Soạn bài Hướng dẫn tự học - Ngữ văn - Lớp 10 - Cánh diều

A. Mở đầu: Tầm quan trọng của kỹ năng tự học

Chào các em học sinh lớp 10 thân mến! Tự học là một trong những kỹ năng quan trọng nhất trên hành trình chinh phục tri thức, không chỉ ở bậc phổ thông mà còn trong suốt cuộc đời. Trang "Hướng dẫn tự học" trong sách giáo khoa Ngữ văn 10, bộ Cánh diều, không chỉ là một trang tổng kết kiến thức, mà còn là cơ hội để các em rèn luyện phương pháp học tập chủ động, hiệu quả. Bài soạn chi tiết này sẽ đồng hành cùng các em, giúp hệ thống hóa lại toàn bộ kiến thức trọng tâm của Bài 3: Sử thi và Lãng mạn, đồng thời hướng dẫn giải quyết các câu hỏi và bài tập một cách sâu sắc, dễ hiểu. Qua đó, các em sẽ nắm vững đặc trưng của sử thi, truyện lãng mạn và tự tin vận dụng kiến thức vào thực tiễn.

B. Nội dung chính: Hướng dẫn tự học chi tiết

I. Hệ thống hóa kiến thức trọng tâm Bài 3: Sử thi và Lãng mạn

Trước khi đi vào giải quyết các bài tập cụ thể, chúng ta hãy cùng nhau nhìn lại và củng cố những đơn vị kiến thức cốt lõi đã được học trong Bài 3 nhé. Đây là bước quan trọng để có một nền tảng vững chắc.

1. Tri thức Ngữ văn: Đặc điểm của sử thi

Sử thi (còn gọi là anh hùng ca) là thể loại tự sự dài, ra đời trong thời kì cổ đại. Tác phẩm sử thi thường kể về những sự kiện trọng đại của cộng đồng, gắn liền với hình tượng người anh hùng dũng cảm, có sức mạnh phi thường. Hãy ghi nhớ những đặc điểm chính sau:

• Nội dung: Phản ánh những vấn đề có ý nghĩa sống còn của cộng đồng như chiến tranh, xây dựng đất nước, chinh phục thiên nhiên. Cốt truyện xoay quanh cuộc phiêu lưu và chiến công của người anh hùng.
• Nhân vật chính: Là người anh hùng tiêu biểu cho sức mạnh, phẩm chất và khát vọng của cả cộng đồng. Họ thường có lai lịch kì lạ, sức mạnh phi thường và luôn hành động vì lợi ích chung. Ví dụ điển hình là Đăm Săn trong sử thi "Chiến thắng Mtao Mxây".
• Không gian và thời gian: Không gian nghệ thuật trong sử thi thường là không gian cộng đồng rộng lớn, kì vĩ (rừng sâu, biển cả, bầu trời), gắn liền với các cuộc chiến tranh, lễ hội. Thời gian là thời gian quá khứ, thuộc về "thời đại các anh hùng".
• Nghệ thuật: Sử dụng bút pháp miêu tả hoành tráng, kì vĩ; thủ pháp so sánh, phóng đại được dùng phổ biến để tô đậm vẻ đẹp và sức mạnh của người anh hùng. Lời kể trang trọng, mang âm hưởng ngợi ca.

2. Tri thức Ngữ văn: Đặc điểm của truyện lãng mạn

Truyện lãng mạn là những tác phẩm tự sự đề cao cảm xúc, trí tưởng tượng và thế giới nội tâm của con người, đặc biệt là tình yêu. Khác với sử thi tập trung vào cộng đồng, truyện lãng mạn hướng vào cá nhân.

• Cốt truyện: Thường xoay quanh hành trình đi tìm tình yêu, hạnh phúc của nhân vật. Cốt truyện có thể éo le, trắc trở nhưng thường kết thúc có hậu, thể hiện niềm tin vào sự chiến thắng của cái thiện và tình yêu.
• Nhân vật chính: Là những con người giàu tình cảm, có đời sống nội tâm phong phú, sẵn sàng vượt qua thử thách để bảo vệ tình yêu và phẩm giá. Nhân vật Uy-lít-xơ và Pê-nê-lốp trong "Uy-lít-xơ trở về" là những ví dụ tiêu biểu cho trí tuệ, lòng dũng cảm và sự thủy chung.
• Cảm hứng chủ đạo: Là cảm hứng ngợi ca tình yêu, tự do, công lý và vẻ đẹp tâm hồn con người. Tác phẩm thường thể hiện sự đồng cảm sâu sắc với số phận cá nhân.
• Yếu tố kì ảo: Truyện lãng mạn thường sử dụng các yếu tố kì ảo, hoang đường (thần linh, phép thuật, quái vật) để tạo nên sự hấp dẫn và thử thách lòng dũng cảm, trí tuệ của nhân vật.

