A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh lớp 10! Bước vào cánh cửa Trung học Phổ thông là một hành trình mới đầy thú vị và thử thách. Môn Ngữ văn lớp 10 theo bộ sách Cánh diều sẽ mở ra cho các em một thế giới kiến thức mới mẻ, không chỉ là những tác phẩm văn học quen thuộc mà còn là cách tiếp cận hiện đại, tập trung vào việc phát triển năng lực toàn diện. Bài học đầu tiên này không phải là phân tích một tác phẩm cụ thể, mà là một "tấm bản đồ" quan trọng, giúp các em hiểu rõ cấu trúc, nội dung và phương pháp học tập của sách Ngữ văn 10. Việc nắm vững "tấm bản đồ" này sẽ giúp các em tự tin, chủ động và đạt hiệu quả cao nhất trong suốt năm học. Qua bài học này, các em sẽ nắm được triết lý biên soạn của sách, cấu trúc các bài học, và quan trọng nhất là những chiến lược học tập thông minh cho từng phần kiến thức.
B. NỘI DUNG CHÍNH
1. Khám phá cấu trúc tổng quan sách Ngữ văn 10 - Cánh diều
Sách Ngữ văn 10 Cánh diều được thiết kế theo một tư duy mới, không chỉ cung cấp kiến thức mà còn hướng tới việc hình thành và phát triển các kĩ năng cần thiết cho học sinh trong thời đại mới. Để học tốt, trước hết chúng ta cần hiểu rõ cấu trúc và ý đồ của những người biên soạn.
1.1. Triết lý biên soạn: "Mang cuộc sống vào bài học, đưa bài học vào cuộc sống"
Đây là kim chỉ nam xuyên suốt bộ sách. Các em hãy hiểu đơn giản rằng, mỗi bài học không còn là những kiến thức hàn lâm, xa rời thực tế. Thay vào đó:
- Mang cuộc sống vào bài học: Các văn bản, chủ đề được lựa chọn đều gần gũi, phản ánh những vấn đề của đời sống, từ tình cảm gia đình, các mối quan hệ xã hội đến những vấn đề lớn hơn về lịch sử, văn hóa. Các em sẽ thấy bóng dáng của chính mình, của cuộc sống xung quanh trong từng trang sách.
- Đưa bài học vào cuộc sống: Kiến thức và kĩ năng học được từ môn Ngữ văn sẽ không chỉ dùng để làm bài kiểm tra. Các em sẽ được trang bị năng lực để đọc hiểu bất kỳ loại văn bản nào gặp trong đời, năng lực viết để trình bày ý tưởng của mình một cách rõ ràng, năng lực nói và nghe để giao tiếp tự tin và hiệu quả. Môn Văn trở thành một công cụ hữu ích cho cuộc sống.
Mục tiêu cuối cùng của sách là phát triển năng lực Ngữ văn (đọc, viết, nói, nghe) và các phẩm chất, năng lực chung (tự chủ, tự học, giao tiếp, hợp tác, giải quyết vấn đề và sáng tạo).
1.2. Cấu trúc các bài học lớn (Chủ đề)
Sách Ngữ văn 10 Cánh diều được tổ chức thành các bài học lớn, mỗi bài học xoay quanh một chủ đề hoặc một thể loại văn học cụ thể. Cấu trúc này giúp kiến thức được liên kết một cách hệ thống, giúp các em có cái nhìn sâu sắc và toàn diện hơn.
Cụ thể, sách bao gồm các bài học chính sau:
- Bài mở đầu: Nội dung và cách học môn Ngữ văn 10.
- Bài 1: Thần thoại và sử thi.
- Bài 2: Thơ văn Nguyễn Trãi.
- Bài 3: Kịch bản văn học và văn bản thông tin.
- Bài 4: Văn bản nghị luận.
- Bài 5: Thơ (Thơ tự do và thơ cách luật).
- Bài 6: Tiểu thuyết và truyện ngắn.
