Soạn bài Hướng dẫn tự học trang 101 - Ngữ văn - Lớp 11 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Bước vào năm học quan trọng này, kĩ năng tự học không chỉ là một yêu cầu mà còn là chìa khóa để các em chinh phục những đỉnh cao tri thức mới. Bài học hôm nay không đi sâu vào một tác phẩm văn học cụ thể như thường lệ, mà sẽ trang bị cho các em một hành trang vô cùng quý giá: phương pháp tự học, tự nghiên cứu một vấn đề văn học qua phần Hướng dẫn tự học trang 101 trong sách Ngữ văn 11, bộ Cánh diều. Thông qua việc tìm hiểu đoạn trích từ tiểu thuyết vĩ đại Anh em nhà Ca-ra-ma-dốp, các em sẽ học được cách tiếp cận một văn bản mới, phân tích các vấn đề phức tạp và hình thành quan điểm của riêng mình. Kết thúc bài học, các em sẽ tự tin hơn trong việc tự mình khám phá thế giới văn học rộng lớn và áp dụng kĩ năng này vào mọi môn học khác.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Tầm quan trọng của kĩ năng tự học trong chương trình Ngữ văn lớp 11

Trước khi đi vào nội dung cụ thể, chúng ta cần hiểu rõ tại sao kĩ năng tự học lại được nhấn mạnh trong chương trình giáo dục hiện nay, đặc biệt là với học sinh cuối cấp.

1. Tự học là gì?

Tự học không đơn thuần là việc đọc sách một mình. Đó là một quá trình chủ động, trong đó người học tự mình xác định mục tiêu, tìm kiếm tài liệu, xử lí thông tin, và vận dụng kiến thức để giải quyết một vấn đề. Đây là năng lực cốt lõi giúp con người học tập suốt đời.

Trong bối cảnh văn học, tự học là khi em tự mình đọc một tác phẩm, đặt ra những câu hỏi về nội dung và nghệ thuật, tìm hiểu về tác giả, bối cảnh, và tự mình lí giải các tầng ý nghĩa của văn bản trước khi nghe thầy cô giảng.

2. Tại sao tự học lại quan trọng ở bậc THPT?

Chuẩn bị cho môi trường Đại học: Ở bậc đại học, việc tự nghiên cứu là yêu cầu bắt buộc. Rèn luyện từ bây giờ sẽ giúp các em không bị bỡ ngỡ.
Phát triển tư duy phản biện: Khi tự học, các em phải tự mình đánh giá, phân tích thông tin, từ đó hình thành tư duy độc lập, không phụ thuộc hoàn toàn vào bài giảng.
Hiểu sâu hơn về tác phẩm: Kiến thức do chính mình tìm tòi, khám phá sẽ được ghi nhớ lâu và sâu sắc hơn nhiều so với việc chỉ tiếp thu một cách thụ động.
Mở rộng vốn tri thức: Thế giới văn học là vô tận. Thời gian trên lớp có hạn, tự học giúp các em khám phá thêm nhiều tác giả, tác phẩm hay ngoài chương trình.

II. Hướng dẫn chi tiết các yêu cầu trong SGK trang 101 - Văn bản "Ca-ra-ma-dốp"

Phần này sẽ hướng dẫn các em từng bước thực hiện các yêu cầu trong sách giáo khoa, tập trung vào đoạn trích "Ca-ra-ma-dốp" của nhà văn Nga vĩ đại Ph. Đốt-xtôi-ép-xki.

1. Chuẩn bị trước khi đọc

Đây là bước không thể thiếu để có thể hiểu một văn bản phức tạp, đặc biệt là văn học nước ngoài.

a. Tìm hiểu về tác giả Ph. Đốt-xtôi-ép-xki (Fyodor Dostoevsky)

Ph. Đốt-xtôi-ép-xki (1821-1881) là một trong những tiểu thuyết gia vĩ đại nhất của văn học Nga và thế giới. Cuộc đời ông đầy biến động, từng bị kết án tử hình rồi được ân xá, phải đi đày ở Siberia. Những trải nghiệm khắc nghiệt đó đã ảnh hưởng sâu sắc đến các sáng tác của ông.