3. Thực hành Tiếng Việt: Lỗi về trật tự từ và cách sửa

Trật tự từ trong câu tiếng Việt rất linh hoạt nhưng vẫn tuân theo những quy tắc nhất định để đảm bảo ý nghĩa và hiệu quả biểu đạt. Việc sắp xếp sai trật tự từ có thể gây ra lỗi logic, lỗi ngữ nghĩa hoặc làm câu văn thiếu tự nhiên.

Nguyên tắc chung: Trật tự từ trong câu thường là Chủ ngữ - Vị ngữ. Các thành phần phụ có thể đứng ở nhiều vị trí khác nhau để nhấn mạnh hoặc tạo sắc thái biểu cảm.

• Lỗi sai phổ biến 1: Sắp xếp các định ngữ không hợp lí, gây khó hiểu.
  Ví dụ sai: "Em rất thích đọc những của nhà văn Nam Cao truyện ngắn."
  Sửa lại: "Em rất thích đọc những truyện ngắn của nhà văn Nam Cao."
• Lỗi sai phổ biến 2: Đặt trạng ngữ sai vị trí, làm thay đổi ý nghĩa của câu.
  Ví dụ: "Con gà của em gái tôi hôm qua bị ốm đã chết." (Câu này có thể hiểu là con gà chết hôm qua).
  Sửa lại để rõ nghĩa hơn: "Hôm qua, con gà của em gái tôi bị ốm đã chết." hoặc "Con gà của em gái tôi bị ốm hôm qua đã chết."
• Cách khắc phục: Khi viết, hãy đọc lại câu văn và tự hỏi: Câu này đã rõ nghĩa chưa? Có thể hiểu theo cách nào khác không? Việc đặt thành phần này ở đây có hợp lí không? Điều này sẽ giúp các em nhận ra và sửa lỗi hiệu quả.

II. Hướng dẫn trả lời câu hỏi và bài tập (Trang 91 SGK)

Phần này sẽ đi sâu vào việc phân tích và trả lời các câu hỏi trong sách giáo khoa. Các em hãy đọc kĩ gợi ý và bài làm tham khảo để nắm được cách tư duy và trình bày nhé.

Câu 1 (Trang 91)

Đề bài (giả định): "So sánh hình tượng người anh hùng Đăm Săn (trong "Chiến thắng Mtao Mxây") và Uy-lít-xơ (trong "Uy-lít-xơ trở về"). Chỉ ra những điểm tương đồng và khác biệt trong vẻ đẹp của hai nhân vật này."

Gợi ý trả lời:

1. Xác định yêu cầu: Yêu cầu của đề là so sánh hai nhân vật, tức là phải làm rõ điểm giống và khác nhau.
2. Lập dàn ý so sánh: Để bài viết mạch lạc, các em nên lập bảng so sánh hoặc dàn ý dựa trên các tiêu chí sau:
   • Bối cảnh xuất hiện (thời đại, hoàn cảnh).
   • Vẻ đẹp phẩm chất (sức mạnh, trí tuệ, lòng dũng cảm, tình cảm).
   • Mục đích hành động (vì cộng đồng hay vì cá nhân, gia đình).
   • Ý nghĩa, vai trò của nhân vật.
3. Triển khai bài viết: Dựa vào dàn ý, viết thành các đoạn văn hoàn chỉnh.

Bài làm tham khảo:

Đăm Săn và Uy-lít-xơ là hai hình tượng anh hùng tiêu biểu, đại diện cho hai thể loại văn học khác nhau là sử thi và truyện lãng mạn. Dù có những điểm khác biệt về bối cảnh và mục đích hành động, cả hai đều tỏa sáng với những phẩm chất cao đẹp, đáng ngưỡng mộ.