- Bài 7: Thơ (Thơ Đường luật và thơ Nôm).
- Bài 8: Báo cáo nghiên cứu.
- Bài 9: Sân khấu hóa tác phẩm văn học.
- Bài 10: Ôn tập và kiểm tra cuối năm.
Mỗi bài học lớn này giống như một chương trong một cuốn sách, đưa các em đi từ khám phá này đến khám phá khác một cách logic và hấp dẫn.
1.3. Cấu trúc chi tiết của một bài học
Đây là phần quan trọng nhất các em cần nắm vững. Mỗi bài học lớn (từ Bài 1 đến Bài 9) đều được cấu trúc thống nhất theo các phần sau, tạo thành một quy trình học tập khép kín và hiệu quả:
Yêu cầu cần đạt:
Đây là phần đầu tiên của mỗi bài học, giống như một "tấm bản đồ" chỉ đường. Nó nêu rõ sau khi học xong bài này, các em cần đạt được những gì về kiến thức và kĩ năng. Mẹo học tập: Hãy luôn đọc kĩ phần này trước khi bắt đầu. Nó giúp các em xác định mục tiêu học tập rõ ràng và tự đánh giá được mức độ tiến bộ của mình sau khi kết thúc bài học.
Kiến thức Ngữ văn:
Phần này cung cấp những kiến thức lí luận, công cụ cốt lõi để các em "giải mã" các văn bản trong bài. Ví dụ, ở bài "Thần thoại và sử thi", phần này sẽ trình bày các đặc điểm của thể loại thần thoại, sử thi. Đây là nền tảng lí thuyết vô cùng quan trọng.
Phần Đọc:
Đây là phần trọng tâm, nơi các em được tiếp xúc và phân tích các văn bản tiêu biểu cho chủ đề hoặc thể loại của bài học. Các hoạt động được thiết kế theo 3 bước:
- Trước khi đọc: Gồm các câu hỏi gợi mở, kết nối kinh nghiệm của bản thân với nội dung sắp đọc, tạo tâm thế chủ động.
- Trong khi đọc: Các câu hỏi, chỉ dẫn xen kẽ trong văn bản giúp các em chú ý vào những chi tiết, hình ảnh quan trọng.
- Sau khi đọc: Hệ thống câu hỏi đọc hiểu từ mức độ nhận biết, thông hiểu đến vận dụng, vận dụng cao, giúp các em đào sâu phân tích tác phẩm.
Phần Thực hành Tiếng Việt:
Kiến thức Tiếng Việt không còn được dạy tách rời mà gắn liền với các văn bản vừa đọc. Các em sẽ học về các hiện tượng ngôn ngữ (từ ngữ, cấu trúc câu, biện pháp tu từ...) ngay trên ngữ liệu của bài học. Điều này giúp các em hiểu rằng Tiếng Việt chính là chất liệu tạo nên tác phẩm văn học.
Phần Viết:
Dựa trên thể loại đã học ở phần Đọc, phần này sẽ hướng dẫn các em thực hành tạo lập một kiểu văn bản cụ thể. Ví dụ, sau khi học về văn bản nghị luận, các em sẽ được hướng dẫn viết một bài văn nghị luận xã hội hoặc văn học. Quy trình viết rất bài bản: từ phân tích kiểu văn bản, tìm ý, lập dàn ý, đến viết bài và chỉnh sửa.
Phần Nói và Nghe:
Kĩ năng giao tiếp được đặc biệt chú trọng. Các em sẽ thực hành trình bày ý kiến, thảo luận về một vấn đề liên quan đến chủ đề bài học. Phần này cũng có hướng dẫn cụ thể về quy trình và các tiêu chí đánh giá, giúp các em rèn luyện sự tự tin và khả năng diễn đạt lưu loát.
Phần Tự đánh giá:
Cuối mỗi bài học, phần này giúp các em tự kiểm tra lại kiến thức và kĩ năng đã học thông qua các câu hỏi trắc nghiệm và tự luận, đối chiếu với phần "Yêu cầu cần đạt" ở đầu bài.