Phong cách sáng tác: Ông được mệnh danh là "nhà văn của những dòng nước mắt", người có khả năng phân tích tâm lí con người một cách sâu sắc đến kinh ngạc. Văn chương của ông không chỉ là câu chuyện mà còn là những cuộc tranh luận triết học, tôn giáo nảy lửa.
Tác phẩm tiêu biểu: Tội ác và hình phạt, Chàng ngốc, Lũ người quỷ ám, và đỉnh cao là Anh em nhà Ca-ra-ma-dốp.

b. Tìm hiểu về tác phẩm "Anh em nhà Ca-ra-ma-dốp"

Đây là cuốn tiểu thuyết cuối cùng và được coi là tác phẩm tổng kết toàn bộ sự nghiệp tư tưởng của Đốt-xtôi-ép-xki. Tác phẩm xoay quanh câu chuyện của ba anh em nhà Ca-ra-ma-dốp với những hệ tư tưởng đối lập nhau:

Đmi-tri (Mitya): Đại diện cho con người của cảm xúc, nhục thể.
I-van (Ivan): Đại diện cho con người của lí trí, hoài nghi, vô thần.
A-li-ô-sa (Alyosha): Đại diện cho con người của đức tin, tình yêu thương, tôn giáo.

Vụ giết người cha, Phio-đo Ca-ra-ma-dốp, trở thành trung tâm của cốt truyện, từ đó làm bùng lên những xung đột về đạo đức, tự do, đức tin và sự tồn tại của Chúa.

2. Đọc hiểu văn bản và trả lời câu hỏi thực hành

Bây giờ, chúng ta sẽ đi vào phân tích trực tiếp đoạn trích và trả lời các câu hỏi trong sách.

Câu 1: Cuộc đối thoại giữa hai anh em I-van và A-li-ô-sa chủ yếu xoay quanh vấn đề gì? Vấn đề đó được gợi ra từ câu chuyện nào?

a. Vấn đề trung tâm của cuộc đối thoại

Cuộc đối thoại giữa I-van và A-li-ô-sa xoay quanh một trong những vấn đề triết học và thần học gai góc nhất: Sự tồn tại của cái ác và nỗi đau khổ trên thế gian, đặc biệt là sự đau khổ của trẻ em vô tội, có mâu thuẫn với sự tồn tại của một Thượng đế nhân từ và một thế giới hài hòa hay không?

I-van, với tư duy lí trí và nhân bản, không thể chấp nhận một "sự hài hòa vĩnh cửu" nào được xây dựng trên "giọt nước mắt không được chuộc lỗi của dù chỉ một em bé bị hành hạ". Anh đặt ra câu hỏi: Nếu Thượng đế toàn năng và nhân từ, tại sao Ngài lại để cho những điều phi lí và tàn ác như vậy xảy ra?

b. Nguồn gốc gợi ra vấn đề

Vấn đề này không phải là một câu hỏi lí thuyết suông. Nó được I-van gợi ra từ "bộ sưu tập" những câu chuyện có thật mà anh thu thập được về sự tàn bạo của con người đối với trẻ em. Anh kể lại những mẩu chuyện kinh hoàng:

Một đứa trẻ bị chính cha mẹ mình hành hạ dã man.
Một vị tướng cho chó xé xác một đứa bé nông nô chỉ vì nó lỡ làm què chân con chó săn của ông ta.

Bằng cách đưa ra những dẫn chứng cụ thể, trần trụi và đầy ám ảnh, I-van đã biến một câu hỏi triết học trừu tượng thành một nỗi đau hiện hữu, không thể chối cãi. Anh buộc A-li-ô-sa (và cả người đọc) phải đối mặt trực diện với sự phi lí của cái ác.

Câu 2: Nêu và phân tích ngắn gọn lí lẽ của nhân vật I-van và A-li-ô-sa.

a. Lí lẽ của I-van: Sự "nổi loạn" của lí trí và lòng nhân ái

Lập luận của I-van được xây dựng trên nền tảng của lí trí và chủ nghĩa nhân đạo.

