Soạn bài Hai đứa trẻ chi tiết - Ngữ văn - Lớp 12 - Chân trời sáng tạo

A. Mở đầu: Giới thiệu chung về tác phẩm Hai đứa trẻ

Chào các em, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau đến với một tác phẩm văn xuôi lãng mạn đặc sắc của Thạch Lam - truyện ngắn "Hai đứa trẻ". Đây là một tác phẩm không có cốt truyện gay cấn nhưng lại có sức ám ảnh lạ kỳ, giống như một bài thơ trữ tình đượm buồn. Thông qua việc soạn bài chi tiết, chúng ta sẽ khám phá vẻ đẹp tâm hồn của những con người nơi phố huyện nghèo, đặc biệt là hai chị em Liên và An. Bài học này sẽ giúp các em nắm vững kiến thức về tác phẩm, rèn luyện kỹ năng phân tích nhân vật, chi tiết nghệ thuật và cảm nhận được giá trị nhân đạo sâu sắc mà nhà văn muốn gửi gắm. Từ đó, các em sẽ hiểu hơn về văn phong Thạch Lam và có thêm chất liệu quý giá cho các bài viết nghị luận văn học.

B. Nội dung chính: Phân tích chi tiết tác phẩm

1. Tìm hiểu chung về tác giả Thạch Lam và tác phẩm Hai đứa trẻ

a. Vài nét về tác giả Thạch Lam

Tiểu sử: Thạch Lam (1910-1942), tên thật là Nguyễn Tường Vinh, là một cây bút tài hoa nhưng đoản mệnh. Ông là thành viên của nhóm Tự Lực văn đoàn, một nhóm văn học có vai trò quan trọng trong việc hiện đại hóa văn học Việt Nam đầu thế kỷ 20.
Phong cách nghệ thuật: Văn Thạch Lam nhẹ nhàng, tinh tế, giàu chất thơ và thấm đượm lòng nhân ái. Ông thường hướng ngòi bút của mình vào thế giới nội tâm của những con người nhỏ bé, những kiếp sống bình dị, cơ cực trong xã hội cũ. Ông có sở trường về truyện ngắn không có cốt truyện rõ rệt mà chủ yếu khai thác dòng cảm xúc, tâm trạng của nhân vật.

b. Hoàn cảnh ra đời và xuất xứ tác phẩm

Xuất xứ: "Hai đứa trẻ" được in trong tập truyện ngắn "Nắng trong vườn" (1938), tập truyện được đánh giá là tiêu biểu nhất cho phong cách nghệ thuật của Thạch Lam.
Cảm hứng sáng tác: Tác phẩm được lấy cảm hứng từ những ký ức tuổi thơ của chính nhà văn. Thuở nhỏ, ông từng có thời gian sống ở phố huyện Cẩm Giàng, Hải Dương. Những hình ảnh, không khí và con người nơi đây đã để lại dấu ấn sâu đậm trong tâm hồn ông và trở thành chất liệu để ông xây dựng nên thế giới nghệ thuật của "Hai đứa trẻ".

2. Phân tích bức tranh phố huyện lúc chiều tàn và đêm khuya

Toàn bộ truyện ngắn là một bức tranh tinh tế về không gian và thời gian, được cảm nhận qua đôi mắt nhạy cảm của nhân vật Liên. Bức tranh này được chia thành hai mảng đối lập: cảnh chiều tàn và cảnh đêm khuya.

