Soạn bài Hình tượng con người chinh phục thế giới trong Ông già và biển cả - Ngữ văn - Lớp 11 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những tác phẩm kinh điển của văn học thế giới thế kỷ XX: "Ông già và biển cả" của nhà văn Ernest Hemingway. Bài học sẽ tập trung phân tích một chủ đề lớn lao và đầy cảm hứng: hình tượng con người chinh phục thế giới. Thông qua hình ảnh ông lão Santiago đơn độc giữa biển khơi, vật lộn với con cá kiếm khổng lồ, Hemingway đã gửi gắm những triết lý sâu sắc về phẩm giá, ý chí và nghị lực của con người. Việc tìm hiểu tác phẩm không chỉ giúp các em nắm vững kiến thức trong chương trình Ngữ văn 11, mà còn trang bị thêm những bài học quý giá về lòng dũng cảm và khát vọng vươn lên trong cuộc sống. Kết thúc bài học, các em sẽ có khả năng phân tích sâu sắc hình tượng nhân vật và hiểu rõ giá trị nhân văn mà tác phẩm mang lại.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Giới thiệu chung về tác giả, tác phẩm

a. Tác giả Ernest Hemingway

Ernest Hemingway (1899-1961) là một trong những nhà văn vĩ đại nhất của nước Mỹ thế kỷ XX. Ông là đại diện tiêu biểu cho thế hệ các nhà văn bị ảnh hưởng sâu sắc bởi Chiến tranh thế giới thứ nhất. Lối viết của Hemingway đặc trưng bởi nguyên lý "tảng băng trôi", tức là phần nổi chỉ chiếm một phần nhỏ, còn phần chìm ẩn chứa nhiều ý nghĩa sâu sắc, đòi hỏi người đọc phải suy ngẫm và khám phá. Cuộc đời ông là những chuyến phiêu lưu, trải nghiệm không ngừng, từ chiến trường châu Âu đến những cuộc đi săn ở châu Phi, và chính những kinh nghiệm sống phong phú đó đã trở thành chất liệu quý giá cho các tác phẩm của ông. Hemingway đã được trao giải Pulitzer (1953) và giải Nobel Văn học (1954) cho những đóng góp to lớn của mình.

b. Tác phẩm "Ông già và biển cả"

"Ông già và biển cả" (The Old Man and the Sea) được xuất bản lần đầu năm 1952, là một trong những tác phẩm thành công nhất và nổi tiếng nhất của Hemingway. Tác phẩm kể về hành trình ra khơi săn cá của ông lão đánh cá người Cuba tên là Santiago. Sau 84 ngày liền không bắt được một con cá nào, ông quyết định đi ra vùng nước sâu hơn và đã câu được một con cá kiếm khổng lồ, to hơn cả chiếc thuyền của ông. Cuộc vật lộn gay cấn giữa ông lão và con cá kéo dài suốt ba ngày đêm. Dù đã chiến thắng và giết được con cá, trên đường trở về, ông lại phải chiến đấu với đàn cá mập đến rỉa thịt con cá kiếm. Cuối cùng, khi về đến bờ, con cá kiếm chỉ còn trơ lại bộ xương. Câu chuyện đơn giản nhưng chứa đựng những tầng ý nghĩa triết học sâu sắc về con người và cuộc đời.

2. Phân tích hình tượng con người chinh phục thế giới qua nhân vật Santiago

a. Con người mang khát vọng chinh phục lớn lao

Hình tượng con người chinh phục thế giới trước hết được thể hiện qua khát vọng mãnh liệt của ông lão Santiago. Dù đã ở tuổi "gần đất xa trời", ông vẫn không chấp nhận thất bại. 84 ngày không câu được cá là một nỗi ám ảnh, bị những người đánh cá trẻ tuổi chế giễu. Nhưng điều đó không làm ông nản lòng. Santiago quyết định đi xa hơn, đến "chỗ nước rất sâu", nơi chưa ai dám đến, để tìm kiếm một con cá xứng tầm. Hành động này không chỉ đơn thuần là mưu sinh mà còn là khát vọng khẳng định bản thân, chứng tỏ sức mạnh và giá trị của mình trước biển cả bao la và khắc nghiệt.

"Nhưng mình sẽ đi thật xa, ra ngoài khơi xa..."

Con cá kiếm mà ông câu được không phải là một con cá bình thường. Nó là biểu tượng cho thử thách lớn nhất, là mục tiêu vĩ đại nhất mà ông lão theo đuổi. Việc ông quyết tâm chinh phục con cá khổng lồ này chính là biểu hiện rõ nét nhất cho khát vọng chinh phục những giới hạn của tự nhiên và của chính bản thân mình.

b. Con người với ý chí và nghị lực phi thường

Trong cuộc chiến với con cá kiếm, ý chí và nghị lực của Santiago được đẩy đến tột cùng. Cuộc đấu không cân sức này kéo dài ba ngày đêm, vắt kiệt sức lực của ông lão.