2. Phương pháp học hiệu quả cho từng phần trong bài học
Hiểu cấu trúc sách là bước đầu tiên. Bước tiếp theo, quan trọng hơn, là xây dựng phương pháp học tập chủ động và thông minh cho từng phần.
2.1. Tiếp cận phần "Yêu cầu cần đạt" và "Kiến thức Ngữ văn" một cách chủ động
- Biến yêu cầu thành câu hỏi: Thay vì chỉ đọc, hãy biến mỗi "Yêu cầu cần đạt" thành một câu hỏi cho chính mình. Ví dụ, yêu cầu là "Phân tích được đặc điểm nhân vật trong sử thi", hãy tự hỏi: "Làm thế nào để phân tích đặc điểm nhân vật sử thi? Cần dựa vào những chi tiết nào?".
- Sơ đồ hóa Kiến thức Ngữ văn: Đừng chỉ đọc chay. Hãy dùng sơ đồ tư duy (mind map), bảng biểu, hoặc gạch đầu dòng để hệ thống hóa các khái niệm, đặc điểm trong phần này. Việc này giúp kiến thức được ghi nhớ lâu và sâu hơn.
2.2. Chiến lược Đọc hiểu văn bản theo 3 bước
Đây là kĩ năng quan trọng nhất. Hãy rèn luyện thói quen đọc hiểu sâu thay vì đọc lướt.
Bước 1: Chuẩn bị trước khi đọc
Đừng vội vàng đọc ngay văn bản. Hãy dành 5-10 phút cho các hoạt động khởi động:
- Trả lời câu hỏi gợi mở: Các câu hỏi này giúp kích hoạt kiến thức nền và tạo kết nối cá nhân với văn bản.
- Tìm hiểu bối cảnh: Đọc nhanh phần giới thiệu về tác giả, tác phẩm (nếu có). Bối cảnh ra đời là chiếc chìa khóa quan trọng để hiểu đúng tác phẩm.
- Đặt mục tiêu đọc: Dựa vào "Yêu cầu cần đạt", hãy xác định mục tiêu của mình khi đọc văn bản này là gì (ví dụ: tìm đặc điểm nhân vật, xác định chủ đề, nhận diện biện pháp tu từ...).
Bước 2: Tương tác tích cực trong khi đọc
Đọc không phải là một hành động thụ động. Hãy biến nó thành một cuộc đối thoại với văn bản:
- Gạch chân và ghi chú: Sử dụng bút highlight, bút chì để gạch chân những từ khóa, chi tiết đắt giá, những câu văn bạn tâm đắc. Ghi chú ngắn gọn bên lề về suy nghĩ, cảm xúc, câu hỏi của bạn.
- Trả lời các câu hỏi chỉ dẫn: Các câu hỏi nhỏ trong các ô chữ nhật màu xanh là những "trạm dừng" quan trọng, giúp bạn không bị lạc hướng và tập trung vào đúng trọng tâm.
- Hình dung và liên tưởng: Hãy để trí tưởng tượng của bạn bay bổng. Hình dung bối cảnh, nhân vật, hành động như một bộ phim đang diễn ra trong đầu. Liên tưởng đến những câu chuyện, bộ phim, trải nghiệm tương tự của bạn.
Bước 3: Đào sâu sau khi đọc
Việc đọc chỉ thực sự hoàn tất sau khi bạn đã suy ngẫm và xử lí thông tin:
- Trả lời hệ thống câu hỏi cuối văn bản: Đây là lúc kiểm tra và hệ thống hóa lại những gì bạn đã đọc. Hãy cố gắng trả lời đầy đủ, diễn đạt bằng lời văn của mình.
- Tóm tắt văn bản: Thử tóm tắt nội dung chính của văn bản trong 3-5 câu. Kĩ năng này rất hữu ích cho việc ghi nhớ và ôn tập.
