Soạn bài Giới thiệu một tác phẩm thơ - Ngữ văn - Lớp 11 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Kĩ năng nói và trình bày trước đám đông là một trong những công cụ quan trọng nhất giúp chúng ta thể hiện bản thân, chia sẻ tri thức và truyền cảm hứng. Đặc biệt trong môn Ngữ văn, việc giới thiệu một tác phẩm thơ không chỉ là đọc thuộc lòng những phân tích có sẵn, mà còn là cơ hội để các em thể hiện sự rung cảm, tư duy độc lập và tình yêu với văn chương. Bài học hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau soạn bài Nói và nghe: Giới thiệu một tác phẩm thơ. Bài giảng sẽ trang bị cho các em đầy đủ kiến thức và kĩ năng, từ khâu chuẩn bị nội dung, lập dàn ý, cho đến cách trình bày sao cho hấp dẫn và thuyết phục. Sau bài học này, các em sẽ tự tin lựa chọn một bài thơ mình yêu thích và giới thiệu nó một cách ấn tượng nhất trước thầy cô và bạn bè.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Hướng dẫn chuẩn bị nói (Soạn bài)

Quá trình chuẩn bị là yếu tố quyết định 90% thành công của một bài nói. Để giới thiệu một tác phẩm thơ hiệu quả, các em cần thực hiện các bước sau một cách cẩn thận.

1. Xác định các yếu tố giao tiếp

Trước khi bắt tay vào viết, hãy dành thời gian suy ngẫm về bối cảnh của bài nói. Việc này giúp định hướng nội dung và phong cách trình bày của em.

Đề tài: Giới thiệu một tác phẩm thơ. Đề tài này khá rộng, cho phép em tự do lựa chọn một bài thơ mình tâm đắc trong hoặc ngoài chương trình học.
Mục đích nói: Em muốn đạt được điều gì qua bài nói này? Có thể là:
- Chia sẻ cảm nhận, sự yêu thích của bản thân về bài thơ.
- Thuyết phục người nghe về giá trị nội dung và nghệ thuật đặc sắc của tác phẩm.
- Khơi gợi ở bạn bè sự hứng thú tìm đọc và khám phá bài thơ đó.
Đối tượng người nghe: Là thầy cô và các bạn cùng lớp. Họ là những người có nền tảng kiến thức văn học nhất định. Vì vậy, em có thể sử dụng các thuật ngữ phân tích văn học nhưng cần giải thích ngắn gọn, trình bày một cách gần gũi, dễ hiểu, tránh lối nói quá khô khan, giáo điều.
Không gian và thời gian: Thường là tại lớp học, với thời gian giới hạn (ví dụ từ 5-7 phút). Do đó, bài nói cần cô đọng, súc tích, tập trung vào những điểm đặc sắc nhất, tránh lan man, dài dòng.

2. Tìm ý và lập dàn ý chi tiết

Đây là bước xây dựng "bộ xương" cho bài nói của các em. Một dàn ý rõ ràng sẽ giúp bài nói logic, mạch lạc và không bỏ sót ý quan trọng.

a. Tìm ý cho bài nói

Để có những ý tưởng phong phú, hãy tự đặt và trả lời các câu hỏi sau về bài thơ em đã chọn:

Lựa chọn: Tại sao em lại chọn giới thiệu bài thơ này mà không phải bài thơ khác? Nó có kỉ niệm đặc biệt nào với em không? Nó chạm đến cảm xúc sâu sắc nào trong em?
Tác giả và hoàn cảnh: Tác giả là ai? Hoàn cảnh sáng tác của bài thơ có gì đặc biệt ảnh hưởng đến nội dung và cảm xúc tác phẩm? (Chỉ nêu ngắn gọn những thông tin đắt giá nhất).
Nội dung chính: Bài thơ viết về điều gì? Nó thể hiện tư tưởng, tình cảm, cảm xúc gì của tác giả (nỗi nhớ, tình yêu, sự trăn trở, lòng yêu nước,...)?
Nghệ thuật đặc sắc: Tác giả đã sử dụng những biện pháp nghệ thuật nào nổi bật (hình ảnh, từ ngữ, nhịp điệu, so sánh, ẩn dụ, nhân hóa...)? Chúng có tác dụng gì trong việc biểu đạt nội dung?
Giá trị và ý nghĩa: Theo em, điều gì làm nên sức sống của bài thơ? Nó mang lại giá trị tư tưởng, nghệ thuật hay bài học nhân sinh gì?
Cảm nhận cá nhân: Câu thơ hay hình ảnh nào để lại trong em ấn tượng sâu sắc nhất? Vì sao? Bài thơ đã thay đổi suy nghĩ hay cảm xúc của em như thế nào?

b. Lập dàn ý chi tiết (Cấu trúc 3 phần)

Sau khi có ý tưởng, hãy sắp xếp chúng vào một dàn ý logic.

