A. Mở đầu: Tầm quan trọng của việc tự học
Chào các em học sinh lớp 10 thân mến! Sau khi khám phá "Sức hấp dẫn của truyện kể" qua những tác phẩm đặc sắc, chúng ta đã đến với trang "Hướng dẫn tự học". Đây không chỉ là một phần ôn tập thông thường, mà là cơ hội để các em rèn luyện một trong những kĩ năng quan trọng nhất của người học hiện đại: kĩ năng tự học. Trang sách này giúp các em hệ thống hóa kiến thức đã lĩnh hội, vận dụng chúng vào thực hành và chủ động chuẩn bị cho những bài học mới. Việc hoàn thành tốt các yêu cầu trong phần này sẽ giúp các em nắm vững kiến thức về truyện kể, sử thi, đồng thời xây dựng nền tảng vững chắc để tiếp cận thể loại thơ ở bài học tiếp theo. Hãy cùng nhau biến việc tự học thành một hành trình khám phá tri thức đầy thú vị và hiệu quả nhé!
B. Nội dung chính: Hướng dẫn chi tiết
I. Ôn tập và củng cố kiến thức Bài 4: Sức hấp dẫn của truyện kể
Phần này giúp chúng ta nhìn lại toàn bộ kiến thức trọng tâm đã học trong Bài 4, từ đặc trưng thể loại sử thi đến các kĩ năng đọc hiểu văn bản truyện.
1. Hệ thống hóa kiến thức về thể loại sử thi
Sử thi là một trong những thể loại văn học cổ xưa nhất, phản ánh những vấn đề trọng đại của cộng đồng. Qua hai văn bản Đăm Săn đi bắt Nữ Thần Mặt Trời và Hê-ra-clét đi tìm táo vàng, chúng ta đã có cái nhìn cụ thể về thể loại này.
a. Đặc trưng cơ bản của sử thi
- Nội dung: Kể về những sự kiện có ý nghĩa trọng đại đối với toàn thể cộng đồng, như chiến tranh, xây dựng và bảo vệ lãnh thổ, chinh phục thiên nhiên.
- Nhân vật chính: Là người anh hùng, đại diện cho sức mạnh, phẩm chất và khát vọng của cả cộng đồng. Họ thường có sức mạnh phi thường, lai lịch kì lạ và lập nên những chiến công hiển hách.
- Không gian nghệ thuật: Rộng lớn, kì vĩ, mang tầm vóc vũ trụ, bao gồm cả thế giới trần gian, thế giới thần linh và thế giới âm phủ.
- Thời gian nghệ thuật: Thuộc về quá khứ cổ sơ, là thời đại của các anh hùng.
- Cốt truyện: Xoay quanh hành trình và những chiến công của người anh hùng.
- Lời kể: Trang trọng, hào hùng, thường sử dụng các biện pháp tu từ như so sánh, phóng đại để tô đậm sự kì vĩ của nhân vật và sự kiện.
b. So sánh sử thi Đăm Săn và Hê-ra-clét
Để hiểu rõ hơn về sự tương đồng và khác biệt, chúng ta có thể lập bảng so sánh:
Bảng so sánh hai nhân vật anh hùng sử thi
Tiêu chí Đăm Săn (Sử thi Ê-đê, Việt Nam) Hê-ra-clét (Thần thoại Hy Lạp) Mục đích hành động Vì danh dự cá nhân và sự giàu mạnh, thịnh vượng của cộng đồng (thể hiện qua việc đi bắt Nữ Thần Mặt Trời). Hoàn thành 12 kì công do vua Ơ-ri-xtê ra lệnh (chuộc lỗi lầm trong quá khứ), thể hiện sức mạnh và trí tuệ cá nhân. Phẩm chất nổi bật Sức mạnh phi thường, lòng dũng cảm, khát vọng chinh phục mãnh liệt, luôn đặt lợi ích cộng đồng lên hàng đầu. Sức mạnh vô song, ý chí kiên cường, thông minh, mưu lược (biết dùng trí tuệ để nhờ thần Át-lát giúp đỡ). Mối quan hệ với thần linh Giao tiếp trực tiếp với thần linh (Ông Trời), nhận được sự giúp đỡ. Thần linh và con người có mối quan hệ gần gũi. Là con của thần Dớt, nhưng cũng phải đối mặt với thử thách từ các vị thần khác. Mối quan hệ phức tạp, vừa có sự giúp đỡ, vừa có sự cản trở. Ý nghĩa hình tượng Đại diện cho sức mạnh và khát vọng của cộng đồng người Ê-đê trong buổi đầu dựng nước và mở mang bờ cõi. Biểu tượng cho sức mạnh, trí tuệ và khát vọng chinh phục thiên nhiên, khám phá thế giới của người Hy Lạp cổ đại.