a. Cảnh phố huyện lúc chiều tà: Một bức tranh buồn và tĩnh lặng

Âm thanh: Mở đầu là "tiếng trống thu không trên cái chòi của huyện nhỏ; từng tiếng một vang ra để gọi buổi chiều". Âm thanh này không rộn rã mà rời rạc, yếu ớt, gợi cảm giác tàn lụi, báo hiệu một ngày sắp hết. Sau đó là tiếng ếch nhái kêu ran ngoài đồng, tiếng muỗi vo ve. Những âm thanh của tự nhiên càng làm nổi bật sự tĩnh lặng, vắng vẻ của phố huyện.
Hình ảnh và màu sắc: Bức tranh chiều tà được vẽ nên bởi những gam màu buồn. Đó là "phương tây đỏ rực như lửa cháy và những đám mây ánh hồng như hòn than sắp tàn". Một vẻ đẹp huy hoàng nhưng ngắn ngủi, báo hiệu sự lụi tàn. Phía sau đó là "dãy tre làng trước mặt đen lại và cắt hình rõ rệt trên nền trời". Màu đen của tre làng, màu xám của nền trời tạo nên một không khí ảm đạm, heo hút.
Nhịp sống con người: Con người hiện ra thưa thớt, mờ nhạt. Đó là "mấy đứa trẻ con nhà nghèo ven chợ" cúi lom khom trên mặt đất, đi lại tìm tòi, nhặt nhạnh những thứ còn sót lại sau phiên chợ. Hình ảnh này gợi lên sự nghèo đói, tội nghiệp. Nhịp sống chậm chạp, đơn điệu, không có gì khởi sắc.

Tóm lại, cảnh chiều tàn ở phố huyện là một bức tranh hiện thực nhưng thấm đẫm chất thơ. Nó không chỉ miêu tả cảnh vật mà còn thể hiện một nỗi buồn man mác, thấm thía về những kiếp người nhỏ bé, vô danh đang chìm dần vào bóng tối.

b. Cảnh phố huyện về đêm: Cuộc sống mòn mỏi và những ước mơ le lói

Khi màn đêm buông xuống, phố huyện không chìm vào giấc ngủ mà hiện lên một cuộc sống khác, cuộc sống của những người dân nghèo mưu sinh trong đêm.

Không gian: Không gian thu hẹp lại trong "một vùng sáng nhỏ" quanh ngọn đèn của chị Tí, bác Siêu, gia đình bác xẩm và quán hàng của chị em Liên. Xung quanh là bóng tối dày đặc, mênh mông, như nuốt chửng lấy mọi thứ. Bóng tối là biểu tượng cho cuộc sống tù đọng, bế tắc, không lối thoát của người dân nơi đây.
Những kiếp người tàn:
- Mẹ con chị Tí: Ngày mò cua bắt tép, tối dọn hàng nước với hy vọng bán cho mấy người phu xe, người đi xem hát. Nhưng "từ chập tối đến giờ, chị chỉ bán được cho mấy người lính lệ trong huyện uống một vài cút rượu". Gánh hàng của chị ế ẩm, hiu hắt.
- Bác Siêu: Với gánh phở rong, một món quà xa xỉ với người dân phố huyện, "chả mấy khi có khách". Tiếng đòn gánh của bác kĩu kịt trong đêm khuya như một tiếng than thở.
- Gia đình bác xẩm: Góp vào đêm khuya tiếng đàn bầu bần bật trong yên lặng. Tiếng đàn réo rắt, não nùng như lời ai oán cho những kiếp người bất hạnh.
- Bà cụ Thi điên: Thỉnh thoảng lại xuất hiện, cười, nói những câu vô nghĩa rồi đi vào bóng tối. Cụ là hiện thân cho sự cùng quẫn, bế tắc đến hóa điên của con người.

Tất cả những con người ấy, họ không từ bỏ, họ vẫn cố gắng bám víu lấy cuộc sống, dù chỉ là một cuộc sống mòn mỏi, lay lắt. Họ thức đợi tàu không chỉ để bán thêm chút hàng mà còn để chờ đợi một điều gì đó khác lạ, một chút sinh khí từ thế giới bên ngoài.

3. Phân tích vẻ đẹp tâm hồn hai nhân vật Liên và An

Liên và An là hai nhân vật trung tâm, là điểm nhìn nghệ thuật của tác phẩm. Qua tâm hồn trong sáng, nhạy cảm của hai đứa trẻ, Thạch Lam đã thể hiện những giá trị nhân đạo sâu sắc.

