A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Sau khi khám phá những tác phẩm truyện ngắn đặc sắc trong Bài 5, trang 112 sách Ngữ văn Cánh diều chính là trạm dừng chân để chúng ta cùng nhìn lại, hệ thống hóa kiến thức và rèn luyện kĩ năng. Phần "Hướng dẫn tự học" không chỉ là những câu hỏi ôn tập đơn thuần mà còn là cơ hội để các em đào sâu hơn vào thế giới nhân vật, thấu hiểu những thông điệp nhân văn sâu sắc mà tác giả gửi gắm. Thông qua bài soạn chi tiết này, các em sẽ nắm vững đặc trưng thể loại truyện ngắn, phân tích thành thạo các tác phẩm trọng tâm như "Lặng lẽ Sa Pa", "Chiếc lược ngà", và tự tin giải quyết mọi yêu cầu của sách giáo khoa. Hãy cùng bắt đầu hành trình củng cố kiến thức để việc học văn trở nên thú vị và hiệu quả hơn nhé!
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. Ôn tập và hệ thống hóa kiến thức trọng tâm Bài 5: Truyện ngắn
Trước khi đi vào giải quyết các bài tập cụ thể, chúng ta cần nắm chắc trong tay những "viên gạch" kiến thức nền tảng của cả bài học. Đây là bước quan trọng giúp các em có cái nhìn tổng thể và sâu sắc.
1. Đặc trưng thể loại truyện ngắn
Truyện ngắn là một tác phẩm tự sự cỡ nhỏ, tập trung khắc họa một khoảnh khắc, một tình huống, một lát cắt của cuộc đời nhân vật. Nắm vững đặc trưng thể loại giúp các em "giải mã" tác phẩm hiệu quả hơn.
- Cốt truyện: Thường không quá phức tạp, tập trung vào một tình huống truyện độc đáo, có ý nghĩa sâu sắc. Chính tình huống này làm bộc lộ tính cách nhân vật và chủ đề tư tưởng của tác phẩm.
- Nhân vật: Ít nhân vật nhưng được khắc họa đậm nét, thường là "nhân vật trung tâm". Nhà văn tập trung thể hiện một khía cạnh nổi bật nhất trong tính cách, số phận của nhân vật.
- Tình huống truyện: Đây là "trái tim" của truyện ngắn. Là một hoàn cảnh đặc biệt, éo le, bất ngờ mà nhân vật bị đặt vào, qua đó bộc lộ rõ nhất bản chất, tư tưởng, tình cảm của mình. Ví dụ: tình huống ông Hai nghe tin làng Chợ Dầu theo giặc trong truyện "Làng".
- Ngôi kể và điểm nhìn: Tác giả có thể chọn ngôi thứ nhất (xưng "tôi", tạo sự gần gũi, chân thực) hoặc ngôi thứ ba (người kể chuyện giấu mình, tạo sự khách quan, linh hoạt).
- Chi tiết nghệ thuật: Các chi tiết nhỏ nhưng đắt giá, có sức gợi lớn, góp phần thể hiện chủ đề tác phẩm. Ví dụ: chi tiết chiếc lược ngà, vết thẹo trên mặt ông Sáu.
- Lời văn, giọng điệu: Ngôn ngữ truyện ngắn thường cô đọng, hàm súc, giàu hình ảnh và cảm xúc.
2. Giá trị cốt lõi của các văn bản đã học
Bài 5 tập trung vào các truyện ngắn hiện đại Việt Nam, ca ngợi vẻ đẹp của con người trong lao động và chiến đấu. Chúng ta sẽ điểm lại những giá trị chính của hai tác phẩm trọng tâm.
a. "Lặng lẽ Sa Pa" - Nguyễn Thành Long
"Lặng lẽ Sa Pa" là một bài ca nhẹ nhàng, trong trẻo về vẻ đẹp của những con người lao động thầm lặng cống hiến cho đất nước trong công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc.
