Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một truyện ngắn đặc sắc của nhà văn Nguyễn Tuân - tác phẩm "Gói thuốc lá". Đây là một câu chuyện ngắn gọn nhưng chứa đựng những thông điệp sâu sắc về chiến tranh, tình người và vẻ đẹp của con người trong những hoàn cảnh khắc nghiệt nhất. Thông qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững kiến thức nền tảng về tác giả, tác phẩm, phân tích chi tiết các nhân vật và tình huống truyện, đồng thời hiểu được giá trị nhân văn mà Nguyễn Tuân muốn gửi gắm. Bài học sẽ giúp các em rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản, phân tích tâm lý nhân vật và cảm nhận được vẻ đẹp của văn học kháng chiến. Hãy cùng bắt đầu hành trình khám phá "Gói thuốc lá" nhé!
A. Tìm hiểu chung về tác phẩm Gói thuốc lá
1. Tác giả Nguyễn Tuân
Nguyễn Tuân (1910-1987) là một trong những nhà văn lớn nhất của văn học Việt Nam hiện đại. Ông quê ở làng Mọc, phường Nhân Chính, quận Thanh Xuân, Hà Nội. Ông nổi tiếng với phong cách nghệ thuật độc đáo, tài hoa và uyên bác.
- Trước Cách mạng tháng Tám 1945: Nguyễn Tuân được biết đến với chủ nghĩa "xê dịch", tìm kiếm vẻ đẹp trong quá khứ "vang bóng một thời". Ông tôn thờ cái đẹp, cái tài hoa, và những con người có khí phách phi thường. Tác phẩm tiêu biểu giai đoạn này là tập truyện Vang bóng một thời, tùy bút Sông Đà.
- Sau Cách mạng tháng Tám 1945: Ông hòa mình vào cuộc sống mới, phục vụ cách mạng và kháng chiến. Văn của Nguyễn Tuân vẫn giữ được sự tài hoa, uyên bác nhưng hướng đến vẻ đẹp của nhân dân lao động, của những người lính trong cuộc chiến đấu bảo vệ Tổ quốc. Ông khám phá "chất vàng mười" của con người Việt Nam.
Nguyễn Tuân được coi là bậc thầy trong thể loại tùy bút và truyện ngắn. Ngôn ngữ của ông vô cùng giàu có, góc cạnh và đầy sáng tạo.
2. Tác phẩm "Gói thuốc lá"
a. Hoàn cảnh sáng tác
Truyện ngắn "Gói thuốc lá" được Nguyễn Tuân viết vào năm 1950, trong thời kỳ cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp đang diễn ra ác liệt. Tác phẩm được in trong tập Đường vui (1950), phản ánh chân thực cuộc sống và con người trong chiến tranh từ một góc nhìn rất nhân văn.
b. Tóm tắt nội dung
Câu chuyện kể về cuộc gặp gỡ tình cờ giữa nhân vật "tôi" – một người lính Vệ quốc quân – và một người tù binh Pháp trẻ tuổi. Trong lúc canh gác, nhân vật "tôi" đã khám phá ra câu chuyện đằng sau gói thuốc lá mà người tù binh luôn giữ bên mình. Đó là món quà của người yêu anh ta ở Pháp gửi sang, với lời nhắn nhủ yêu thương được viết trên vỏ bao. Câu chuyện về gói thuốc lá đã khiến người lính Việt Nam nhận ra kẻ thù của mình không phải là một con quái vật, mà cũng là một con người bình thường, có tình yêu, có nỗi nhớ. Điều này làm nảy sinh trong anh sự đồng cảm và suy ngẫm sâu sắc về sự phi nghĩa của chiến tranh.
3. Bố cục văn bản
Văn bản có thể chia làm 3 phần chính:
- Phần 1 (Từ đầu đến "...còn lành lặn nguyên vẹn"): Cuộc gặp gỡ và những ấn tượng ban đầu của nhân vật "tôi" về người tù binh Pháp.
- Phần 2 (Tiếp theo đến "...một tấm lòng của người bạn gái ở Pháp"): Câu chuyện về gói thuốc lá và sự thay đổi trong thái độ, suy nghĩ của nhân vật "tôi".