• Sự bền bỉ, kiên cường: Ông lão phải chịu đựng đói, khát, đau đớn khi sợi dây câu cứa rách tay. Bàn tay trái của ông bị chuột rút, nhưng ông vẫn không buông dây. Ông tự nói với bản thân: "Cứ giữ cho đầu óc sáng suốt. Hãy biết cách chịu đựng như một con người."
• Sự thông minh, giàu kinh nghiệm: Ông không chỉ dùng sức mạnh cơ bắp mà còn vận dụng mọi kinh nghiệm đi biển của mình. Ông biết khi nào nên kéo, khi nào nên thả dây, biết cách tính toán sức của con cá để có chiến lược phù hợp.
• Lòng dũng cảm vô song: Khi con cá kiếm nhảy lên khỏi mặt nước, phô bày vẻ đẹp và sức mạnh phi thường của nó, Santiago không hề sợ hãi mà càng thêm quyết tâm. Ông đối mặt với thử thách bằng một tinh thần quả cảm, coi con cá như một đối thủ xứng tầm, một người anh em.

Cuộc chiến đấu với đàn cá mập sau đó càng tô đậm thêm nghị lực phi thường của ông. Dù biết không thể giữ được thành quả, ông vẫn chiến đấu đến cùng. Ông dùng mái chèo, con dao, thậm chí cả cái cán gãy để chống trả. Hành động này cho thấy con người có thể bị hủy diệt nhưng không thể bị đánh bại. Thất bại về vật chất không thể khuất phục được tinh thần của ông.

c. Vẻ đẹp của con người trong mối quan hệ với thiên nhiên

Hemingway không xây dựng hình ảnh con người chinh phục thế giới bằng sự hủy diệt, tàn bạo. Ngược lại, ông khắc họa một mối quan hệ phức tạp nhưng đầy tôn trọng giữa Santiago và thiên nhiên.

1. Tôn trọng và yêu quý biển cả: Santiago gọi biển là "la mar" (giống cái), thể hiện tình yêu, sự trân trọng như đối với một người phụ nữ. Ông coi biển cả vừa là nguồn sống, vừa là một thực thể bí ẩn, đầy quyền năng.
2. Xem con cá kiếm như một đối thủ xứng tầm: Ông không hề căm ghét con cá. Trái lại, ông ngưỡng mộ vẻ đẹp, sức mạnh và sự cao thượng của nó. Ông gọi nó là "người anh em", cảm thấy tiếc nuối khi phải giết nó: "Mày đang giết tao, cá à... Nhưng mày có quyền làm thế. Tao chưa bao giờ thấy bất kỳ ai hùng dũng, duyên dáng, bình tĩnh và cao thượng hơn mày, người anh em."
3. Hòa mình vào thiên nhiên: Santiago có sự gắn kết sâu sắc với thế giới tự nhiên. Ông trò chuyện với những con chim, quan sát những con cá heo, cảm nhận từng sự thay đổi của gió và nước. Ông là một phần của thế giới đó, chứ không phải một kẻ đứng ngoài để chinh phục.

Mối quan hệ này cho thấy, hành trình chinh phục thế giới của con người không phải là sự thống trị, mà là quá trình khám phá, thấu hiểu và khẳng định giá trị bản thân trong sự hài hòa với tự nhiên.

3. Ý nghĩa biểu tượng và triết lý "Tảng băng trôi"

a. Biểu tượng của các hình ảnh

"Ông già và biển cả" giàu tính biểu tượng, thể hiện rõ nguyên lý "tảng băng trôi" của Hemingway.

b. Triết lý về con người và cuộc sống

Thông qua câu chuyện của Santiago, Hemingway đã gửi gắm nhiều thông điệp triết lý sâu sắc:

• Con người sinh ra không phải để thất bại: Câu nói nổi tiếng "A man can be destroyed but not defeated" (Con người có thể bị hủy diệt nhưng không thể bị đánh bại) là tư tưởng chủ đạo của tác phẩm. Giá trị của con người không nằm ở kết quả vật chất mà họ đạt được, mà nằm ở quá trình nỗ lực, ở cuộc đấu tranh không khoan nhượng để theo đuổi ước mơ.
• Hạnh phúc là một quá trình: Hạnh phúc không phải là đích đến mà là cả một hành trình. Santiago hạnh phúc nhất khi được vật lộn với con cá kiếm, được sống hết mình với đam mê và thử thách.
• Sự đơn độc của con người: Hình ảnh Santiago đơn độc giữa biển khơi gợi lên sự đơn độc cố hữu của con người trên hành trình theo đuổi những lý tưởng lớn lao. Tuy nhiên, trong sự đơn độc ấy, con người tìm thấy sức mạnh nội tại và phẩm giá của chính mình.