a. Nhân vật Liên: Tâm hồn nhạy cảm, giàu lòng trắc ẩn

Một cô bé có tâm hồn tinh tế, nhạy cảm với thiên nhiên: Liên cảm nhận được mùi riêng của đất, của quê hương, "một mùi âm ẩm bốc lên, hơi nóng của ban ngày lẫn với mùi cát bụi". Cô bé yêu bóng tối, vì trong bóng tối, cô cảm nhận được sự gần gũi của đồng quê, của những con đom đóm, những ngôi sao lấp lánh.
Một trái tim giàu lòng trắc ẩn: Liên thương những đứa trẻ nhà nghèo, "lòng cô bé lại động lòng thương nhưng chính chị cũng không có tiền để mà cho chúng". Cô buồn trước cảnh sống lay lắt của mẹ con chị Tí, của bác Siêu, của gia đình bác xẩm. Nỗi buồn của Liên không phải là nỗi buồn cá nhân mà là nỗi buồn cho cả những kiếp người xung quanh mình. Đây là biểu hiện của một tấm lòng nhân hậu, vị tha.
Một cô bé sống với những hoài niệm và ước mơ: Liên luôn nhớ về Hà Nội, về quá khứ sung sướng khi gia đình còn khá giả. Ký ức về "một vùng sáng rực và lấp lánh" của Hà Nội đối lập hoàn toàn với bóng tối tù đọng của phố huyện. Ký ức ấy vừa là niềm an ủi, vừa là nỗi tiếc nuối khôn nguôi.

b. Nhân vật An: Nét hồn nhiên, ngây thơ

An là một cậu bé ngây thơ, luôn quấn quýt bên chị. Hình ảnh An "ngủ gục trên vai chị" hay "ngước mắt lên nhìn các vì sao để tìm sông Ngân Hà và con vịt theo sau ông Thần Nông" là những chi tiết rất đáng yêu, gợi lên sự trong trẻo của tuổi thơ.
Giấc ngủ của An cũng gắn liền với ước mơ. Cậu bé ngủ thiếp đi nhưng vẫn không quên dặn chị đánh thức khi tàu đến. Điều này cho thấy, đợi tàu cũng là một niềm khao khát sâu thẳm trong tâm hồn ngây thơ của cậu.

c. Ý nghĩa của việc hai chị em cố thức đợi tàu

Việc đợi tàu là chi tiết đắt giá nhất của truyện, mang nhiều tầng ý nghĩa sâu sắc. Hai chị em đợi tàu không chỉ để bán hàng.

Đợi một thế giới khác: Đoàn tàu mang đến một thế giới hoàn toàn khác với phố huyện. Đó là "các toa đèn sáng trưng", là "những người đồng và kền lấp lánh", là âm thanh "rầm rộ", "ầm ầm". Nó là biểu tượng của một thế giới giàu sang, sôi động và rực rỡ ánh sáng.
Đợi một ký ức đẹp đẽ: Chuyến tàu đêm từ Hà Nội về gợi lại cho Liên những ký ức về một quá khứ hạnh phúc. Việc đợi tàu chính là cách Liên níu giữ, sống lại với những kỷ niệm đẹp đẽ ấy.
Đợi một niềm hy vọng, một ước mơ: Quan trọng hơn cả, đoàn tàu là biểu tượng cho niềm hy vọng, cho ước mơ về một cuộc sống tốt đẹp hơn, thoát khỏi cái ao đời tù đọng, bằng phẳng của phố huyện. Dù chuyến tàu chỉ vụt qua trong chốc lát, nhưng nó đã đem lại một chút sinh khí, một chút an ủi cho những tâm hồn đang mỏi mòn trong bóng tối.

4. Đặc sắc nghệ thuật của tác phẩm

a. Cốt truyện đơn giản, giàu chất thơ

"Hai đứa trẻ" là một truyện ngắn tiêu biểu cho phong cách "truyện không có chuyện". Tác phẩm không tập trung vào xung đột, kịch tính mà chủ yếu đi sâu vào miêu tả nội tâm nhân vật, những rung động tinh tế trước ngoại cảnh. Cốt truyện đơn giản nhưng giọng văn nhẹ nhàng, câu văn giàu hình ảnh và nhịp điệu đã tạo nên chất thơ đặc trưng cho tác phẩm, khiến nó giống như một bài thơ trữ tình đượm buồn.

b. Nghệ thuật miêu tả tâm lý nhân vật tinh tế

Thạch Lam là bậc thầy trong việc miêu tả thế giới nội tâm. Ông không miêu tả trực tiếp mà để tâm trạng nhân vật (chủ yếu là Liên) thấm vào cảnh vật. Cảnh vật phố huyện được nhìn qua con mắt của Liên, vì vậy nó vừa chân thực, vừa mang màu sắc tâm trạng. Nỗi buồn của cảnh cũng chính là nỗi buồn của người.

