Soạn bài Giới thiệu một tác phẩm truyện - Ngữ văn - Lớp 11 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau soạn bài và thực hành một kĩ năng vô cùng thú vị và cần thiết trong chương trình Ngữ văn: Giới thiệu một tác phẩm truyện. Đây không chỉ là một bài học trong sách giáo khoa mà còn là cơ hội để các em thể hiện tình yêu với văn học, chia sẻ góc nhìn độc đáo của mình và rèn luyện sự tự tin khi nói trước đám đông. Việc giới thiệu một cuốn sách hay một câu chuyện hấp dẫn cho bạn bè không chỉ làm phong phú đời sống tinh thần mà còn giúp chúng ta kết nối với nhau sâu sắc hơn. Qua bài học này, các em sẽ nắm vững quy trình từ việc lựa chọn tác phẩm, xây dựng dàn ý, cho đến cách trình bày bài nói sao cho lôi cuốn và thuyết phục người nghe. Hãy cùng bắt đầu khám phá nhé!

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Tìm hiểu yêu cầu của bài nói giới thiệu một tác phẩm truyện

Trước khi bắt tay vào thực hành, chúng ta cần hiểu rõ mục đích, đối tượng và những yêu cầu cốt lõi của dạng bài nói này. Đây là nền tảng vững chắc để các em xây dựng một bài trình bày thành công.

1. Mục đích và đối tượng của bài nói

Mục đích: Mục tiêu chính của bài nói là chia sẻ những cảm nhận, đánh giá và phân tích của cá nhân về một tác phẩm truyện mà em yêu thích hoặc tâm đắc. Bài nói không chỉ nhằm cung cấp thông tin mà còn hướng đến việc khơi gợi sự hứng thú, tò mò, và thuyết phục người nghe tìm đọc tác phẩm đó. Em đang đóng vai trò của một "người giới thiệu", một "sứ giả" kết nối tác phẩm với độc giả mới.
Đối tượng: Người nghe chủ yếu là thầy cô và bạn bè trong lớp. Vì vậy, ngôn ngữ trình bày cần trang trọng, lịch sự nhưng vẫn giữ được sự gần gũi, tự nhiên. Nội dung cần phù hợp với trình độ nhận thức chung của cả lớp, tránh sử dụng những thuật ngữ quá chuyên sâu mà không giải thích rõ ràng.

2. Yêu cầu đối với bài nói

Một bài giới thiệu tác phẩm truyện thành công cần đáp ứng các yêu cầu cơ bản về cả nội dung và hình thức.

Về nội dung:

Thông tin chính xác: Các thông tin về tác giả, hoàn cảnh sáng tác, nội dung cốt truyện phải đảm bảo tính xác thực.

Bố cục rõ ràng: Bài nói phải có cấu trúc 3 phần mạch lạc: Mở đầu, Triển khai, Kết luận.

Có điểm nhấn cá nhân: Quan trọng nhất là phải thể hiện được những phát hiện, cảm nhận và đánh giá riêng của em. Đừng chỉ lặp lại những gì có sẵn trong sách vở. Hãy cho người nghe thấy tại sao tác phẩm này lại đặc biệt với em.

Dẫn chứng thuyết phục: Sử dụng các chi tiết, hình ảnh, hoặc trích dẫn ngắn gọn từ tác phẩm để minh họa cho lập luận của mình.

Về hình thức:

Thời gian hợp lí: Đảm bảo bài nói nằm trong khung thời gian quy định (thường từ 5-7 phút).

Phong thái tự tin: Trình bày một cách đĩnh đạc, mắt hướng về phía người nghe, thể hiện sự làm chủ nội dung.

Ngôn ngữ nói biểu cảm: Sử dụng giọng điệu linh hoạt, có nhấn nhá, tốc độ nói vừa phải, phát âm rõ ràng để truyền tải cảm xúc và duy trì sự chú ý.

Phương tiện hỗ trợ (nếu có): Nếu sử dụng slide trình chiếu, hình ảnh, video... cần đảm bảo chúng hỗ trợ hiệu quả cho bài nói, không gây mất tập trung hay trở thành "kịch bản" để em đọc theo.

II. Quy trình thực hành nói và nghe

Để có một bài trình bày tốt, khâu chuẩn bị đóng vai trò quyết định. Các em hãy tuân thủ theo các bước sau đây.