2. Phân tích vai trò của người kể chuyện và điểm nhìn nghệ thuật
Người kể chuyện là yếu tố then chốt quyết định cách câu chuyện được truyền tải đến độc giả.
a. Người kể chuyện ngôi thứ ba toàn tri
Trong các văn bản sử thi đã học, người kể chuyện chủ yếu là người kể chuyện ngôi thứ ba. Đặc điểm của người kể này là:
- Toàn tri (biết tuốt): Người kể chuyện biết mọi sự kiện, từ quá khứ, hiện tại đến tương lai. Họ có thể đi sâu vào tâm trí, suy nghĩ, cảm xúc của mọi nhân vật.
- Ví dụ: Trong Đăm Săn, người kể biết rõ suy nghĩ của Đăm Săn, tâm trạng của Nữ Thần Mặt Trời, và cả những lời phán của Ông Trời. Trong Hê-ra-clét, người kể tường thuật mọi hành động, suy tính của Hê-ra-clét và cả cuộc đối thoại giữa chàng với các vị thần.
- Tác dụng: Giúp câu chuyện được kể một cách bao quát, toàn diện. Giọng kể trang trọng, khách quan của người kể chuyện ngôi thứ ba góp phần tạo nên không khí sử thi hào hùng.
3. Kĩ năng đọc hiểu và phân tích các yếu tố của truyện kể
Một tác phẩm truyện kể hấp dẫn là sự kết hợp hài hòa của nhiều yếu tố. Khi phân tích, các em cần chú ý:
- Cốt truyện: Diễn biến của các sự kiện chính. Cốt truyện sử thi thường đơn giản, xoay quanh hành trình của người anh hùng.
- Nhân vật: Ai là nhân vật chính? Họ có đặc điểm, phẩm chất gì? Hành động và lời nói của họ thể hiện điều gì?
- Không gian và thời gian: Bối cảnh câu chuyện diễn ra ở đâu, khi nào? Không gian, thời gian đó có gì đặc biệt và góp phần thể hiện chủ đề như thế nào? (Ví dụ: không gian kì vĩ trong sử thi).
- Lời kể và điểm nhìn: Ai đang kể chuyện? Họ kể từ góc nhìn nào? Điều này ảnh hưởng ra sao đến cách chúng ta cảm nhận câu chuyện?
II. Luyện tập và Vận dụng
Đây là phần các em áp dụng kiến thức đã học để giải quyết các bài tập cụ thể. Sách giáo khoa trang 118 đưa ra yêu cầu vận dụng tổng hợp.
1. Bài tập: Viết đoạn văn (khoảng 150 chữ) phân tích một chi tiết đặc sắc trong văn bản đã học
Đề bài gợi ý: Phân tích chi tiết Hê-ra-clét ghé vai chống đỡ bầu trời thay cho thần Át-lát trong văn bản Hê-ra-clét đi tìm táo vàng.
a. Hướng dẫn lập dàn ý
- Mở đoạn: Giới thiệu chi tiết cần phân tích và khẳng định đây là chi tiết đặc sắc, thể hiện vẻ đẹp của nhân vật Hê-ra-clét.
- Thân đoạn:
- Phân tích ý nghĩa tả thực: Hành động "ghé vai chống trời" thể hiện sức mạnh thể chất phi thường, phi thường của Hê-ra-clét. Đây là sức mạnh sánh ngang với thần linh.
- Phân tích ý nghĩa biểu tượng:
- Hành động này tượng trưng cho gánh nặng, trách nhiệm lớn lao mà người anh hùng phải gánh vác.
- Thể hiện ý chí, sự kiên cường và lòng dũng cảm dám đương đầu với thử thách không tưởng.
- Cho thấy trí tuệ và sự mưu lược của Hê-ra-clét: Chàng không chỉ dùng sức mạnh mà còn biết cách thuyết phục, thậm chí là "lừa" Át-lát để hoàn thành nhiệm vụ.
- Đánh giá nghệ thuật: Chi tiết sử dụng yếu tố kì ảo, phóng đại, là đặc trưng của thần thoại và sử thi, nhằm lí tưởng hóa, tôn vinh vẻ đẹp của người anh hùng.