- Kết nối và phản hồi: Liên hệ ý nghĩa của văn bản với cuộc sống hiện tại. Bạn học được bài học gì? Bạn đồng tình hay không đồng tình với quan điểm nào của tác giả?
2.3. "Chinh phục" phần Thực hành Tiếng Việt và Viết
Hai phần này là cơ hội để bạn biến kiến thức lí thuyết thành kĩ năng thực tế.
Đối với Thực hành Tiếng Việt:
- Học đi đôi với hành: Sau khi nắm vững kiến thức lí thuyết, hãy làm ngay các bài tập vận dụng.
- Tìm ví dụ ngoài sách giáo khoa: Hãy thử tìm các ví dụ về hiện tượng tiếng Việt đang học trong các bài báo, câu chuyện, hoặc ngay trong lời nói hàng ngày. Điều này giúp bạn hiểu sâu sắc hơn về cách ngôn ngữ vận hành trong đời sống.
Đối với phần Viết:
Quy trình viết chuyên nghiệp gồm 4 bước: Chuẩn bị - Tìm ý và lập dàn ý - Viết bài - Xem lại và chỉnh sửa. Đừng bao giờ bỏ qua bất kỳ bước nào.
- Phân tích kĩ đề bài: Gạch chân các từ khóa trong yêu cầu để xác định đúng kiểu bài, nội dung và phạm vi cần viết.
- Lập dàn ý chi tiết: Dàn ý là bộ xương của bài viết. Một dàn ý chi tiết, logic sẽ giúp bài viết của bạn mạch lạc, không bị lan man, thiếu ý.
- Tập trung khi viết nháp: Ở lần viết đầu tiên, hãy tập trung vào việc thể hiện tất cả các ý tưởng của bạn ra giấy. Đừng quá lo lắng về lỗi chính tả hay diễn đạt.
- Chỉnh sửa một cách có hệ thống: Đọc lại bài viết của mình ít nhất 2 lần. Lần đầu để sửa các ý lớn (logic, dẫn chứng). Lần thứ hai để sửa các lỗi nhỏ (chính tả, ngữ pháp, dùng từ).
2.4. Tự tin với kỹ năng Nói và Nghe
Nhiều bạn thường e ngại phần này, nhưng đây là kĩ năng cực kỳ quan trọng. Để làm tốt, hãy:
- Chuẩn bị kĩ nội dung: Đừng nói một cách ngẫu hứng. Hãy chuẩn bị dàn ý, các luận điểm chính, và các dẫn chứng cần thiết.
- Luyện tập trước: Hãy tập nói trước gương, ghi âm lại để nghe giọng của mình, hoặc tập nói cùng bạn bè. Luyện tập giúp bạn tự tin và kiểm soát thời gian tốt hơn.
- Nghe một cách tích cực: Khi người khác nói, hãy tập trung lắng nghe, ghi lại các ý chính, và chuẩn bị các câu hỏi hoặc ý kiến phản hồi một cách xây dựng.
3. Những điểm mới và lưu ý quan trọng
3.1. Chú trọng phát triển năng lực toàn diện
Điểm khác biệt lớn nhất của chương trình mới là sự chuyển dịch từ việc tập trung vào kiến thức sang phát triển năng lực. Điều này có nghĩa là, giáo viên sẽ không chỉ hỏi "Em biết gì?" mà còn quan tâm "Em làm được gì với kiến thức đó?". Vì vậy, các em cần thay đổi cách học: từ thụ động ghi chép sang chủ động tham gia các hoạt động, thảo luận, thực hành để hình thành kĩ năng.
3.2. Đa dạng hóa các loại hình văn bản
Bên cạnh các tác phẩm văn học truyền thống (thơ, truyện), sách Ngữ văn 10 Cánh diều còn đưa vào rất nhiều loại hình văn bản mới như:
- Văn bản thông tin: Báo cáo nghiên cứu, bài viết trên báo chí...
- Văn bản nghị luận: Các bài bình luận, xã luận...
- Văn bản đa phương thức: Văn bản kết hợp chữ viết với hình ảnh, biểu đồ (infographic)...