- Phần 3 (Còn lại): Những suy ngẫm sâu sắc của nhân vật "tôi" về chiến tranh và tình người.
B. Đọc - hiểu chi tiết văn bản
1. Tình huống truyện độc đáo và giàu ý nghĩa
Nguyễn Tuân đã xây dựng một tình huống truyện vô cùng đặc biệt: cuộc đối mặt giữa một người lính cách mạng và một tù binh Pháp. Đây là tình huống éo le, đầy nghịch lý.
- Tính chất đối kháng: Về mặt lý trí, họ là kẻ thù, đứng ở hai bên chiến tuyến. Một người là người đi xâm lược, một người là người bảo vệ Tổ quốc. Mối quan hệ giữa họ là quan hệ cai tù - tù binh, sinh mệnh của người này nằm trong tay người kia.
- Không gian và thời gian đặc biệt: Cuộc gặp gỡ diễn ra trong một đêm khuya, tại một trạm gác giữa núi rừng Việt Bắc. Không gian tĩnh lặng, tách biệt với sự khốc liệt của chiến trường, tạo điều kiện cho những cảm xúc sâu kín của con người được bộc lộ.
- Ý nghĩa của tình huống: Tình huống này chính là "chất xúc tác" để bóc tách lớp vỏ "kẻ thù" bên ngoài, làm hé lộ bản chất con người bên trong. Nó cho thấy, khi loại bỏ đi lằn ranh của chiến tranh, con người ở hai chiến tuyến đều có những điểm chung: đó là tình yêu, nỗi nhớ, và khát vọng sống. Tình huống truyện đã tạo cơ hội để tình người lên tiếng, mạnh hơn cả tiếng súng và lòng hận thù.
2. Phân tích nhân vật người tù binh Pháp
Người tù binh Pháp không được đặt tên cụ thể, chỉ được gọi là "nó", "thằng giặc", "người tù binh". Cách gọi này ban đầu thể hiện sự xa cách, thái độ của một người lính đối với kẻ thù. Tuy nhiên, qua từng chi tiết, hình ảnh người tù binh hiện lên chân thực và đáng thương.
a. Ngoại hình và hành động ban đầu
Người tù binh hiện lên với vẻ ngoài thảm hại, đáng thương của một kẻ bại trận:
"Người nó xanh xám như một manh Doutelle rách. Cặp mắt nó và hai gò má nó hõm vào một cáchน่า thương hại."
Anh ta sợ hãi, run rẩy, hoàn toàn bị động và mất hết nhuệ khí. Hành động của anh ta chỉ là sự tuân phục một cách máy móc. Vẻ ngoài này gợi lên sự thương cảm hơn là căm ghét, là bước đệm đầu tiên cho sự chuyển biến tâm lý của nhân vật "tôi".
b. Sự thay đổi khi câu chuyện về gói thuốc lá được hé mở
Chi tiết đắt giá nhất làm thay đổi hoàn toàn hình ảnh người tù binh chính là gói thuốc lá. Ban đầu, nhân vật "tôi" nghi ngờ đó là vật để liên lạc hoặc ám hiệu. Nhưng sự thật hoàn toàn khác.
- Hành động trân trọng: Người tù binh giữ gìn gói thuốc lá một cách cẩn thận, "như một vật thần". Khi bị khám xét, anh ta "giật mình", "nhìn tôi bằng một cặp mắt van lơn", cho thấy đó là một vật vô cùng quý giá.
- Câu chuyện tình yêu: Gói thuốc lá là kỷ vật của người bạn gái tên là Angèle gửi tặng. Trên vỏ bao có ghi những dòng chữ nắn nót: "Angèle của lòng anh. Kỷ niệm Noel và ngày hòa bình trở lại". Đây không chỉ là một món quà, mà là cả một thế giới tinh thần, một điểm tựa cho người lính trẻ giữa chiến trường xa lạ.