Điểm tương đồng:

• Vẻ đẹp của sức mạnh và lòng dũng cảm: Cả Đăm Săn và Uy-lít-xơ đều là những người có sức mạnh thể chất và tinh thần phi thường. Đăm Săn có thể "múa khiên kêu lạch xạch như quả mướp khô", đọ sức và chiến thắng Mtao Mxây hùng mạnh. Uy-lít-xơ cũng không hề kém cạnh khi một mình hạ gục hơn một trăm kẻ cầu hôn trong bộ dạng của một người hành khất. Lòng dũng cảm của họ được thể hiện qua việc sẵn sàng đối mặt với hiểm nguy để bảo vệ danh dự và những điều họ trân quý.
• Vẻ đẹp của trí tuệ: Mặc dù sử thi Đăm Săn nhấn mạnh hơn về sức mạnh thể chất, chàng vẫn thể hiện sự thông minh qua việc thách đấu và lời nói đanh thép. Uy-lít-xơ thì nổi bật với trí tuệ mưu lược. Chàng đã nghĩ ra kế cải trang thành người hành khất, thử thách lòng chung thủy của vợ và trừng trị kẻ thù một cách thông minh, bất ngờ.
• Vai trò của người lãnh đạo: Cả hai đều là những người đứng đầu, có tầm ảnh hưởng lớn. Đăm Săn là một tù trưởng tài ba, luôn hành động vì sự thịnh vượng của buôn làng. Uy-lít-xơ là vua của xứ I-tác, người mà cả gia đình và vương quốc đều trông chờ ngày trở về để lập lại trật tự.

Điểm khác biệt:

• Mục đích hành động: Đây là điểm khác biệt căn bản. Đăm Săn hành động chủ yếu vì lợi ích và danh dự của cộng đồng. Chàng đánh Mtao Mxây để cứu vợ nhưng sâu xa hơn là để bảo vệ danh dự của một tù trưởng và mang lại sự giàu có cho buôn làng. Mọi hành động của chàng đều mang tính cộng đồng sâu sắc. Ngược lại, Uy-lít-xơ hành động chủ yếu vì hạnh phúc cá nhân và gia đình. Cuộc đấu tranh của chàng là để giành lại người vợ, gia đình và vương quốc của mình. Hành trình của chàng là hành trình của một cá nhân đi tìm hạnh phúc.
• Phẩm chất nổi bật: Ở Đăm Săn, phẩm chất nổi bật là sức mạnh thể chất phi thường và khát vọng chinh phục, mang đậm dấu ấn của thời kì cổ đại. Ở Uy-lít-xơ, phẩm chất nổi bật lại là trí tuệ sắc sảo, sự kiên nhẫn và tình yêu sâu sắc dành cho gia đình. Vẻ đẹp của chàng gần gũi hơn với con người đời thường.
• Mối quan hệ với thần linh: Đăm Săn được Ông Trời giúp đỡ trực tiếp (mách nước ném chày vào tai Mtao Mxây), thể hiện mối quan hệ hài hòa giữa con người và thần linh trong tín ngưỡng dân gian. Uy-lít-xơ cũng được nữ thần A-thê-na giúp đỡ, nhưng sự trợ giúp này mang tính gợi mở, thử thách, đòi hỏi nhân vật phải phát huy tối đa trí tuệ và bản lĩnh cá nhân.

Tóm lại, Đăm Săn là hình tượng anh hùng sử thi lý tưởng của cộng đồng, trong khi Uy-lít-xơ là hình tượng người anh hùng trong truyện lãng mạn, đại diện cho sức mạnh của tình yêu và trí tuệ cá nhân. Cả hai đã góp phần tạo nên sự đa dạng và phong phú cho kho tàng văn học nhân loại.

Câu 2 (Trang 91)

Đề bài (giả định): "Phân tích một số chi tiết thể hiện rõ đặc điểm của truyện lãng mạn trong đoạn trích "Uy-lít-xơ trở về"."

Gợi ý trả lời:

Để trả lời câu hỏi này, các em cần bám sát vào các đặc điểm của truyện lãng mạn đã hệ thống ở phần I (cốt truyện tình yêu, đề cao nội tâm, yếu tố kì ảo...). Sau đó, tìm những chi tiết cụ thể trong văn bản để làm sáng tỏ.

Bài làm tham khảo:

Đoạn trích "Uy-lít-xơ trở về" mang đậm dấu ấn của một truyện lãng mạn, thể hiện qua nhiều chi tiết đặc sắc, tập trung vào thế giới nội tâm và hành trình tìm lại hạnh phúc của con người.