Mở đầu (Khoảng 10% thời lượng):

Chào hỏi thầy cô và các bạn.

Dẫn dắt vào bài nói một cách tự nhiên, hấp dẫn (có thể bằng một câu chuyện, một câu hỏi, hoặc một trích dẫn liên quan).

Giới thiệu tên tác phẩm và tác giả sẽ trình bày. Nêu lí do chọn tác phẩm.

Nội dung chính (Khoảng 80% thời lượng):

Giới thiệu khái quát: Nêu ngắn gọn hoàn cảnh sáng tác, xuất xứ, chủ đề chính của bài thơ.

Phân tích, cảm nhận về nội dung: Trình bày những cảm nhận sâu sắc về nội dung bài thơ. Có thể đi theo bố cục của bài thơ (các khổ, các phần) hoặc theo các luận điểm chính (ví dụ: hình tượng thiên nhiên, hình tượng con người, tình cảm chủ đạo,...). Lưu ý: Nên trích dẫn thơ để minh họa.

Phân tích, cảm nhận về nghệ thuật: Chỉ ra những nét nghệ thuật độc đáo, đặc sắc nhất đã góp phần làm nên thành công cho bài thơ (thể thơ, nhịp điệu, hình ảnh, ngôn từ, biện pháp tu từ...). Phân tích tác dụng của chúng.

Đánh giá chung: Khẳng định lại giá trị, ý nghĩa và sức sống của tác phẩm. Nêu bật đóng góp của bài thơ cho văn học hoặc ảnh hưởng của nó.

Kết luận (Khoảng 10% thời lượng):

Tóm tắt lại những điểm cốt lõi đã trình bày.

Nêu bật cảm xúc, suy nghĩ sâu sắc nhất của bản thân về bài thơ.

Cảm ơn thầy cô và các bạn đã lắng nghe.

3. Luyện tập và chuẩn bị trình bày

"Văn hay không bằng nói hay". Nội dung tốt cần có một phần trình bày tốt. Đừng bỏ qua bước luyện tập nhé!

Luyện tập một mình: Đứng trước gương, trình bày bài nói nhiều lần để kiểm soát ngôn ngữ cơ thể (ánh mắt, nét mặt, cử chỉ tay).
Ghi âm hoặc quay video: Nghe lại/xem lại để tự nhận xét về tốc độ, ngữ điệu, âm lượng và những từ ngữ dùng thừa.
Luyện tập với bạn bè: Nhờ bạn bè hoặc người thân nghe và cho nhận xét để cải thiện.
Kiểm soát thời gian: Bấm giờ để đảm bảo bài nói không quá dài hoặc quá ngắn.
Chuẩn bị phương tiện hỗ trợ (nếu có): Nếu sử dụng slide trình chiếu (PowerPoint, Canva...), hãy thiết kế đơn giản, chỉ chứa từ khóa và hình ảnh minh họa, tránh đưa quá nhiều chữ.

II. Bài nói tham khảo: Giới thiệu bài thơ "Tây Tiến" của Quang Dũng

Để giúp các em hình dung rõ hơn, sau đây là một bài nói mẫu giới thiệu về bài thơ "Tây Tiến" của nhà thơ Quang Dũng, dựa trên dàn ý đã hướng dẫn.