Tiền đề: I-van tuyên bố anh "chấp nhận Thượng đế" nhưng không "chấp nhận thế giới này của Người". Anh tin vào một trật tự chung, một sự hài hòa cuối cùng.
Lập luận chính: Tuy nhiên, cái giá của sự hài hòa đó là không thể chấp nhận được nếu nó bao gồm cả sự đau khổ của trẻ em. Anh cho rằng không có sự thật hay hạnh phúc nào có thể biện minh cho nước mắt của một đứa trẻ.
Kết luận (Sự nổi loạn): Vì không thể chấp nhận cái giá đó, I-van đi đến quyết định "trả lại vé vào cửa". Đây là một hình ảnh ẩn dụ đầy sức nặng, có nghĩa là anh từ chối tham gia vào trật tự thế giới đó, từ chối sự cứu rỗi, từ chối thiên đường nếu nó được mua bằng nỗi đau của người vô tội. Lí lẽ của anh là sự nổi loạn của một trái tim quá yêu thương con người để có thể chấp nhận một Thượng đế dường như thờ ơ.

Trích dẫn then chốt: "Nếu mọi người phải đau khổ để mua lấy sự hài hòa vĩnh cửu bằng những nỗi đau khổ của mình, thì xin hỏi trẻ em có liên quan gì ở đây?... Tôi xin trả lại vé."

b. Quan điểm của A-li-ô-sa: Câu trả lời của đức tin và tình yêu

A-li-ô-sa, đại diện cho đức tin, gần như im lặng trước những lí lẽ đanh thép của I-van. Anh không thể dùng lí trí để phản bác lại anh mình. Toàn bộ "lí lẽ" của A-li-ô-sa được thể hiện qua những phản ứng cảm tính và một hành động cuối cùng.

Sự bối rối và đau đớn: A-li-ô-sa không tranh luận. Anh chỉ có thể thốt lên những câu nói yếu ớt, thể hiện sự đau đớn trước những câu chuyện của I-van.
Câu trả lời bằng đức tin: Khi I-van hỏi liệu có thể tha thứ cho kẻ hành hạ đứa trẻ không, A-li-ô-sa, trong một thoáng dao động, đã nói "Không, không thể tha thứ được!". Nhưng ngay sau đó, anh nhớ lại hình ảnh Chúa Jesus và nói: "Anh ơi, anh vừa hỏi em: có một sinh vật nào trong khắp cả vũ trụ này có quyền tha thứ và có thể tha thứ được không? Có chứ, có một sinh vật như vậy, và Người có thể tha thứ cho tất cả mọi người, tha thứ cho tất cả và cho tất cả, ‘vì chính Người đã đổ dòng máu vô tội của mình ra cho tất cả và cho tất cả’."
Bản chất quan điểm: Quan điểm của A-li-ô-sa không dựa trên logic mà dựa trên đức tin vào sự hi sinh cứu chuộc của Chúa Jesus. Anh tin rằng chỉ có tình yêu thương vô hạn và sự hi sinh tột cùng mới có thể hóa giải được nỗi đau và cái ác, một điều mà lí trí của con người không thể nào hiểu thấu.

Câu 3: Nụ hôn của A-li-ô-sa dành cho I-van ở cuối đoạn trích có ý nghĩa gì?

Nụ hôn của A-li-ô-sa là một chi tiết nghệ thuật đắt giá, một câu trả lời không lời nhưng sâu sắc hơn mọi lí lẽ.

Bối cảnh: Nụ hôn diễn ra sau khi I-van kể xong câu chuyện tưởng tượng của mình về "Viên Đại Phán quan", trong đó Chúa Jesus trở lại trần gian và bị bắt. Thay vì đáp lại lời buộc tội của Viên Đại Phán quan, Chúa chỉ im lặng và hôn lên môi ông ta. I-van hỏi A-li-ô-sa sẽ làm gì, và A-li-ô-sa đã lặp lại hành động của Chúa Jesus trong câu chuyện: hôn lên môi I-van.
Ý nghĩa thứ nhất - Sự đồng cảm và tình yêu thương: Nụ hôn là sự thừa nhận và chia sẻ nỗi đau của I-van. A-li-ô-sa không phản bác lí lẽ của anh mình. Anh hiểu rằng sự nổi loạn của I-van xuất phát từ một tình yêu thương con người sâu sắc. Nụ hôn là hành động của tình yêu thương huynh đệ, xoa dịu tâm hồn đang giằng xé của I-van.
Ý nghĩa thứ hai - Câu trả lời của đức tin: Hành động này lặp lại nụ hôn của Chúa, khẳng định câu trả lời cho vấn đề về cái ác không nằm ở logic, lí trí, mà ở tình yêu, sự tha thứ và đức tin. Đó là một câu trả lời của trái tim, vượt lên trên mọi tranh luận triết học. Nó cho thấy con đường của A-li-ô-sa là con đường của tình yêu thương, chứ không phải con đường của sự phán xét.
Ý nghĩa thứ ba - Sự "đạo văn": I-van, sau khi nhận được nụ hôn, đã xúc động nói: "Đó là đạo văn!". Điều này cho thấy chính I-van cũng hiểu sâu sắc ý nghĩa hành động của em trai mình. Anh nhận ra rằng câu trả lời của A-li-ô-sa chính là câu trả lời mà anh đã tưởng tượng ra cho Chúa Jesus trong câu chuyện của mình. Điều này cho thấy sâu thẳm trong tâm hồn hoài nghi của I-van vẫn khao khát một câu trả lời bằng tình yêu thương.