- Sự sống lại của cảm xúc: Khi kể về gói thuốc lá, người tù binh như sống lại. Anh ta không còn là một cái bóng sợ sệt nữa, mà là một chàng trai đang yêu, với những kỷ niệm đẹp đẽ. Gói thuốc lá đã kết nối anh ta với quá khứ, với quê hương, với tình yêu.
c. Bi kịch của người tù binh và thông điệp nhân văn
Qua câu chuyện của người tù binh, tác giả cho thấy bi kịch của những người trẻ tuổi bị đẩy vào một cuộc chiến tranh phi nghĩa. Anh ta không phải là kẻ thù hung ác, mà chỉ là nạn nhân. Anh ta cũng có tình yêu, cũng mong chờ ngày hòa bình như bao người khác. Chiến tranh đã cướp đi của anh ta tuổi trẻ, tình yêu và có thể cả mạng sống. Hình ảnh người tù binh Pháp là lời tố cáo đanh thép sự tàn bạo, phi nhân tính của chủ nghĩa thực dân.
3. Phân tích nhân vật "tôi" - người lính Vệ quốc quân
Nhân vật "tôi" là nhân vật trung tâm, là người kể chuyện và là nơi tác giả gửi gắm những suy ngẫm, tư tưởng của mình. Diễn biến tâm trạng của nhân vật "tôi" là trục chính của câu chuyện.
a. Ban đầu: Thái độ cảnh giác của người lính
Lúc đầu, nhân vật "tôi" thể hiện rõ thái độ của một người lính đang làm nhiệm vụ. Anh gọi tù binh là "nó", "thằng giặc" một cách dứt khoát. Anh cảnh giác, nghi ngờ khi thấy người tù binh giữ khư khư gói thuốc lá. Đây là phản ứng tâm lý hoàn toàn tự nhiên và cần thiết của một người lính trên mặt trận.
"Tôi không tin nó. Tôi phải khám cho thật kỹ."
Thái độ này cho thấy sự nghiêm túc, tinh thần trách nhiệm trong công việc của người lính cách mạng.
b. Quá trình chuyển biến tâm lý: Từ cảnh giác đến đồng cảm
Sự chuyển biến tâm lý của nhân vật "tôi" diễn ra một cách logic, hợp lý, khởi nguồn từ chính câu chuyện của gói thuốc lá.
- Tò mò: Sự van lơn trong ánh mắt của người tù binh khi bị khám gói thuốc lá đã khơi gợi sự tò mò của nhân vật "tôi". Tại sao một vật tầm thường lại quan trọng đến vậy?
- Ngạc nhiên và xúc động: Khi biết được sự thật, nhân vật "tôi" vô cùng ngạc nhiên. Anh không ngờ rằng đằng sau vẻ ngoài của một tên lính xâm lược lại là một câu chuyện tình yêu lãng mạn, trong sáng. Anh xúc động trước tình cảm của cô gái Angèle và sự trân trọng của người tù binh.
- Đồng cảm và thấu hiểu: Từ xúc động, nhân vật "tôi" đi đến sự đồng cảm sâu sắc. Anh nhận ra "kẻ thù" trước mặt mình cũng là một con người, cũng có những cảm xúc, những khát khao bình dị như mình. Anh không còn nhìn người tù binh bằng ánh mắt của kẻ thù nữa.
Sự thay đổi trong cách nhìn được thể hiện qua hành động cuối cùng của anh: "Tôi trả lại cho người tù binh gói thuốc lá còn nguyên vẹn." Hành động này không chỉ là trả lại một đồ vật, mà còn là sự tôn trọng đối với thế giới tinh thần, với tình yêu của người tù binh. Nó thể hiện lòng nhân đạo và vẻ đẹp tâm hồn của người lính Cụ Hồ.
c. Suy ngẫm về chiến tranh và giá trị con người
Phần cuối truyện là những dòng suy ngẫm sâu sắc của nhân vật "tôi", cũng là thông điệp chính của tác phẩm.
- Tố cáo chiến tranh: Anh nhận ra sự phi lý của chiến tranh: "Kẻ thù của tôi là một thằng khác kia, chứ không phải là cái anh chàng khốn khổ này." Kẻ thù thực sự là chủ nghĩa thực dân, là những kẻ gây ra chiến tranh, đã đẩy những con người như anh và người tù binh vào hoàn cảnh đối đầu nhau.