1. Dàn ý chi tiết cho bài nói về "Tây Tiến"

Mở đầu:
- Dẫn dắt: Nhắc đến hình ảnh người lính trong thơ ca kháng chiến chống Pháp.
- Giới thiệu: Trong số đó, hình tượng người lính trong "Tây Tiến" của Quang Dũng để lại ấn tượng đặc biệt về vẻ đẹp hào hoa, lãng mạn và bi tráng.
- Lí do chọn: Vì yêu thích vẻ đẹp độc đáo, rất "riêng" của người lính Tây Tiến.
Nội dung chính:
1. Khái quát: Quang Dũng là cựu binh của đoàn quân Tây Tiến. Bài thơ được sáng tác cuối năm 1948 tại Phù Lưu Chanh, khi ông đã rời xa đơn vị cũ và viết từ nỗi nhớ da diết.
2. Phân tích nội dung và nghệ thuật:
  - Luận điểm 1: Nỗi nhớ về thiên nhiên Tây Bắc hùng vĩ, dữ dội và thơ mộng.
    - Phân tích sự hùng vĩ, hiểm trở: "Dốc lên khúc khuỷu dốc thăm thẳm / Heo hút cồn mây súng ngửi trời".
    - Phân tích vẻ đẹp thơ mộng, trữ tình: "Mường Lát hoa về trong đêm hơi", "Nhà ai Pha Luông mưa xa khơi".
    - Nghệ thuật: đối lập, từ láy giàu sức tạo hình (khúc khuỷu, thăm thẳm, heo hút), nhân hóa (súng ngửi trời).
  - Luận điểm 2: Vẻ đẹp của người lính Tây Tiến - hào hoa, lãng mạn và hào hùng, bi tráng.
    - Vẻ đẹp hào hoa, lãng mạn: tâm hồn trẻ trung, mơ về Hà Nội ("Mắt trừng gửi mộng qua biên giới / Đêm mơ Hà Nội dáng kiều thơm").
    - Vẻ đẹp bi tráng: ngoại hình tiều tụy vì bệnh tật ("Tây Tiến đoàn binh không mọc tóc / Quân xanh màu lá dữ oai hùm") nhưng vẫn toát lên khí phách anh hùng. Sự hi sinh được nói giảm, nói tránh, lí tưởng hóa ("Áo bào thay chiếu anh về đất / Sông Mã gầm lên khúc độc hành").
    - Nghệ thuật: bút pháp lãng mạn và cảm hứng bi tráng, cách dùng từ Hán Việt trang trọng (biên giới, độc hành).
3. Đánh giá: "Tây Tiến" là một tượng đài bất tử về người lính trong thơ ca kháng chiến, mang một vẻ đẹp rất riêng, không thể trộn lẫn.
Kết luận:
- Khẳng định lại sức hấp dẫn của hình tượng người lính Tây Tiến.
- Liên hệ lòng biết ơn với thế hệ cha anh.
- Cảm ơn.

2. Bài nói hoàn chỉnh (mẫu)

(Mở đầu)

Kính thưa cô và các bạn! Lịch sử văn học Việt Nam giai đoạn 1945-1975 đã tạc nên những tượng đài bất tử về hình ảnh anh bộ đội Cụ Hồ. Đó là anh vệ quốc quân trong thơ Chính Hữu, là người lính lái xe trong thơ Phạm Tiến Duật. Nhưng có lẽ, để lại trong em ấn tượng sâu đậm nhất về một vẻ đẹp vừa độc đáo, vừa kiêu bạc lại rất đỗi hào hoa, chính là hình tượng người lính trong thi phẩm "Tây Tiến" của nhà thơ Quang Dũng. Hôm nay, em xin phép được chia sẻ những cảm nhận của mình về bài thơ đặc biệt này.

(Nội dung chính)

Trước hết, bài thơ được ra đời từ chính những trải nghiệm và nỗi nhớ của tác giả. Quang Dũng từng là đại đội trưởng của đoàn quân Tây Tiến. Vào cuối năm 1948, khi đã chuyển sang đơn vị khác, tại Phù Lưu Chanh, nỗi nhớ đồng đội và núi rừng Tây Bắc da diết đã thôi thúc ông viết nên những vần thơ này.

Mở đầu tác phẩm, nỗi nhớ ấy đưa ta về với khung cảnh thiên nhiên Tây Bắc vừa hùng vĩ, dữ dội lại vừa thơ mộng, trữ tình. Thiên nhiên ấy hiện lên qua những câu thơ đầy góc cạnh, gân guốc: "Dốc lên khúc khuỷu dốc thăm thẳm / Heo hút cồn mây súng ngửi trời / Ngàn thước lên cao, ngàn thước xuống". Những từ láy giàu sức tạo hình như "khúc khuỷu", "thăm thẳm", "heo hút" kết hợp với nghệ thuật đối lập "ngàn thước lên cao, ngàn thước xuống" đã vẽ ra một không gian núi rừng hiểm trở, hoang sơ đến tột cùng. Nhưng xen kẽ với sự dữ dội đó là một Tây Bắc rất đỗi tình tứ, lãng mạn: "Mường Lát hoa về trong đêm hơi", hay một cảnh sông nước bảng lảng khói sương: "Nhà ai Pha Luông mưa xa khơi". Thiên nhiên ấy chính là phông nền để làm nổi bật lên hình ảnh người lính.