1. Bước 1: Chuẩn bị nói (Khâu soạn bài)

Đây là giai đoạn quan trọng nhất, chiếm phần lớn thời gian và công sức của em.

a. Lựa chọn tác phẩm truyện

Em có thể chọn một tác phẩm đã học trong chương trình, hoặc một truyện ngắn, tiểu thuyết ngoài chương trình mà em thực sự tâm đắc. Ưu tiên những tác phẩm:

Gây ấn tượng sâu sắc: Một câu chuyện khiến em phải suy ngẫm, trăn trở hoặc rung động mạnh mẽ.
Có nhiều khía cạnh để phân tích: Tác phẩm có nhân vật phức tạp, tình huống truyện độc đáo, giá trị nhân văn sâu sắc, hoặc nghệ thuật kể chuyện đặc sắc.
Phù hợp với không khí lớp học: Cân nhắc lựa chọn những tác phẩm có giá trị văn học và giáo dục được công nhận.

Ví dụ: Các em có thể chọn những tác phẩm kinh điển như Chí Phèo, Vợ nhặt, Số đỏ, Rừng xà nu; hoặc những tác phẩm hiện đại, thậm chí là văn học nước ngoài như Hoàng tử bé, Nhà giả kim, Bố già...

b. Tìm ý và lập dàn ý chi tiết

Sau khi đã có tác phẩm, hãy hệ thống hóa suy nghĩ của mình bằng cách trả lời các câu hỏi sau để tìm ý:

Tác giả là ai? Tác phẩm ra đời trong bối cảnh nào?
Cốt truyện chính là gì? (Chỉ tóm tắt rất ngắn gọn, không kể lể chi tiết).
Điều gì ở tác phẩm này khiến em ấn tượng nhất? (Nhân vật, tình huống, một chi tiết nghệ thuật, thông điệp...).
Nhân vật nào để lại dấu ấn đậm nét? Vì sao?
Tác phẩm đặt ra những vấn đề gì về cuộc sống, con người?
Nghệ thuật kể chuyện của tác giả có gì độc đáo (ngôi kể, ngôn ngữ, giọng điệu...)?
Em muốn gửi gắm thông điệp gì tới người nghe qua bài giới thiệu này?

Từ những ý tưởng đó, hãy xây dựng một dàn ý chi tiết. Dàn ý chính là "xương sống" cho bài nói của em.

DÀN Ý GỢI Ý

Mở đầu (Khoảng 30-45 giây)
- Dẫn dắt, thu hút sự chú ý: Có thể bắt đầu bằng một câu hỏi gợi mở, một trích dẫn đắt giá từ tác phẩm, hoặc một câu chuyện nhỏ liên quan.
  Ví dụ: "Đã bao giờ bạn tự hỏi, điều gì có thể cứu rỗi một con người khi họ đã rơi xuống đáy sâu của xã hội chưa? Câu hỏi đó đã ám ảnh tôi khi đọc tác phẩm..."
- Giới thiệu trực tiếp: Nêu tên tác phẩm, tác giả và lí do em chọn giới thiệu tác phẩm này.
Triển khai (Khoảng 4-5 phút)
Đây là phần trọng tâm, cần được trình bày logic và có chiều sâu.
- Giới thiệu khái quát: Nêu ngắn gọn hoàn cảnh sáng tác, vị trí của tác phẩm trong sự nghiệp của tác giả hoặc trong nền văn học.
- Tóm tắt cốt truyện: Tóm tắt cực ngắn gọn (3-5 câu) để người nghe nắm được bối cảnh, tránh sa đà vào kể lể làm mất tính hấp dẫn.
- Phân tích các giá trị đặc sắc (Chọn 1-2 điểm nhấn): Đây là phần thể hiện dấu ấn cá nhân của em. Thay vì nói tất cả mọi thứ, hãy tập trung vào những gì em tâm đắc nhất.
  - Phân tích nhân vật: Tập trung vào một nhân vật trung tâm, phân tích diễn biến tâm lí, bi kịch hoặc vẻ đẹp tâm hồn của họ.
  - Phân tích tình huống truyện độc đáo: Bình luận về một tình huống éo le, bất ngờ, qua đó làm nổi bật chủ đề tác phẩm.
  - Phân tích giá trị nghệ thuật: Bình luận về nghệ thuật trần thuật, xây dựng chi tiết, sử dụng ngôn ngữ...
- Khái quát giá trị nội dung và tư tưởng: Từ những phân tích trên, rút ra chủ đề, thông điệp chính mà tác giả muốn gửi gắm (giá trị hiện thực, giá trị nhân đạo...).
Kết luận (Khoảng 30-45 giây)
- Khẳng định lại giá trị: Tóm lược lại những điểm đặc sắc nhất và khẳng định lại giá trị, sức sống của tác phẩm.
- Nêu cảm nhận cá nhân và kêu gọi: Chia sẻ bài học hoặc cảm xúc mà tác phẩm mang lại cho bản thân. Kết thúc bằng một lời mời gọi, khuyến khích bạn bè tìm đọc.
  Ví dụ: "Với những giá trị sâu sắc đó, tôi tin rằng [tên tác phẩm] là một cuốn sách mà mỗi chúng ta nên đọc ít nhất một lần trong đời."