Câu 4: Nhận xét về nghệ thuật khắc hoạ nhân vật và nghệ thuật đối thoại của nhà văn Đốt-xtôi-ép-xki.

a. Nghệ thuật khắc họa nhân vật tư tưởng

Đốt-xtôi-ép-xki là bậc thầy trong việc xây dựng nhân vật tư tưởng. Mỗi nhân vật của ông không chỉ là một cá nhân với tính cách riêng, mà còn là người mang một hệ tư tưởng, một thế giới quan hoàn chỉnh.

I-van Ca-ra-ma-dốp: Hiện thân cho tư tưởng vô thần, nổi loạn của lí trí phương Tây thế kỉ 19. Anh là một trí thức bị giằng xé giữa lòng nhân ái và sự hoài nghi về Thượng đế.
A-li-ô-sa Ca-ra-ma-dốp: Hiện thân cho đức tin Chính thống giáo Nga, cho con đường cứu rỗi bằng tình yêu thương và sự khiêm nhường.

Sự vĩ đại của Đốt-xtôi-ép-xki là ông không biến nhân vật thành cái loa phát ngôn khô khan. Tư tưởng của họ hòa quyện vào máu thịt, vào hành động, vào những dằn vặt nội tâm sâu sắc, khiến họ trở nên sống động và chân thực.

b. Nghệ thuật đối thoại - Tiểu thuyết đa thanh

Nhà lí luận văn học Mikhail Bakhtin đã gọi tiểu thuyết của Đốt-xtôi-ép-xki là tiểu thuyết đa thanh (polyphonic novel). Điều này có nghĩa là:

Nhiều tiếng nói bình đẳng: Trong tiểu thuyết, không có một tiếng nói độc tôn của tác giả. Quan điểm của I-van (vô thần) được trình bày một cách thuyết phục và mạnh mẽ không kém gì quan điểm của A-li-ô-sa (hữu thần). Tác giả để cho các tư tưởng tự do đối thoại, tranh luận với nhau một cách sòng phẳng.
Đối thoại là bản chất: Các cuộc đối thoại không chỉ để thúc đẩy cốt truyện mà chính là nơi diễn ra những cuộc đấu tranh tư tưởng khốc liệt nhất. Ý thức của nhân vật được bộc lộ thông qua sự tương tác, va chạm với ý thức của người khác. Cuộc nói chuyện giữa I-van và A-li-ô-sa là một ví dụ điển hình cho nghệ thuật đối thoại kịch tính, đầy chiều sâu triết lí này.

III. Mở rộng và liên hệ thực tế

Việc tự học không chỉ dừng lại ở việc trả lời câu hỏi. Các em cần biết cách mở rộng vấn đề và liên hệ với thực tế để hiểu sâu sắc hơn giá trị của tác phẩm.

1. Vấn đề "nước mắt trẻ thơ" trong văn học và đời sống

Vấn đề I-van đặt ra không chỉ tồn tại trong tiểu thuyết. Các em có thể liên hệ đến:

Trong văn học Việt Nam: Hình ảnh những đứa trẻ bất hạnh trong các tác phẩm của Nam Cao (cái Tí trong Lão Hạc), Nguyên Hồng (bé Hồng trong Những ngày thơ ấu)...
Trong văn học thế giới: Nhân vật Co-dét, Ga-vơ-rốt trong Những người khốn khổ của V. Huy-gô.
Trong đời sống: Các vấn đề thời sự như bạo hành trẻ em, lao động trẻ em, trẻ em ở các vùng chiến sự... Điều này cho thấy tư tưởng của Đốt-xtôi-ép-xki có giá trị nhân đạo sâu sắc và mang tính toàn nhân loại.