- Đề cao tình người: Anh cảm thấy một sự gần gũi, một mối dây liên kết vô hình với người tù binh. "Giá chúng ta gặp nhau trong một hoàn cảnh khác...". Câu nói bỏ lửng chứa đựng đầy nuối tiếc và ước mơ về một thế giới hòa bình, nơi con người có thể đối xử với nhau bằng tình bạn thay vì súng đạn.
- Khẳng định chính nghĩa: Dù đồng cảm với người tù binh, nhân vật "tôi" vẫn không hề mất đi lập trường của người lính cách mạng. Anh hiểu rằng mình chiến đấu là vì chính nghĩa, để bảo vệ quê hương, bảo vệ những giá trị tốt đẹp như tình yêu của Angèle và người tù binh. Cuộc chiến của ta là để giành lại hòa bình.
4. Đặc sắc nghệ thuật của truyện ngắn
a. Nghệ thuật xây dựng tình huống truyện độc đáo
Như đã phân tích, tình huống truyện đối đầu giữa hai người lính ở hai chiến tuyến trong một không gian tĩnh lặng là một sáng tạo nghệ thuật đặc sắc, tạo điều kiện lý tưởng để khai thác chiều sâu tâm lý và tư tưởng nhân văn của tác phẩm.
b. Nghệ thuật miêu tả tâm lý nhân vật tinh tế
Nguyễn Tuân đã tỏ ra là một bậc thầy trong việc miêu tả những diễn biến tâm lý tinh vi, phức tạp. Đặc biệt là sự chuyển biến trong nhận thức và tình cảm của nhân vật "tôi", từ cảnh giác, nghi ngờ đến thấu hiểu, cảm thông và cuối cùng là những suy ngẫm triết lý sâu sắc. Mọi thay đổi đều diễn ra tự nhiên, hợp lý.
c. Chi tiết nghệ thuật giàu sức gợi
Chi tiết "gói thuốc lá" là một chi tiết nghệ thuật mang tính biểu tượng cao. Nó là điểm nút của câu chuyện, là cầu nối giữa hai con người ở hai chiến tuyến. Gói thuốc lá nhỏ bé nhưng chứa đựng cả một thế giới: tình yêu, kỷ niệm, quê hương, và khát vọng hòa bình. Nó là biểu tượng cho những giá trị vĩnh cửu của con người, những thứ mà chiến tranh không thể hủy diệt.
d. Ngôn ngữ và giọng điệu
Ngôn ngữ truyện giản dị, chân thực, gần với lời nói đời thường nhưng vẫn giàu sức gợi. Giọng điệu kể chuyện trầm tĩnh, điềm đạm nhưng ẩn chứa bên trong là những dòng cảm xúc mãnh liệt và những suy tư sâu sắc. Cách kể chuyện này tạo ra sự đồng cảm lớn nơi người đọc.
C. Hướng dẫn trả lời câu hỏi cuối bài
Câu 1: Phân tích tình huống truyện đặc sắc trong tác phẩm "Gói thuốc lá". Tình huống đó có tác dụng gì trong việc thể hiện chủ đề của truyện?
Hướng dẫn trả lời:
- Giới thiệu tình huống: Cuộc gặp gỡ, đối mặt giữa nhân vật "tôi" (người lính Vệ quốc quân) và người tù binh Pháp trong một đêm canh gác ở chiến khu.
- Phân tích tính đặc sắc:
- Đây là tình huống mang tính đối đầu, éo le: hai con người ở hai chiến tuyến, là kẻ thù của nhau.
- Không gian, thời gian đặc biệt: đêm khuya, tĩnh lặng, tách biệt với sự khốc liệt của chiến trường, tạo điều kiện cho sự bộc lộ chiều sâu tâm hồn.
- Tác dụng của tình huống:
- Tạo điều kiện để câu chuyện về gói thuốc lá được hé lộ, làm bộc lộ bản chất con người bên trong của người tù binh.