- Giá trị nội dung:
- Khắc họa thành công hình ảnh những con người lao động bình dị, tiêu biểu là anh thanh niên làm công tác khí tượng trên đỉnh Yên Sơn.
- Ca ngợi vẻ đẹp trong suy nghĩ, tâm hồn và lẽ sống cao đẹp: yêu nghề, có trách nhiệm với công việc, khiêm tốn, cởi mở, chân thành và tha thiết cống hiến cho quê hương.
- Phát hiện và khẳng định vẻ đẹp của con người Việt Nam trong giai đoạn mới.
- Giá trị nghệ thuật:
- Xây dựng tình huống truyện tự nhiên, hợp lí: cuộc gặp gỡ tình cờ giữa ông họa sĩ, cô kĩ sư và anh thanh niên.
- Nghệ thuật xây dựng nhân vật đặc sắc: nhân vật chính không có tên riêng, được khắc họa qua lời kể của các nhân vật khác, qua hành động và lời nói.
- Chất thơ bàng bạc trong tác phẩm, thể hiện qua việc miêu tả thiên nhiên Sa Pa thơ mộng và vẻ đẹp tâm hồn con người.
- Ngôn ngữ kể chuyện nhẹ nhàng, giàu cảm xúc và hình ảnh.
b. "Chiếc lược ngà" - Nguyễn Quang Sáng
"Chiếc lược ngà" là một câu chuyện cảm động về tình cha con sâu nặng và éo le trong hoàn cảnh chiến tranh tàn khốc.
- Giá trị nội dung:
- Ca ngợi tình phụ tử thiêng liêng, bất diệt, một giá trị nhân văn cao đẹp. Tình cảm ấy không bị bom đạn chiến tranh hủy diệt mà càng trở nên mãnh liệt, cao quý.
- Tố cáo chiến tranh đã gây ra những bi kịch đau thương, chia cắt tình cảm gia đình, để lại những vết thương không thể xóa nhòa.
- Khẳng định sức sống mãnh liệt của tình người trong chiến tranh.
- Giá trị nghệ thuật:
- Xây dựng thành công hai tình huống truyện éo le, bất ngờ mà hợp lí: cuộc gặp gỡ và chia tay của hai cha con; cảnh ông Sáu làm lược ngà và hi sinh.
- Lựa chọn ngôi kể thứ nhất (nhân vật bác Ba - người bạn của ông Sáu) giúp câu chuyện trở nên chân thực, đáng tin cậy và dễ dàng thể hiện những diễn biến nội tâm sâu kín.
- Nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật, đặc biệt là nhân vật bé Thu, vô cùng tinh tế và sắc sảo.
- Chi tiết "chiếc lược ngà" trở thành một biểu tượng nghệ thuật độc đáo, kết tinh tình cha con sâu nặng.
II. Hướng dẫn giải chi tiết các câu hỏi trang 112
Sau khi đã nắm vững kiến thức nền, chúng ta sẽ cùng nhau giải quyết từng yêu cầu trong sách giáo khoa. Các em hãy đọc kĩ câu hỏi trước khi xem phần gợi ý nhé!
Câu 1: Lập bảng hoặc vẽ sơ đồ tư duy hệ thống hóa kiến thức về các truyện ngắn đã học trong bài theo một số điểm chính: tên văn bản, tác giả, nội dung chính, đặc sắc nghệ thuật, nhân vật tiêu biểu.
a. Gợi ý cách thực hiện
Đây là dạng bài tập giúp các em củng cố kiến thức một cách trực quan và logic. Có hai cách phổ biến:
- Lập bảng: Kẻ một bảng gồm các cột: STT, Tên văn bản, Tác giả, Nội dung chính, Đặc sắc nghệ thuật, Nhân vật tiêu biểu. Sau đó điền thông tin tương ứng cho mỗi tác phẩm. Cách này rõ ràng, chi tiết.