c. Luyện tập

"Văn hay không bằng tay quen". Luyện tập là chìa khóa để biến một dàn ý tốt thành một bài nói xuất sắc. Các em nên:

Luyện tập một mình: Nói trước gương để quan sát biểu cảm, cử chỉ. Ghi âm lại bài nói để nghe lại và điều chỉnh giọng điệu, tốc độ.
Luyện tập theo nhóm: Trình bày thử trước một vài người bạn thân để nhận được góp ý chân thành về nội dung, cách diễn đạt và phong thái.
Bấm giờ: Đảm bảo bài nói của em tuân thủ đúng thời gian cho phép.

2. Bước 2: Trình bày bài nói

Khi đã chuẩn bị kĩ lưỡng, hãy tự tin bước lên trình bày. Hãy nhớ rằng, em đang chia sẻ một điều em yêu thích, không phải đang trả bài.

Tạo tâm thế thoải mái: Hít thở sâu, mỉm cười và nhìn bao quát cả lớp.
Trình bày bằng ngôn ngữ nói: Đừng đọc nguyên văn những gì đã viết. Hãy dùng dàn ý như một tấm bản đồ để dẫn dắt, và diễn đạt bằng ngôn ngữ tự nhiên, giàu cảm xúc.
Giao lưu bằng ánh mắt: Phân bố ánh nhìn đều khắp lớp học, nhìn vào các bạn và thầy cô để tạo sự kết nối.
Sử dụng phi ngôn ngữ: Kết hợp cử chỉ tay, nét mặt để minh họa cho lời nói, làm bài trình bày thêm sinh động.

3. Bước 3: Trao đổi và đánh giá (Kĩ năng nghe)

Bài học không chỉ dừng lại sau khi em nói xong. Việc lắng nghe và trao đổi cũng là một phần quan trọng.

Với vai trò người nghe: Hãy lắng nghe một cách tập trung, tôn trọng người nói. Ghi lại những điểm em thấy thú vị hoặc những câu hỏi em muốn làm rõ. Sau bài nói, hãy đưa ra nhận xét hoặc câu hỏi mang tính xây dựng, ví dụ: "Mình rất thích phần bạn phân tích về nhân vật X, bạn có thể nói rõ hơn tại sao chi tiết Y lại quan trọng không?".
Với vai trò người nói: Lắng nghe cẩn thận các câu hỏi và nhận xét. Trả lời một cách cầu thị, thẳng thắn. Cảm ơn những góp ý để bài nói của mình hoàn thiện hơn trong những lần sau.

III. Ví dụ tham khảo: Dàn ý giới thiệu truyện ngắn "Vợ nhặt" của Kim Lân

1. Mở đầu

Dẫn dắt: "Giữa những ngày tăm tối nhất của nạn đói năm 1945, khi cái chết cận kề, liệu con người ta có còn nghĩ đến hạnh phúc và mái ấm gia đình không? Nhà văn Kim Lân đã cho chúng ta một câu trả lời đầy bất ngờ và xúc động qua kiệt tác truyện ngắn 'Vợ nhặt'."
Giới thiệu: Hôm nay, em xin được chia sẻ những cảm nhận của mình về tác phẩm độc đáo này, một câu chuyện về tình người và khát vọng sống mãnh liệt nảy mầm từ chính bờ vực của cái chết.

2. Triển khai

Bối cảnh và tóm tắt:
- Truyện viết về bối cảnh nạn đói khủng khiếp năm Ất Dậu 1945.
- Tóm tắt ngắn gọn việc anh cu Tràng, một người dân ngụ cư nghèo khó, xấu xí, bỗng dưng "nhặt" được vợ chỉ qua vài câu nói đùa và bốn bát bánh đúc.
Phân tích điểm nhấn - Tình huống truyện éo le, độc đáo:
- Phân tích sự trớ trêu: Hôn nhân, việc trọng đại của đời người, lại diễn ra một cách chóng vánh, rẻ rúng, gắn liền với cái đói và cái chết.
- Ý nghĩa: Chính trong tình huống bi thảm ấy, nhà văn đã làm nổi bật vẻ đẹp của tình người và khát vọng sống. Người ta không chỉ nghĩ đến cái chết, mà còn khao khát hạnh phúc, khao khát một gia đình.
Phân tích vẻ đẹp nhân vật (Bà cụ Tứ và người vợ nhặt):
- Bà cụ Tứ: Diễn biến tâm trạng phức tạp từ ngạc nhiên, ai oán đến xót thương và vun vén cho hạnh phúc của các con. Lời nói "Chúng mày lấy nhau lúc này, u thương quá..." và nồi "chè khoán" đắng chát chan chứa tình mẫu tử.
- Người vợ nhặt: Từ một người phụ nữ chỏng lỏn, cong cớn vì đói, đã trở thành một người vợ hiền thảo, một người con dâu biết lo toan, thắp lên niềm tin cho gia đình vào ngày mai.
Giá trị tư tưởng và nghệ thuật:
- Giá trị nhân đạo: Tố cáo tội ác của thực dân phát xít, đồng thời khẳng định, ca ngợi vẻ đẹp của tình người và sức sống kì diệu của con người Việt Nam.
- Nghệ thuật: Xây dựng tình huống truyện độc đáo, miêu tả tâm lí nhân vật tinh tế, ngôn ngữ kể chuyện mộc mạc, giản dị.