c. Nghệ thuật tương phản, đối lập

Tác giả sử dụng thành công nghệ thuật tương phản giữa các yếu tố:

Ánh sáng và bóng tối: Bóng tối bao trùm, dày đặc tượng trưng cho cuộc sống tù đọng, bế tắc. Ánh sáng le lói, yếu ớt (ngọn đèn chị Tí, bếp lửa bác Siêu, vệt sáng của đoàn tàu) tượng trưng cho những hy vọng, ước mơ nhỏ nhoi.
Quá khứ và hiện tại: Quá khứ ở Hà Nội tươi sáng, rực rỡ đối lập với hiện tại buồn tẻ, nghèo khổ ở phố huyện.
Sự tĩnh lặng và âm thanh: Sự tĩnh lặng của phố huyện đối lập với âm thanh rầm rộ của đoàn tàu, làm nổi bật sự khác biệt giữa hai thế giới.

C. Câu hỏi ôn tập

Câu hỏi 1: Phân tích bức tranh thiên nhiên và cuộc sống con người ở phố huyện nghèo trong truyện ngắn "Hai đứa trẻ" của Thạch Lam. Qua đó, em cảm nhận được tấm lòng gì của nhà văn?
Gợi ý trả lời: Cần phân tích hai thời điểm: chiều tà và đêm khuya. Chú ý các chi tiết về âm thanh, hình ảnh, màu sắc, nhịp sống. Liên hệ bức tranh đó với cuộc sống mòn mỏi, tù đọng của những kiếp người nhỏ bé (mẹ con chị Tí, bác Siêu,...). Tấm lòng của nhà văn thể hiện ở sự xót thương, trân trọng đối với những con người nghèo khổ và những ước mơ thầm kín của họ.
Câu hỏi 2: Phân tích ý nghĩa hình ảnh chuyến tàu đêm trong tác phẩm. Tại sao hai chị em Liên và An lại cố thức để đợi tàu?
Gợi ý trả lời: Hình ảnh chuyến tàu mang nhiều tầng ý nghĩa: là biểu tượng của một thế giới khác (sáng láng, giàu sang, náo nhiệt); là sợi dây nối liền hiện tại với quá khứ hạnh phúc ở Hà Nội; là biểu tượng cho niềm hy vọng, ước mơ về một tương lai tốt đẹp hơn. Hai chị em đợi tàu không chỉ vì mục đích vật chất (bán hàng) mà chủ yếu vì nhu cầu tinh thần, để được sống trong một thế giới khác, dù chỉ trong khoảnh khắc.
Câu hỏi 3: Vẻ đẹp tâm hồn của nhân vật Liên được thể hiện qua những chi tiết nào? Em có nhận xét gì về nghệ thuật miêu tả tâm lý nhân vật của Thạch Lam?
Gợi ý trả lời: Vẻ đẹp tâm hồn Liên thể hiện qua: sự nhạy cảm với thiên nhiên, lòng trắc ẩn sâu sắc với những người nghèo khổ, và đời sống nội tâm phong phú với những hoài niệm và ước mơ. Về nghệ thuật, Thạch Lam không phân tích trực tiếp mà để tâm trạng nhân vật thấm vào cảnh vật, miêu tả những rung động tinh tế, mơ hồ, làm cho nhân vật hiện lên chân thực và sâu sắc.

D. Kết luận & Tóm tắt

Truyện ngắn "Hai đứa trẻ" là một tác phẩm đặc sắc, tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của Thạch Lam. Bằng ngòi bút tinh tế và tấm lòng nhân ái, nhà văn đã vẽ nên một bức tranh chân thực về phố huyện nghèo nàn, xơ xác nhưng không hề tăm tối. Ẩn sau sự tĩnh lặng, buồn tẻ ấy là vẻ đẹp của những tâm hồn biết yêu thương, trân trọng và không ngừng khao khát một cuộc sống tốt đẹp hơn. Tác phẩm không chỉ là tiếng nói xót thương cho những kiếp người nhỏ bé mà còn là lời khẳng định, nâng niu những ước mơ, dù là mong manh nhất. Hy vọng qua bài soạn này, các em sẽ thêm yêu quý văn chương và những giá trị nhân văn cao đẹp.