- Vẽ sơ đồ tư duy (Mindmap): Lấy "Truyện ngắn Bài 5" làm chủ đề trung tâm. Từ đó, vẽ các nhánh chính là tên các tác phẩm ("Lặng lẽ Sa Pa", "Chiếc lược ngà"). Mỗi nhánh chính lại có các nhánh phụ là tác giả, nội dung, nghệ thuật, nhân vật... Cách này sáng tạo, giúp ghi nhớ bằng hình ảnh.
b. Bảng hệ thống hóa tham khảo
Dưới đây là một bảng mẫu các em có thể tham khảo và tự hoàn thiện theo cách hiểu của mình.
| Tiêu chí | "Lặng lẽ Sa Pa" | "Chiếc lược ngà" |
|---|---|---|
| Tác giả | Nguyễn Thành Long (1925-1991) | Nguyễn Quang Sáng (1932-2014) |
| Hoàn cảnh sáng tác | 1970, kết quả chuyến đi thực tế của tác giả ở Lào Cai. | 1966, viết tại chiến trường Nam Bộ trong thời kì kháng chiến chống Mĩ. |
| Nội dung chính | Ca ngợi vẻ đẹp của những con người lao động bình dị, thầm lặng cống hiến cho đất nước với lẽ sống cao đẹp. | Ca ngợi tình cha con sâu nặng, thiêng liêng và bất diệt trong hoàn cảnh éo le của chiến tranh. |
| Đặc sắc nghệ thuật | Tình huống truyện tự nhiên; nghệ thuật xây dựng nhân vật đặc sắc; chất thơ trong trẻo; sự kết hợp giữa tự sự, trữ tình và bình luận. | Tình huống truyện éo le, bất ngờ; lựa chọn ngôi kể phù hợp; miêu tả tâm lí nhân vật tinh tế, sâu sắc; chi tiết nghệ thuật giàu ý nghĩa. |
| Nhân vật tiêu biểu | Anh thanh niên, ông họa sĩ, cô kĩ sư. | Ông Sáu, bé Thu, bác Ba. |
Câu 2: Phân tích một đặc điểm chung về nội dung (ví dụ: vẻ đẹp của con người Việt Nam) hoặc nghệ thuật (ví dụ: nghệ thuật xây dựng tình huống truyện) của các truyện ngắn đã học.
a. Phân tích yêu cầu đề bài
Đề bài yêu cầu các em tìm ra một điểm chung giữa các tác phẩm và phân tích, làm sáng tỏ điểm chung đó. Các em có thể chọn một trong hai hướng:
- Về nội dung: Vẻ đẹp con người Việt Nam (trong lao động, trong chiến đấu), tình người, tình cảm gia đình, tình yêu quê hương đất nước...
- Về nghệ thuật: Nghệ thuật xây dựng tình huống truyện độc đáo, nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật, việc sử dụng các chi tiết nghệ thuật đặc sắc...
Dù chọn hướng nào, các em cũng cần lấy dẫn chứng cụ thể từ cả hai tác phẩm để so sánh, đối chiếu và làm nổi bật điểm chung đó.
b. Gợi ý dàn ý chi tiết cho chủ đề: "Vẻ đẹp con người Việt Nam qua hai tác phẩm"
1. Mở bài:
- Giới thiệu khái quát về hai tác giả Nguyễn Thành Long, Nguyễn Quang Sáng và hai tác phẩm "Lặng lẽ Sa Pa", "Chiếc lược ngà".
- Nêu vấn đề nghị luận: Cả hai tác phẩm đều thành công trong việc khắc họa vẻ đẹp cao quý của con người Việt Nam trong những hoàn cảnh khác nhau (lao động xây dựng đất nước và chiến đấu bảo vệ Tổ quốc).
- Luận điểm 1: Vẻ đẹp của con người trong lao động thầm lặng, cống hiến (trong "Lặng lẽ Sa Pa").
- Nhân vật trung tâm là anh thanh niên với công việc gian khổ nhưng đầy ý nghĩa.