- Kết đoạn: Khẳng định lại giá trị của chi tiết trong việc khắc họa thành công hình tượng người anh hùng Hê-ra-clét và thể hiện chủ đề tác phẩm.
b. Đoạn văn tham khảo
Trong hành trình thực hiện mười hai kì công, chi tiết Hê-ra-clét ghé vai chống đỡ bầu trời thay cho thần Át-lát là một trong những chi tiết nghệ thuật đặc sắc nhất. Trước hết, hành động này cho thấy tầm vóc và sức mạnh thể chất phi thường của người anh hùng, một sức mạnh sánh ngang với các vị thần. Nhưng sâu sắc hơn, hình ảnh "chống trời" mang ý nghĩa biểu tượng lớn lao, tượng trưng cho gánh nặng và trách nhiệm khổng lồ mà người anh hùng phải gánh vác trên vai. Nó không chỉ là thử thách về sức mạnh mà còn là thử thách về ý chí và lòng dũng cảm. Đặc biệt, chi tiết này còn bộc lộ trí tuệ mưu lược của Hê-ra-clét khi chàng khéo léo thuyết phục và "đánh lừa" Át-lát để giành lại tự do và hoàn thành nhiệm vụ. Bằng bút pháp kì ảo và phóng đại đặc trưng của thần thoại, chi tiết đã tạc nên một bức tượng đài bất tử về người anh hùng, biểu tượng cho khát vọng chinh phục và làm chủ thế giới của người Hy Lạp cổ đại.
III. Đọc mở rộng theo thể loại
Để làm giàu thêm vốn văn học của mình, các em nên chủ động tìm đọc thêm các tác phẩm cùng thể loại hoặc chủ đề.
1. Gợi ý các tác phẩm sử thi, thần thoại nổi tiếng
- Sử thi Việt Nam: Đẻ đất đẻ nước (sử thi Mường), Khăm Panh (sử thi Thái).
- Sử thi thế giới:
- Ramayana, Mahabharata (Ấn Độ): Những bộ sử thi đồ sộ, là nền tảng của văn hóa Ấn Độ.
- Iliad và Odyssey (Hy Lạp): Kể về cuộc chiến thành Troy và hành trình trở về của người anh hùng Odysseus.
- Bài ca về chàng Roland (Pháp): Sử thi anh hùng thời trung cổ.
2. Hướng dẫn cách đọc mở rộng hiệu quả
- Chọn lọc tác phẩm: Bắt đầu với những bản tóm tắt hoặc bản kể lại dành cho thanh thiếu niên để nắm được cốt truyện chính.
- Ghi chép khi đọc: Tạo một sổ tay văn học, ghi lại cốt truyện, đặc điểm nhân vật chính, những chi tiết em thấy tâm đắc.
- So sánh, liên hệ: Đối chiếu tác phẩm mới đọc với các văn bản đã học trong Bài 4. Ví dụ: So sánh hình tượng anh hùng Achilles trong Iliad với Hê-ra-clét và Đăm Săn. Họ có điểm gì chung và khác biệt?
- Chia sẻ và thảo luận: Trao đổi những điều em đọc được với bạn bè, thầy cô để có thêm những góc nhìn mới.
IV. Chuẩn bị cho Bài 5: Thơ trữ tình và thơ trào phúng
Phần cuối cùng của trang Hướng dẫn tự học là bước đệm để chúng ta chuyển sang một chân trời mới: thế giới của thơ ca. Việc chuẩn bị bài kĩ lưỡng sẽ giúp các em tiếp thu bài mới dễ dàng và sâu sắc hơn.
1. Đọc trước các văn bản
Bài 5 sẽ giới thiệu về thơ, một thể loại hoàn toàn khác với truyện kể. Các em cần đọc trước các văn bản trong sách giáo khoa, ví dụ như:
- Mùa xuân chín (Hàn Mặc Tử)
- Vội vàng (Xuân Diệu)
- Các bài thơ trào phúng của Hồ Xuân Hương, Tú Xương...
Khi đọc, hãy cố gắng cảm nhận nhịp điệu, hình ảnh và cảm xúc mà bài thơ gợi ra.
2. Trả lời các câu hỏi phần Chuẩn bị
Sách giáo khoa thường có các câu hỏi ở đầu mỗi văn bản. Các em hãy trả lời trước các câu hỏi này. Ví dụ:
- Tìm hiểu về tác giả: Hàn Mặc Tử, Xuân Diệu là ai? Họ thuộc phong trào văn học nào? Cuộc đời và sự nghiệp của họ có gì đặc biệt?