1. Cốt truyện xoay quanh tình yêu và sự đoàn tụ: Toàn bộ đoạn trích là màn đấu trí và thử thách cuối cùng để gia đình Uy-lít-xơ được đoàn tụ sau 20 năm xa cách. Trọng tâm của câu chuyện không phải là cuộc chiến tranh ngoài xã hội mà là cuộc đấu tranh để bảo vệ tình yêu, lòng chung thủy và hạnh phúc gia đình. Đây là mô-típ quen thuộc của truyện lãng mạn.
2. Đề cao thế giới nội tâm nhân vật: Tác giả Hô-me-rơ đã dành nhiều câu văn để miêu tả sâu sắc diễn biến tâm trạng của Pê-nê-lốp và Uy-lít-xơ. Pê-nê-lốp được khắc họa với sự "phân vân, dùng dằng", trái tim "sững sờ", vừa mừng vừa sợ. Nàng không vội vàng tin ngay mà dùng trí tuệ để thử thách. Uy-lít-xơ cũng được miêu tả với nụ cười, sự kiên nhẫn và thấu hiểu trước sự thận trọng của vợ. Việc tập trung khai thác nội tâm phức tạp này chính là đặc trưng của cảm hứng lãng mạn.
3. Sử dụng yếu tố kì ảo một cách hợp lí: Chi tiết nữ thần A-thê-na giúp Uy-lít-xơ "trở nên cao lớn, trẻ trung hơn", với mái tóc "sánh tựa hoa lan dạ hương" là một yếu tố kì ảo. Tuy nhiên, yếu tố này không quyết định chiến thắng mà chỉ đóng vai trò tô điểm, làm nổi bật vẻ đẹp phi thường của người anh hùng sau khi đã chiến thắng bằng chính sức lực và trí tuệ của mình. Nó làm cho cuộc đoàn tụ thêm phần lung linh, lãng mạn.
4. Chi tiết "bí mật của chiếc giường": Đây là chi tiết đắt giá nhất, là chìa khóa giải quyết mọi nghi ngờ. Chiếc giường do chính tay Uy-lít-xơ làm từ một gốc cây ô-liu, không thể di chuyển, là biểu tượng bất biến cho tình yêu chung thủy, bền chặt của hai người. Việc Pê-nê-lốp dùng bí mật này để thử chồng cho thấy trí tuệ và sự sâu sắc của nàng. Tình yêu trong truyện lãng mạn không chỉ là cảm xúc mà còn gắn liền với trí tuệ và sự thấu hiểu.

Qua những chi tiết trên, có thể thấy "Uy-lít-xơ trở về" là một câu chuyện lãng mạn mẫu mực, ca ngợi vẻ đẹp của tình yêu, lòng chung thủy và trí tuệ con người trong hành trình đi tìm và bảo vệ hạnh phúc.

III. Luyện tập và vận dụng

Phần này giúp các em mở rộng kiến thức và rèn luyện kĩ năng viết, cảm thụ văn học.

1. Viết đoạn văn

Đề bài: Viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ của em về vẻ đẹp của lòng chung thủy được thể hiện qua nhân vật Pê-nê-lốp.

Dàn ý chi tiết:

• Mở đoạn: Giới thiệu nhân vật Pê-nê-lốp và phẩm chất nổi bật của nàng là lòng chung thủy.
• Thân đoạn:
  • Phân tích biểu hiện của lòng chung thủy: 20 năm đằng đẵng chờ chồng, dùng mưu kế để từ chối bọn cầu hôn.
  • Phân tích vẻ đẹp của lòng chung thủy ở Pê-nê-lốp: Đó không phải là sự chờ đợi mù quáng mà là sự chung thủy đi liền với trí tuệ, sự thận trọng và lòng tự trọng. Nàng dùng "bí mật chiếc giường" để thử thách, khẳng định giá trị của bản thân và tình yêu.
  • Nêu ý nghĩa: Lòng chung thủy của Pê-nê-lốp là ngọn đuốc soi sáng cho hạnh phúc gia đình, là biểu tượng cho vẻ đẹp tâm hồn của người phụ nữ.
• Kết đoạn: Khẳng định lại giá trị và sức sống của phẩm chất này trong cuộc sống hiện đại.

Đoạn văn tham khảo:

Trong thế giới của những anh hùng và thần linh, Pê-nê-lốp tỏa sáng như một biểu tượng vĩnh cửu của lòng chung thủy và trí tuệ người phụ nữ. Suốt hai mươi năm Uy-lít-xơ biền biệt, nàng đã phải đối mặt với sức ép của hơn một trăm kẻ cầu hôn, nhưng trái tim nàng vẫn kiên định một lòng chờ chồng. Lòng chung thủy của Pê-nê-lốp không hề thụ động, mù quáng. Đó là sự chung thủy của một bộ óc thông minh và một nhân cách cao đẹp. Nàng dùng mưu kế dệt tấm vải để trì hoãn, và đỉnh cao là phép thử về "bí mật chiếc giường" khi chồng trở về. Chi tiết này cho thấy, với Pê-nê-lốp, lòng chung thủy phải được bảo vệ bằng trí tuệ và được thử thách bằng sự thấu hiểu sâu sắc. Nàng không chỉ giữ gìn tình yêu mà còn bảo vệ phẩm giá của chính mình và sự thiêng liêng của hôn nhân. Vẻ đẹp của Pê-nê-lốp nhắc nhở chúng ta rằng, lòng thủy chung đích thực luôn song hành cùng sự tỉnh táo, bản lĩnh và là nền tảng vững chắc nhất cho mọi hạnh phúc bền lâu.