3. Kết luận

Khẳng định: "Vợ nhặt" không chỉ là bản cáo trạng về nạn đói mà còn là một bài ca về sức mạnh của tình thương và niềm hi vọng.
Kêu gọi: Tác phẩm nhắc nhở chúng ta biết trân trọng cuộc sống hôm nay và tin tưởng vào phẩm giá tốt đẹp của con người ngay cả trong hoàn cảnh nghiệt ngã nhất. Em hi vọng sau buổi hôm nay, các bạn sẽ tìm đọc lại tác phẩm để có những chiêm nghiệm sâu sắc hơn.

C. CÂU HỎI TỰ LUẬN VẬN DỤNG

Câu 1: Theo em, việc lựa chọn một tác phẩm truyện mà bản thân thực sự yêu thích và tâm đắc có vai trò quan trọng như thế nào đối với sự thành công của bài nói?

Gợi ý trả lời: Phân tích ở hai khía cạnh: (1) Khi có đam mê, em sẽ có động lực tìm hiểu sâu, có những phát hiện độc đáo, tạo nên "chất riêng" cho bài nói. (2) Niềm yêu thích sẽ được thể hiện qua ánh mắt, giọng nói, cảm xúc, giúp bài nói trở nên truyền cảm và thuyết phục hơn, dễ dàng chạm đến trái tim người nghe.
Câu 2: Hãy lập một dàn ý chi tiết để giới thiệu một tác phẩm truyện ngắn hoặc tiểu thuyết mà em đã đọc gần đây (ngoài các tác phẩm đã nêu trong bài).

Gợi ý trả lời: Bám sát vào cấu trúc 3 phần (Mở đầu - Triển khai - Kết luận) đã được hướng dẫn ở mục II.1.b. Cần xác định rõ điểm nhấn muốn phân tích (nhân vật, tình huống, giá trị tư tưởng...) và xây dựng các luận điểm để làm nổi bật điểm nhấn đó.
Câu 3: So sánh điểm giống và khác nhau cơ bản giữa việc viết một bài văn phân tích tác phẩm truyện và trình bày một bài nói giới thiệu tác phẩm truyện.

Gợi ý trả lời: - Giống nhau: Đều yêu cầu hiểu sâu tác phẩm, có luận điểm rõ ràng, bố cục mạch lạc. - Khác nhau: + Bài viết: Dùng ngôn ngữ viết, văn phong học thuật, trang trọng, có thể phân tích dài và chi tiết. Người đọc có thể đọc lại nhiều lần. + Bài nói: Dùng ngôn ngữ nói, cần tự nhiên, biểu cảm, gần gũi. Nội dung cần cô đọng, tập trung vào điểm nhấn. Yếu tố phi ngôn ngữ (ánh mắt, cử chỉ) và tương tác với người nghe đóng vai trò quan trọng.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu toàn bộ quy trình để chuẩn bị và thực hiện bài nói giới thiệu một tác phẩm truyện. Các em hãy nhớ rằng, chìa khóa của thành công nằm ở ba bước cốt lõi: Chuẩn bị kĩ càng (lựa chọn tác phẩm, tìm ý, lập dàn ý), Trình bày tự tin (biến dàn ý thành lời nói biểu cảm), và Lắng nghe tích cực (trao đổi, học hỏi từ bạn bè). Kĩ năng nói và trình bày một vấn đề mình tâm đắc không chỉ giúp các em đạt điểm cao môn Ngữ văn mà còn là một hành trang quý báu cho cuộc sống sau này. Đừng ngần ngại chia sẻ những câu chuyện hay, những cuốn sách quý đến với mọi người xung quanh. Chúc các em có những bài trình bày thật thành công và đầy cảm hứng!