Và trung tâm của nỗi nhớ, của cả bài thơ, chính là vẻ đẹp con người - vẻ đẹp của những người lính Tây Tiến. Họ hiện lên không chỉ với khí phách anh hùng, mà còn với một tâm hồn vô cùng hào hoa, lãng mạn. Giữa núi rừng gian khổ, họ vẫn mang trong mình những giấc mộng rất đời, rất trẻ: "Mắt trừng gửi mộng qua biên giới / Đêm mơ Hà Nội dáng kiều thơm". Đó là nỗi nhớ về một bóng hồng nơi hậu phương, một nét đẹp rất "người" và rất lãng mạn của những chàng trai Hà thành tạm xếp bút nghiên lên đường chiến đấu.

Nhưng có lẽ, điều làm nên sự độc đáo nhất của hình tượng người lính Tây Tiến chính là vẻ đẹp bi tráng. "Bi" là gian khổ, là hi sinh. "Tráng" là hào hùng, là khí phách. Vẻ đẹp ấy thể hiện qua ngoại hình khác thường của họ: "Tây Tiến đoàn binh không mọc tóc / Quân xanh màu lá dữ oai hùm". Câu thơ không hề che giấu hiện thực khốc liệt: những cơn sốt rét rừng khiến tóc họ rụng hết, da dẻ xanh xao. Nhưng cái nhìn của Quang Dũng đã biến sự tiều tụy ấy thành một nét ngang tàng, kiêu dũng, oai phong như những chúa sơn lâm. Cái chết và sự hi sinh cũng được ông nói đến bằng một giọng thơ trân trọng, thiêng liêng hóa: "Áo bào thay chiếu anh về đất / Sông Mã gầm lên khúc độc hành". Người lính ngã xuống không phải trong sự bi lụy, mà như một vị tướng quân mặc áo bào trở về với đất mẹ, có dòng sông Mã gầm lên tiễn biệt. Đó chính là đỉnh cao của cảm hứng bi tráng!

Với bút pháp lãng mạn tài hoa, sự kết hợp hài hòa giữa chất nhạc và chất họa, Quang Dũng đã tạo nên một bức tượng đài nghệ thuật bất tử về người lính Tây Tiến - những người lính vừa anh dũng, vừa tài hoa, không thể trộn lẫn trong thơ ca cách mạng.

(Kết luận)

"Tây Tiến" đã xa, nhưng những vần thơ của Quang Dũng vẫn còn vang vọng mãi, gieo vào lòng chúng ta niềm tự hào và biết ơn vô hạn đối với thế hệ cha anh đã hi sinh xương máu cho độc lập dân tộc. Với em, đây không chỉ là một bài thơ, mà còn là một bản anh hùng ca về tuổi trẻ và lí tưởng. Em xin chân thành cảm ơn cô và các bạn đã lắng nghe.

III. Những lưu ý quan trọng để có bài nói thành công

Để bài nói của em thực sự chạm đến người nghe, hãy ghi nhớ một vài bí quyết sau:

1. Về nội dung

Chọn tác phẩm mình thực sự yêu thích: Khi em có cảm xúc thật với bài thơ, lời nói của em sẽ tự nhiên có hồn và sức truyền cảm. Đừng chọn một bài thơ chỉ vì nó nổi tiếng nếu em không cảm nhận được nó.
Cân bằng giữa phân tích và cảm nhận: Đừng biến bài nói thành một bài phân tích văn học khô khan. Hãy đan xen những kiến thức về nội dung, nghệ thuật với những rung động, suy ngẫm cá nhân của em. Chính dấu ấn cá nhân này sẽ làm bài nói trở nên đặc biệt.
Trích dẫn thơ hợp lý: Việc trích dẫn thơ là cần thiết để minh họa, nhưng đừng đọc quá nhiều. Hãy chọn những câu thơ "đắt" nhất và đọc chúng một cách diễn cảm.