- Là chất xúc tác thúc đẩy quá trình chuyển biến tâm lý của nhân vật "tôi", từ căm thù sang thấu hiểu, đồng cảm.
- Qua đó, làm nổi bật chủ đề của tác phẩm: tố cáo sự phi nghĩa của chiến tranh xâm lược và đề cao vẻ đẹp của tình người, khát vọng hòa bình.
Câu 2: Phân tích diễn biến tâm trạng của nhân vật "tôi" trong truyện. Qua đó, em có nhận xét gì về vẻ đẹp của người lính Cụ Hồ trong kháng chiến chống Pháp?
Hướng dẫn trả lời:
- Giai đoạn 1 - Ban đầu: Tâm trạng cảnh giác, nghiêm túc của một người lính làm nhiệm vụ. Cách xưng hô ("nó", "thằng giặc") và hành động (khám xét kỹ lưỡng) thể hiện rõ lập trường giai cấp và tinh thần trách nhiệm.
- Giai đoạn 2 - Chuyển biến:
- Bắt đầu từ sự tò mò trước thái độ của người tù binh đối với gói thuốc lá.
- Đến ngạc nhiên, xúc động khi biết sự thật về câu chuyện tình yêu của Angèle.
- Cuối cùng là sự đồng cảm, thấu hiểu sâu sắc. Anh nhận ra người tù binh cũng là một con người với những tình cảm cao đẹp.
- Giai đoạn 3 - Suy ngẫm: Những suy tư sâu sắc về bản chất chiến tranh (phi nghĩa, tàn bạo) và về tình người (vượt lên trên mọi hận thù).
- Nhận xét về vẻ đẹp người lính:
- Có tinh thần cảnh giác, lập trường cách mạng vững vàng.
- Có một trái tim nhân hậu, giàu lòng trắc ẩn, biết tôn trọng những giá trị con người.
- Có chiều sâu tư tưởng, nhận thức rõ tính chất chính nghĩa của cuộc kháng chiến mà mình tham gia.
Câu 3: Chi tiết "gói thuốc lá" có ý nghĩa như thế nào trong việc thể hiện nội dung và nghệ thuật của truyện ngắn?
Hướng dẫn trả lời:
- Về mặt nội dung:
- Là kỷ vật tình yêu, chứa đựng nỗi nhớ, niềm hy vọng của người tù binh và bạn gái.
- Là bằng chứng cho thấy người tù binh không phải là một cỗ máy giết người mà cũng là một con người bình thường, có đời sống tình cảm phong phú.
- Là biểu tượng cho những giá trị nhân bản phổ quát (tình yêu, hòa bình) bị chiến tranh chà đạp.
- Về mặt nghệ thuật:
- Là chi tiết "đắt", là điểm nút thắt-mở của câu chuyện.
- Là cầu nối xóa nhòa khoảng cách kẻ thù giữa hai nhân vật.
- Góp phần thúc đẩy sự phát triển của cốt truyện và diễn biến tâm lý nhân vật "tôi".
- Khiến cho câu chuyện ngắn gọn nhưng có chiều sâu và sức ám ảnh.
D. Kết luận và tóm tắt
Truyện ngắn "Gói thuốc lá" của Nguyễn Tuân là một tác phẩm giàu giá trị nhân văn. Bằng việc xây dựng một tình huống truyện độc đáo và nghệ thuật miêu tả tâm lý nhân vật tinh tế, tác giả đã gửi gắm một thông điệp sâu sắc: chiến tranh là phi nghĩa, nó đối lập với tình yêu và sự sống. Vượt lên trên lằn ranh chiến tuyến và lòng hận thù là tình người, là sự đồng cảm giữa những con người. Tác phẩm đã khắc họa thành công vẻ đẹp tâm hồn của người lính Cụ Hồ - những con người vừa kiên quyết chiến đấu bảo vệ Tổ quốc, vừa có một trái tim nhân hậu, vị tha. Đây là một bông hoa đẹp trong vườn hoa văn học cách mạng Việt Nam, nhắc nhở chúng ta về giá trị của hòa bình và tình yêu thương.