- Phân tích vẻ đẹp của anh: yêu nghề, có tinh thần trách nhiệm cao; có lẽ sống đẹp, cống hiến quên mình; khiêm tốn, chân thành, cởi mở và hiếu khách.
- Mở rộng ra các nhân vật khác (ông kĩ sư vườn rau, anh cán bộ nghiên cứu sét) cũng là những tấm gương lao động thầm lặng.
- Luận điểm 2: Vẻ đẹp của con người trong chiến đấu, trong tình cảm gia đình sâu nặng (trong "Chiếc lược ngà").
- Nhân vật ông Sáu và bé Thu là biểu tượng cho tình cha con thiêng liêng, bất diệt giữa bom đạn.
- Phân tích vẻ đẹp của ông Sáu: là người chiến sĩ dũng cảm, là người cha hết mực yêu thương con (nỗi đau khi con không nhận, niềm hạnh phúc vỡ òa khi con gọi "ba", sự dồn nén tình yêu vào việc làm chiếc lược ngà).
- Phân tích vẻ đẹp của bé Thu: cô bé có cá tính mạnh mẽ, tình yêu cha mãnh liệt và sâu sắc.
- Luận điểm 3: So sánh, tổng hợp - Điểm chung và nét riêng.
- Điểm chung: Cả hai tác phẩm đều khám phá và ngợi ca những con người bình dị mà cao cả. Họ đều có chung tình yêu lớn: tình yêu công việc, yêu gia đình, và trên hết là tình yêu Tổ quốc. Họ là hiện thân cho vẻ đẹp của con người Việt Nam trong thời đại mới.
- Nét riêng: Nguyễn Thành Long tập trung vào vẻ đẹp trong sáng, thơ mộng của con người lao động trong hòa bình. Nguyễn Quang Sáng lại khai thác vẻ đẹp bi tráng, mãnh liệt của tình người trong khói lửa chiến tranh.
- Khẳng định lại giá trị nhân văn của hai tác phẩm.
- Liên hệ với vẻ đẹp con người Việt Nam ngày nay.
Câu 3: Viết một đoạn văn (khoảng 150 chữ) trình bày cảm nhận của em về một nhân vật mà em yêu thích trong các truyện ngắn đã học.
a. Hướng dẫn các bước viết đoạn văn
- Xác định nhân vật: Chọn nhân vật để lại cho em ấn tượng sâu sắc nhất (anh thanh niên, ông Sáu, bé Thu...).
- Tìm ý: Gạch đầu dòng những phẩm chất, hành động, lời nói của nhân vật khiến em cảm phục, yêu mến.
- Viết câu chủ đề: Nêu trực tiếp cảm nhận chung của em về nhân vật đó. Ví dụ: "Trong các nhân vật đã học, hình ảnh anh thanh niên trong truyện ngắn 'Lặng lẽ Sa Pa' của Nguyễn Thành Long đã để lại trong em những ấn tượng sâu đậm về lẽ sống cống hiến thầm lặng."
- Triển khai các câu tiếp theo: Phân tích cụ thể những vẻ đẹp của nhân vật đã tìm ở bước 2. Nhớ đưa dẫn chứng từ tác phẩm.
- Viết câu kết: Khẳng định lại tình cảm, suy nghĩ của em về nhân vật và bài học rút ra cho bản thân.