Điều này đòi hỏi các em phải có kĩ năng đọc hiểu linh hoạt, nhận biết được đặc trưng và cách tiếp cận của từng loại văn bản.
3.3. Tăng cường vai trò tự học và tự đánh giá
Sách giáo khoa được thiết kế để các em có thể tự học một cách hiệu quả. Các chỉ dẫn, câu hỏi, và phần "Tự đánh giá" đều là công cụ hỗ trợ đắc lực. Hãy tận dụng chúng để trở thành người làm chủ quá trình học tập của chính mình. Đừng chờ đợi thầy cô cung cấp tất cả kiến thức. Hãy chủ động tìm tòi, khám phá và tự kiểm tra, đánh giá bản thân.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP
-
Câu hỏi 1: Em hiểu như thế nào về triết lý "Mang cuộc sống vào bài học, đưa bài học vào cuộc sống" của bộ sách Ngữ văn 10 Cánh diều? Theo em, triết lý này có ý nghĩa như thế nào đối với việc học môn Văn?
Gợi ý trả lời: Nêu ra hai vế của triết lý. Giải thích mỗi vế có nghĩa là gì (bài học gần gũi thực tế, kiến thức áp dụng được vào đời sống). Nêu ý nghĩa: giúp môn Văn trở nên thiết thực, thú vị, không còn khô khan, giúp học sinh phát triển các kĩ năng sống cần thiết.
-
Câu hỏi 2: Trình bày cấu trúc của một bài học trong sách Ngữ văn 10 Cánh diều. Theo em, phần nào là quan trọng nhất và tại sao?
Gợi ý trả lời: Liệt kê các phần theo thứ tự: Yêu cầu cần đạt, Kiến thức Ngữ văn, Đọc, Thực hành Tiếng Việt, Viết, Nói và Nghe, Tự đánh giá. Việc xác định phần quan trọng nhất có thể mang tính chủ quan, nhưng cần lập luận hợp lý. Ví dụ, có thể cho rằng phần Đọc là quan trọng nhất vì nó cung cấp ngữ liệu cho tất cả các phần khác, hoặc phần Viết là quan trọng nhất vì nó là sản phẩm tổng hợp của tất cả các kĩ năng.
-
Câu hỏi 3: Dựa vào những chiến lược học tập đã được gợi ý, em hãy lập một kế hoạch chi tiết để chuẩn bị cho bài học "Thần thoại và sử thi" (Bài 1).
Gợi ý trả lời: Lập kế hoạch theo các bước cụ thể:
- Chuẩn bị: Đọc trước phần Yêu cầu cần đạt, vẽ sơ đồ tư duy cho phần Kiến thức Ngữ văn về thần thoại và sử thi.
- Đọc văn bản: Áp dụng 3 bước đọc hiểu cho văn bản "Chiến thắng Mtao Mxây".
- Thực hành: Lên kế hoạch làm bài tập Tiếng Việt, lập dàn ý cho bài viết.
- Nói và Nghe: Chuẩn bị ý cho phần thảo luận.
- Tự đánh giá: Dành thời gian cuối cùng để trả lời các câu hỏi tự đánh giá.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Như vậy, chúng ta đã cùng nhau khám phá "tấm bản đồ" của sách Ngữ văn 10 Cánh diều. Có thể thấy, đây là một chương trình học được thiết kế khoa học, hiện đại và hướng đến người học. Điểm mấu chốt để học tốt không nằm ở việc học thuộc lòng, mà ở việc rèn luyện phương pháp học tập chủ động, sáng tạo. Hãy nhớ rằng, sách giáo khoa là người bạn đồng hành, còn chính các em mới là những nhà thám hiểm trên hành trình chinh phục tri thức. Hãy bắt đầu năm học mới với một tâm thế cởi mở, sẵn sàng khám phá và rèn luyện. Chúc các em có một năm học Ngữ văn thật bổ ích và đầy hứng khởi!