Nam trước 1945, bi kịch của người nông dân bị tha hóa, và bài học về bản chất con người.
-
Câu hỏi 3: Bằng việc phân tích một tác phẩm tự chọn (truyện hoặc kí), hãy làm sáng tỏ mối quan hệ mật thiết giữa giá trị tư tưởng và giá trị thẩm mĩ của tác phẩm văn học.
Gợi ý trả lời: Chọn một tác phẩm (ví dụ: "Rừng xà nu"). Phân tích giá trị tư tưởng (ca ngợi chủ nghĩa anh hùng cách mạng, tinh thần bất khuất). Sau đó, chỉ ra giá trị tư tưởng đó được thể hiện một cách thuyết phục, hấp dẫn nhờ những thành công về nghệ thuật (giá trị thẩm mĩ) như: xây dựng hình tượng cây xà nu, nghệ thuật trần thuật đậm chất sử thi, ngôn ngữ giàu hình ảnh và tính biểu cảm. Khẳng định: nghệ thuật là phương tiện để truyền tải tư tưởng, và tư tưởng sâu sắc làm cho nghệ thuật có giá trị hơn.
D. Kết luận & Tóm tắt
Như vậy, chúng ta đã cùng nhau khám phá ba giá trị cốt lõi làm nên sức sống của một tập truyện hay tập kí: giá trị nhận thức, giá trị tư tưởng và giá trị thẩm mĩ. Ba giá trị này không tồn tại tách rời mà hòa quyện, thẩm thấu vào nhau, tạo nên giá trị tổng thể của tác phẩm. Giá trị nhận thức mở ra cánh cửa tri thức, giá trị tư tưởng định hướng la bàn tâm hồn, và giá trị thẩm mĩ mang đến những rung động tinh tế. Hiểu được điều này, các em sẽ có chiếc chìa khóa vạn năng để tiếp cận bất kỳ tác phẩm văn học nào, cảm nhận sâu sắc hơn vẻ đẹp và ý nghĩa mà nhà văn muốn gửi gắm, từ đó làm giàu thêm vốn sống và tâm hồn của chính mình.