4. Nghệ thuật đặc sắc của tác phẩm

a. Nguyên lý "Tảng băng trôi"

Đây là đặc điểm nổi bật nhất trong nghệ thuật của Hemingway. Cốt truyện của "Ông già và biển cả" rất đơn giản, lời văn ngắn gọn, hàm súc, khách quan. Hemingway lược bỏ tối đa những lời bình luận, miêu tả tâm lý trực tiếp. Thay vào đó, ông để cho hành động, lời đối thoại (kể cả độc thoại nội tâm) của nhân vật tự nói lên ý nghĩa. Phần chìm của tảng băng – những ý nghĩa triết học, những biểu tượng sâu sắc – đòi hỏi người đọc phải tích cực suy ngẫm, khám phá. Ví dụ, việc Santiago mơ về những con sư tử không chỉ là hồi tưởng về quá khứ, mà còn là biểu tượng cho sức mạnh, lòng dũng cảm và khát vọng tự do vẫn âm ỉ trong ông.

b. Nghệ thuật xây dựng nhân vật

Santiago là một nhân vật được xây dựng độc đáo. Hemingway không lý tưởng hóa nhân vật. Ông lão có những lúc mệt mỏi, đau đớn, thậm chí yếu đuối. Nhưng chính trong những khoảnh khắc đó, vẻ đẹp nghị lực và ý chí của ông lại tỏa sáng rực rỡ. Nhân vật được khắc họa chủ yếu qua hành động và độc thoại nội tâm, giúp người đọc thấu hiểu được thế giới bên trong đầy phức tạp của ông.

c. Lời văn giản dị, hàm súc

Ngôn ngữ trong tác phẩm trong sáng, giản dị như lời kể chuyện đời thường. Các câu văn thường ngắn, cấu trúc đơn giản nhưng giàu sức gợi. Lối viết này tạo ra một nhịp điệu riêng, vừa dồn dập trong những cảnh hành động, vừa trầm lắng trong những đoạn suy tư, phù hợp với không khí của câu chuyện và tính cách của nhân vật.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

1. Câu hỏi 1: Phân tích ý nghĩa của hành trình ra khơi của ông lão Santiago. Theo em, đó chỉ đơn thuần là một chuyến đi săn cá hay còn mang ý nghĩa nào khác?

   Gợi ý trả lời: Phân tích hai lớp nghĩa: nghĩa đen (mưu sinh, chấm dứt chuỗi 84 ngày thất bại) và nghĩa bóng (khát vọng chinh phục thử thách, khẳng định giá trị bản thân, theo đuổi ước mơ lớn lao).

2. Câu hỏi 2: Vẻ đẹp của hình tượng con người chinh phục thế giới được thể hiện qua những phẩm chất nào của ông lão Santiago trong cuộc chiến với con cá kiếm và đàn cá mập?

   Gợi ý trả lời: Tập trung vào các phẩm chất: khát vọng lớn lao, ý chí và nghị lực phi thường, sự kiên trì, dũng cảm, giàu kinh nghiệm, và đặc biệt là tinh thần "có thể bị hủy diệt nhưng không thể bị đánh bại".

3. Câu hỏi 3: Mối quan hệ giữa ông lão Santiago và con cá kiếm cho thấy quan niệm của Hemingway về mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên như thế nào?

   Gợi ý trả lời: Đó không phải là mối quan hệ đối đầu hủy diệt. Mà là mối quan hệ phức hợp: vừa là đối thủ, vừa là "anh em". Con người chinh phục tự nhiên nhưng vẫn dành cho tự nhiên sự tôn trọng, ngưỡng mộ. Con người khẳng định mình trong sự hài hòa với tự nhiên.

4. Câu hỏi 4: Em hiểu như thế nào về câu nói: "Con người có thể bị hủy diệt nhưng không thể bị đánh bại" qua hình ảnh ông lão Santiago trở về với bộ xương cá?

   Gợi ý trả lời: "Bị hủy diệt" là sự thất bại về vật chất (mất con cá). "Không thể bị đánh bại" là chiến thắng về tinh thần (phẩm giá, ý chí, nỗ lực được khẳng định). Giá trị của con người nằm ở quá trình đấu tranh, không phải ở kết quả cuối cùng. Bộ xương cá là minh chứng cho chiến thắng tinh thần đó.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Qua hình tượng ông lão Santiago, tác phẩm "Ông già và biển cả" đã khắc họa thành công hình ảnh con người chinh phục thế giới bằng ý chí, nghị lực và phẩm giá cao đẹp. Đó là con người mang trong mình khát vọng lớn lao, dám đương đầu với những thử thách khắc nghiệt nhất để khẳng định giá trị bản thân. Hemingway đã gửi gắm một thông điệp nhân văn sâu sắc: chiến thắng đích thực không nằm ở thành quả vật chất, mà nằm ở tinh thần bất khuất, không bao giờ đầu hàng số phận. Tác phẩm mãi là một bài ca ca ngợi vẻ đẹp và sức mạnh của con người trong cuộc hành trình đầy gian nan nhưng cũng thật vinh quang của cuộc đời. Hy vọng rằng, hình ảnh ông lão Santiago sẽ là nguồn cảm hứng để các em luôn dũng cảm theo đuổi ước mơ của mình.