2. Đọc mở rộng

Để hiểu sâu hơn về thể loại sử thi và truyện lãng mạn, các em có thể tìm đọc thêm một số tác phẩm sau:

• Sử thi:
  • Ramayana (Ấn Độ): Kể về hành trình của hoàng tử Rama đi cứu vợ là công chúa Sita khỏi tay quỷ vương Ravana.
  • Iliad (Hy Lạp): Một tác phẩm khác của Hô-me-rơ, kể về cuộc chiến thành Tơ-roa, với hình tượng người anh hùng A-sin.
  • Sử thi Đẻ đất đẻ nước (dân tộc Mường, Việt Nam): Kể về quá trình tạo lập trời đất và sự ra đời của vạn vật.
• Truyện lãng mạn:
  • Những cuộc phiêu lưu của Sinbad (trong Nghìn lẻ một đêm): Kể về những chuyến đi biển đầy mạo hiểm và kì thú.
  • Tấm Cám (truyện cổ tích Việt Nam): Dù là truyện cổ tích nhưng cũng mang nhiều yếu tố lãng mạn trong hành trình cô Tấm đi tìm hạnh phúc.

Khi đọc, các em hãy thử áp dụng những kiến thức đã học để phân tích: Nhân vật chính là ai? Họ hành động vì mục đích gì? Tác phẩm thể hiện khát vọng gì của con người? Yếu tố kì ảo được sử dụng ra sao?

C. Câu hỏi ôn tập và củng cố

Hãy thử trả lời các câu hỏi tự luận dưới đây để kiểm tra lại kiến thức của mình.

1. Câu 1: Theo em, vì sao hình tượng người anh hùng sử thi thường gắn liền với những sự kiện trọng đại của cộng đồng, còn nhân vật trong truyện lãng mạn lại thường gắn với hành trình đi tìm hạnh phúc cá nhân? Điều này phản ánh đặc điểm gì của hai thời đại khác nhau?

   Gợi ý: Liên hệ bối cảnh ra đời của sử thi (thời kì cộng đồng, chiến tranh bộ lạc) và truyện lãng mạn (khi ý thức cá nhân phát triển hơn).

2. Câu 2: Phân tích vai trò của các yếu tố kì ảo (thần linh, phép thuật...) trong sử thi "Chiến thắng Mtao Mxây" và đoạn trích "Uy-lít-xơ trở về". Chúng có giống và khác nhau không?

   Gợi ý: So sánh vai trò của Ông Trời (giúp đỡ trực tiếp) và nữ thần A-thê-na (giúp đỡ mang tính gợi mở, tô điểm).

3. Câu 3: Từ hình tượng các nhân vật anh hùng đã học, em rút ra bài học gì về lý tưởng sống và việc theo đuổi mục tiêu của tuổi trẻ ngày nay?

   Gợi ý: Liên hệ phẩm chất của Đăm Săn, Uy-lít-xơ (dũng cảm, thông minh, kiên trì, có trách nhiệm) với việc học tập, rèn luyện và xây dựng ước mơ của bản thân.

D. Kết luận và tóm tắt

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau hoàn thành việc tự học và ôn tập lại toàn bộ kiến thức của Bài 3. Qua bài học này, các em đã hệ thống lại được những đặc trưng cốt lõi của sử thi và truyện lãng mạn, đồng thời rèn luyện kỹ năng phân tích, so sánh nhân vật văn học. Quan trọng hơn cả, các em đã thực hành được phương pháp tự học: tự mình tổng hợp kiến thức, tự giải quyết vấn đề và mở rộng hiểu biết. Hãy luôn giữ vững tinh thần chủ động này trong học tập. Chúc các em sẽ tiếp tục có những giờ học Ngữ văn thú vị và bổ ích, khám phá thêm nhiều tác phẩm hay và những giá trị nhân văn sâu sắc mà văn học mang lại.