- Cảm nhận ban đầu: Bài thơ gợi cho em cảm xúc, suy nghĩ gì? Em thích hình ảnh, câu thơ nào nhất? Vì sao?
- Tìm hiểu thể thơ: Bài thơ được viết theo thể thơ gì (lục bát, thất ngôn, tự do...)?
3. Tìm hiểu kiến thức nền về thơ ca
Để không bỡ ngỡ khi vào bài mới, các em nên tìm hiểu trước một số khái niệm cơ bản:
Thơ là gì? Thơ là một hình thức nghệ thuật ngôn từ, dùng từ ngữ cô đọng, giàu hình ảnh và nhạc điệu để biểu hiện tình cảm, cảm xúc của con người.
- Yếu tố trữ tình: Là tình cảm, cảm xúc, suy tư của nhà thơ được thể hiện qua tác phẩm. Đây là linh hồn của thơ.
- Ngôn ngữ thơ: Cô đọng, hàm súc, giàu sức gợi. Mỗi từ ngữ đều được chắt lọc kĩ lưỡng.
- Hình ảnh thơ: Là những chi tiết, cảnh vật được tái hiện bằng ngôn ngữ, có tác dụng gợi cảm xúc và suy tưởng.
- Nhịp điệu và vần: Tạo nên nhạc tính cho thơ, giúp thơ dễ đi vào lòng người.
C. Câu hỏi ôn tập và vận dụng
Để củng cố toàn bộ kiến thức của Bài 4, hãy thử sức với các câu hỏi tự luận sau. Các em nên lập dàn ý chi tiết trước khi viết thành bài văn hoàn chỉnh.
-
Câu 1: Từ các văn bản đã học (Đăm Săn đi bắt Nữ Thần Mặt Trời, Hê-ra-clét đi tìm táo vàng), hãy làm rõ những đặc trưng cơ bản của thể loại sử thi.
Gợi ý trả lời: Trình bày lần lượt các đặc trưng về nội dung, nhân vật, không gian, thời gian, lời kể. Với mỗi đặc trưng, lấy dẫn chứng cụ thể từ một hoặc cả hai văn bản để minh họa.
-
Câu 2: So sánh hình tượng người anh hùng Đăm Săn và Hê-ra-clét để chỉ ra những nét tương đồng và khác biệt trong quan niệm về người anh hùng của hai nền văn hóa Đông - Tây.
Gợi ý trả lời: Lập bảng so sánh dựa trên các tiêu chí: nguồn gốc, mục đích hành động, phẩm chất, mối quan hệ với cộng đồng, ý nghĩa biểu tượng. Từ đó rút ra nhận xét về sự khác biệt: anh hùng phương Đông gắn bó mật thiết với cộng đồng, trong khi anh hùng phương Tây đề cao sức mạnh và chiến công cá nhân.
-
Câu 3: Sức hấp dẫn của một tác phẩm truyện kể được tạo nên từ những yếu tố nào? Hãy chọn và phân tích một tác phẩm em yêu thích trong Bài 4 để làm sáng tỏ.
Gợi ý trả lời: Nêu các yếu tố tạo nên sức hấp dẫn: cốt truyện li kì, nhân vật đặc sắc, không gian - thời gian nghệ thuật độc đáo, lời kể hấp dẫn... Chọn một tác phẩm (ví dụ Đăm Săn) rồi phân tích cụ thể từng yếu tố đó đã góp phần tạo nên sự lôi cuốn của tác phẩm như thế nào.
D. Kết luận và tóm tắt
Như vậy, chúng ta đã cùng nhau hoàn thành phần "Hướng dẫn tự học" của Bài 4. Qua đó, các em không chỉ ôn lại một cách hệ thống những kiến thức cốt lõi về truyện kể, sử thi và thần thoại mà còn được rèn luyện kĩ năng phân tích, so sánh và vận dụng kiến thức. Quan trọng hơn cả, các em đã thực hành được kĩ năng tự học – chìa khóa vàng để mở mọi cánh cửa tri thức. Việc chủ động đọc mở rộng và chuẩn bị bài mới sẽ là hành trang quý giá giúp các em tự tin bước vào khám phá thế giới phong phú của thơ ca ở bài học tiếp theo. Hãy luôn giữ vững tinh thần ham học hỏi và biến mỗi trang sách thành một cuộc phiêu lưu thú vị nhé!