2. Về kĩ năng trình bày

Giao tiếp bằng mắt (Eye contact): Đừng chỉ nhìn vào giấy hay màn hình. Hãy nhìn bao quát cả lớp, dừng lại ở một vài người bạn để tạo sự kết nối.
Sử dụng giọng nói linh hoạt: Thay đổi tốc độ, âm lượng, ngữ điệu để phù hợp với cảm xúc của từng đoạn. Đoạn thơ hùng tráng thì giọng mạnh mẽ, đoạn trữ tình thì giọng trầm lắng, sâu sắc hơn.
Ngôn ngữ cơ thể tự nhiên: Đứng thẳng, tự tin. Sử dụng cử chỉ tay để nhấn mạnh ý, nhưng tránh khoa tay múa chân liên tục. Một nụ cười thân thiện khi bắt đầu và kết thúc sẽ tạo thiện cảm rất lớn.
Hãy là chính mình: Đừng cố gắng bắt chước phong cách của ai đó. Hãy trình bày bằng chính con người và cảm xúc của em. Sự chân thành luôn là yếu tố chinh phục hiệu quả nhất.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ THỰC HÀNH

Câu hỏi 1: Lập dàn ý chi tiết để giới thiệu một bài thơ về tình yêu mà em tâm đắc (ví dụ: "Sóng" của Xuân Quỳnh, "Vội vàng" của Xuân Diệu, "Đây thôn Vĩ Dạ" của Hàn Mặc Tử).

Gợi ý trả lời: Bám sát vào cấu trúc 3 phần (Mở đầu, Nội dung chính, Kết luận) đã hướng dẫn. Trong phần nội dung chính, tập trung làm rõ những cung bậc cảm xúc trong tình yêu mà bài thơ thể hiện và những phương thức nghệ thuật độc đáo mà tác giả sử dụng để diễn tả tình yêu đó.
Câu hỏi 2: Chọn một bài thơ trong chương trình Ngữ văn 11 (bộ sách Cánh diều) mà em chưa được học kĩ, tự tìm hiểu và chuẩn bị một bài nói hoàn chỉnh (khoảng 5 phút) để giới thiệu tác phẩm đó.

Gợi ý trả lời: Đây là bài tập thực hành tổng hợp. Em cần vận dụng tất cả các bước: tìm hiểu tác giả, tác phẩm; tìm ý và lập dàn ý; viết thành văn nói; luyện tập và trình bày. Hãy thử ghi âm lại bài nói của mình để tự đánh giá và rút kinh nghiệm.
Câu hỏi 3: Theo em, khi giới thiệu một tác phẩm thơ, yếu tố nào là quan trọng nhất: thông tin về tác giả, phân tích nội dung, phân tích nghệ thuật, hay cảm nhận cá nhân? Vì sao?

Gợi ý trả lời: Không có câu trả lời duy nhất đúng. Em cần đưa ra quan điểm riêng và lập luận để bảo vệ. Có thể cho rằng các yếu tố đều quan trọng và liên kết với nhau. Tuy nhiên, trong một bài nói giới thiệu, yếu tố "cảm nhận cá nhân" và khả năng "truyền cảm hứng" thường tạo ra sự khác biệt và ấn tượng mạnh mẽ nhất, vì nó biến bài phân tích thành một cuộc đối thoại, chia sẻ tâm hồn.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu toàn bộ quy trình để chuẩn bị và trình bày bài nói giới thiệu một tác phẩm thơ. Tóm lại, chìa khóa để thành công bao gồm ba bước chính: Chuẩn bị kỹ lưỡng (chọn tác phẩm, tìm ý, lập dàn ý), Luyện tập chăm chỉ (kiểm soát thời gian, giọng nói, ngôn ngữ cơ thể) và Trình bày tự tin (thể hiện cảm xúc chân thành, kết nối với người nghe). Kỹ năng này không chỉ giúp các em đạt điểm cao trong môn Ngữ văn mà còn là một hành trang quý báu cho cuộc sống sau này. Hãy bắt đầu ngay bằng việc chọn một bài thơ mình yêu thích và tập chia sẻ nó với bạn bè. Chúc các em thành công và luôn giữ được tình yêu với thi ca!