2. Phương pháp nghiên cứu một tác phẩm văn học nước ngoài

Từ việc thực hành với đoạn trích "Ca-ra-ma-dốp", các em có thể rút ra quy trình tự nghiên cứu một tác phẩm văn học nước ngoài:

Bước 1: Tìm hiểu bối cảnh: Luôn bắt đầu với việc tìm hiểu về tác giả, hoàn cảnh lịch sử - xã hội, và đặc điểm văn hóa của đất nước nơi tác phẩm ra đời.
Bước 2: Đọc và tóm tắt: Đọc kĩ văn bản, ghi chú lại các nhân vật chính, sự kiện quan trọng và tóm tắt được cốt truyện.
Bước 3: Phân tích theo hệ thống câu hỏi: Đặt ra và trả lời các câu hỏi về nội dung (chủ đề, tư tưởng) và nghệ thuật (cốt truyện, nhân vật, ngôn ngữ...).
Bước 4: Tìm đọc các bài phê bình, phân tích: Tham khảo các bài viết của những người đi trước để có cái nhìn đa chiều. Tuy nhiên, phải đọc với tinh thần phản biện, không sao chép.
Bước 5: Liên hệ và nêu quan điểm cá nhân: Rút ra bài học cho bản thân, liên hệ với các tác phẩm khác và đời sống, từ đó hình thành nhận định của riêng mình.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Để củng cố kiến thức và kĩ năng vừa học, các em hãy thử sức với các câu hỏi tự luận sau:

Câu 1: Phân tích tư tưởng "nổi loạn" của nhân vật I-van Ca-ra-ma-dốp qua đoạn trích. Theo bạn, sự "nổi loạn" đó có giá trị và hạn chế gì?
Gợi ý: Cần làm rõ luận điểm của I-van (không chấp nhận thế giới phi lí). Giá trị: đề cao tình thương, lòng nhân đạo, khát vọng công lí. Hạn chế: có thể dẫn đến sự phủ nhận cực đoan, tuyệt vọng, vô chính phủ về mặt tinh thần.
Câu 2: Ý nghĩa nụ hôn của A-li-ô-sa là gì? Tại sao hành động đó được xem là câu trả lời sâu sắc cho những vấn đề I-van đặt ra?
Gợi ý: Phân tích các tầng nghĩa của nụ hôn (tình yêu thương, sự đồng cảm, câu trả lời của đức tin). Nhấn mạnh rằng nó không phủ định lí lẽ của I-van mà đưa ra một con đường khác, con đường của trái tim, để giải quyết bi kịch của kiếp người.
Câu 3: Từ cuộc đối thoại trong văn bản, hãy viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ của bạn về trách nhiệm của con người trước nỗi đau của đồng loại, đặc biệt là trẻ em.
Gợi ý: Đoạn văn cần thể hiện sự trăn trở về vấn đề xã hội. Nêu bật sự cần thiết của lòng trắc ẩn, sự sẻ chia và những hành động cụ thể để bảo vệ những người yếu thế, đặc biệt là trẻ em, thay vì chỉ tranh luận suông.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Bài học hôm nay đã mang đến cho chúng ta hai giá trị lớn. Thứ nhất, chúng ta đã được tiếp cận với một đoạn trích kinh điển từ kiệt tác Anh em nhà Ca-ra-ma-dốp, chạm đến những vấn đề triết học sâu thẳm về niềm tin và kiếp người qua cuộc đối thoại đầy kịch tính giữa I-van và A-li-ô-sa. Thứ hai, và quan trọng hơn, chúng ta đã cùng nhau thực hành quy trình tự học, tự nghiên cứu một văn bản văn học. Kĩ năng này chính là nền tảng để các em có thể chủ động, sáng tạo và thành công không chỉ trong môn Ngữ văn mà còn trong suốt hành trình học tập sau này. Hãy luôn giữ trong mình tinh thần ham học hỏi, sự tò mò trí tuệ và lòng dũng cảm đối mặt với những ý tưởng lớn. Chúc các em thành công!