b. Đoạn văn tham khảo về nhân vật bé Thu
Nhân vật bé Thu trong truyện ngắn "Chiếc lược ngà" của Nguyễn Quang Sáng đã để lại trong lòng em một niềm xúc động và khâm phục mãnh liệt. Thu là một cô bé có cá tính mạnh mẽ, bướng bỉnh nhưng ẩn sâu bên trong là một tình yêu cha nồng cháy. Tình yêu ấy ban đầu bị che lấp bởi sự nghi ngờ trước người đàn ông có vết thẹo lạ lẫm, khiến em quyết không nhận cha. Nhưng chính sự ương ngạnh đó lại càng chứng tỏ tình cảm em dành cho người cha trong tấm ảnh là vô cùng sâu sắc và duy nhất. Để rồi khi nhận ra cha, tình yêu ấy bùng lên dữ dội trong tiếng gọi "Ba... a... a... ba!" xé lòng và trong cái ôm hôn vội vã, cuống quýt. Khoảnh khắc ấy đã lấy đi nước mắt của bao độc giả, cho thấy sự tàn khốc của chiến tranh đã không thể ngăn cản được tình phụ tử thiêng liêng. Hình ảnh bé Thu đã trở thành một biểu tượng đẹp đẽ cho sức sống mãnh liệt của tình cảm gia đình trong chiến tranh.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ NÂNG CAO
Để khắc sâu hơn kiến thức và rèn luyện tư duy phân tích, các em hãy thử sức với những câu hỏi tự luận sau:
Câu 1: Phân tích nghệ thuật xây dựng tình huống truyện độc đáo trong "Chiếc lược ngà" của Nguyễn Quang Sáng. Theo em, tình huống truyện có vai trò như thế nào trong việc thể hiện chủ đề tác phẩm?
Gợi ý trả lời:
- Chỉ ra 2 tình huống chính: cuộc gặp gỡ 3 ngày phép và sự kiện ông Sáu làm lược ngà ở khu căn cứ.
- Phân tích tính éo le, bất ngờ của từng tình huống.
- Nêu vai trò: bộc lộ sâu sắc tình cha con mãnh liệt (của cả ông Sáu và bé Thu), tố cáo chiến tranh, tạo kịch tính và sức hấp dẫn cho câu chuyện.
Câu 2: Chất thơ là một đặc điểm nổi bật trong truyện ngắn "Lặng lẽ Sa Pa". Hãy làm sáng tỏ nhận định trên.
Gợi ý trả lời:
- Chất thơ toát lên từ vẻ đẹp của thiên nhiên Sa Pa (hùng vĩ, thơ mộng).
- Chất thơ thể hiện qua vẻ đẹp tâm hồn của các nhân vật (anh thanh niên, ông họa sĩ, cô kĩ sư) với những suy nghĩ, lẽ sống cao đẹp.
- Chất thơ còn được thể hiện qua giọng văn nhẹ nhàng, giàu cảm xúc và hình ảnh của tác giả.
Câu 3: Từ nhân vật anh thanh niên ("Lặng lẽ Sa Pa") và ông Sáu ("Chiếc lược ngà"), em hãy viết một bài văn nghị luận ngắn trình bày suy nghĩ về trách nhiệm của thế hệ trẻ đối với Tổ quốc hôm nay.
Gợi ý trả lời:
- Phân tích trách nhiệm của anh thanh niên (cống hiến trong lao động) và ông Sáu (hi sinh trong chiến đấu).
- Liên hệ với bối cảnh đất nước ngày nay: trách nhiệm của thế hệ trẻ không chỉ là cầm súng mà còn là học tập, rèn luyện, lao động sáng tạo, xây dựng và bảo vệ đất nước trên mọi lĩnh vực.
- Nêu những hành động cụ thể mà bản thân có thể làm để thể hiện trách nhiệm đó.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Phần "Hướng dẫn tự học" trang 112 là một cơ hội quý báu để chúng ta tổng kết lại những giá trị đặc sắc của các tác phẩm truyện ngắn hiện đại Việt Nam. Qua việc ôn tập và giải bài tập, các em không chỉ nắm vững kiến thức về nội dung và nghệ thuật mà còn cảm nhận sâu sắc hơn vẻ đẹp tâm hồn của con người Việt Nam trong những giai đoạn lịch sử đầy thử thách. Những bài học về lẽ sống cống hiến, về tình người, tình phụ tử thiêng liêng sẽ mãi là những giá trị nhân văn soi sáng cho chúng ta trên con đường học tập và trưởng thành. Hãy tiếp tục đọc thêm nhiều truyện ngắn hay khác để làm giàu thêm vốn văn học và tâm hồn của mình nhé!