Soạn bài Hướng dẫn tự học trang 53 - Ngữ văn - Lớp 11 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Sau khi khám phá thế giới phong phú của "Ghi chép và tưởng tượng trong kí" qua các văn bản đặc sắc, chúng ta sẽ cùng nhau đến với trang Hướng dẫn tự học. Đây không chỉ là một phần ôn tập thông thường mà còn là cơ hội quý báu để các em tự mình hệ thống hóa kiến thức, đánh giá mức độ hiểu bài và rèn luyện các kĩ năng quan trọng. Bài học này sẽ giúp các em củng cố vững chắc những khái niệm cốt lõi về thể loại kí, vai trò của yếu tố ghi chép và tưởng tượng, cũng như trau dồi kĩ năng viết và trình bày. Hoàn thành tốt phần tự học này chính là chìa khóa để các em nắm vững kiến thức của Bài 7, tự tin vận dụng vào các bài kiểm tra và hơn thế nữa, biết cách quan sát và ghi lại những trải nghiệm cuộc sống một cách sâu sắc và sáng tạo.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Hệ thống hóa kiến thức Ngữ văn

Phần này giúp các em tổng hợp lại toàn bộ lý thuyết trọng tâm của bài học về thể loại kí. Hãy cùng nhau xây dựng một sơ đồ tư duy vững chắc nhé!

1. Đặc điểm của thể loại kí

Kí là một thể loại văn học đặc biệt, nằm ở vùng giao thoa giữa văn học và báo chí. Nó ghi lại những sự việc, con người có thật trong đời sống một cách chân thực nhưng thông qua lăng kính chủ quan của người viết.

a. Khái niệm và bản chất cốt lõi

Kí là một thể loại văn xuôi, có đối tượng phản ánh là "người thật, việc thật". Tác giả kí không hư cấu hoàn toàn mà dựa trên những gì mình đã mắt thấy tai nghe, đã trải qua. Tuy nhiên, kí không phải là sự sao chép hiện thực một cách khô khan. Nó luôn thấm đẫm cảm xúc, suy tư, và dấu ấn cá nhân của người viết.

b. Phân loại kí hiện đại

Kí là một thể loại lớn, bao gồm nhiều tiểu loại phong phú. Dưới đây là một số thể loại phổ biến mà các em thường gặp:

• Bút kí: Ghi chép tương đối tự do những sự việc, con người, cảnh vật đã để lại ấn tượng và cảm xúc sâu sắc cho tác giả. Thương nhớ mười hai của Vũ Bằng là một áng bút kí trữ tình đặc sắc.
• Du kí: Ghi chép về những chuyến đi, những vùng đất mới. Tác giả kể lại hành trình, miêu tả phong cảnh, con người, phong tục và bày tỏ cảm nhận của mình.
• Hồi kí: Ghi chép lại những kỉ niệm, những sự kiện quan trọng đã qua trong cuộc đời tác giả hoặc những người mà tác giả từng tiếp xúc.
• Phóng sự: Đi sâu vào điều tra, tìm hiểu một vấn đề, một sự kiện xã hội mang tính thời sự, cấp thiết. Phóng sự đòi hỏi tính xác thực, khách quan cao.

2. Yếu tố ghi chép và tưởng tượng trong kí

Đây là hai yếu tố xương sống tạo nên sức hấp dẫn và giá trị của một tác phẩm kí. Chúng không tách rời mà luôn hòa quyện, bổ sung cho nhau.

a. Vai trò của yếu tố ghi chép (Sự thật)

Yếu tố ghi chép là nền tảng, tạo nên tính xác thực và độ tin cậy cho tác phẩm. Nó chính là những chi tiết, sự kiện, con số, tư liệu được tác giả thu thập từ thực tế.

• Tạo dựng niềm tin: Khi độc giả đọc thấy những chi tiết chân thực, họ sẽ tin vào câu chuyện mà tác giả đang kể. Ví dụ, trong "Thương nhớ mười hai", Vũ Bằng ghi chép tỉ mỉ về cái rét của Hà Nội, về từng món ăn đặc trưng của tháng Chạp như thịt đông, dưa hành, canh măng... Những chi tiết này khiến Hà Nội hiện ra sống động, hữu hình.
• Cung cấp thông tin: Kí cung cấp cho người đọc những tri thức về một vùng đất, một giai đoạn lịch sử, một lĩnh vực đời sống. "Một năm ở Tiểu Vương quốc Mèo" cung cấp những quan sát thú vị về tập tính của loài mèo.
• Là chất liệu cho cảm xúc: Chính từ những sự thật được ghi chép, cảm xúc của tác giả mới có chỗ để nảy nở và thăng hoa.

b. Vai trò của yếu tố tưởng tượng và hư cấu

Nếu ghi chép là "xác" thì tưởng tượng là "hồn" của tác phẩm kí. Tưởng tượng giúp tác giả vượt lên trên sự thật trần trụi để khám phá những ý nghĩa sâu xa hơn.

• Tăng sức hấp dẫn: Tưởng tượng làm cho câu chuyện trở nên sinh động, lôi cuốn. Trong "Một năm ở Tiểu Vương quốc Mèo", Nguyễn Á không chỉ tả thực loài mèo, bà còn tưởng tượng ra cả một "tiểu vương quốc" với những quy tắc, luật lệ, những câu chuyện riêng. Điều này khiến văn bản hấp dẫn hơn một bài viết khoa học thông thường.
• Thể hiện chiều sâu suy ngẫm: Qua tưởng tượng, tác giả gửi gắm những triết lí, suy tư về con người và cuộc đời. Vương quốc Mèo trở thành một ẩn dụ cho xã hội loài người.
• Kết nối các sự kiện: Tưởng tượng giúp lấp đầy những "khoảng trống" của hiện thực, kết nối các chi tiết rời rạc thành một câu chuyện có lớp lang, ý nghĩa.

c. Sự kết hợp hài hòa giữa ghi chép và tưởng tượng

Một tác phẩm kí thành công là tác phẩm có sự cân bằng, nhuần nhuyễn giữa hai yếu tố này.

Ghi chép phải chân thực nhưng không được khô khan. Tưởng tượng phải bay bổng nhưng không được xa rời, phi lí. Tưởng tượng trong kí phải bắt rễ từ mảnh đất hiện thực, từ những gì tác giả đã ghi chép được.

Ví dụ, Vũ Bằng yêu Hà Nội là thật (ghi chép), nhưng ông tưởng tượng ra tháng Giêng "non tơ", "e lệ", "thẹn thùng" như một thiếu nữ. Sự tưởng tượng này dựa trên nền tảng cảm nhận có thật về không khí mùa xuân Hà Nội, khiến tình yêu ấy trở nên thơ mộng và sâu sắc hơn.

3. Vai trò của người kể chuyện ngôi thứ nhất (Cái "tôi")

Trong kí, người kể chuyện xưng "tôi" thường chính là tác giả. Cái "tôi" này đóng vai trò trung tâm, quyết định đến giọng điệu và giá trị của tác phẩm.

• Tạo sự chân thực, gần gũi: Cái "tôi" đứng ra trực tiếp kể lại câu chuyện của mình, chia sẻ cảm xúc của mình. Điều này tạo cảm giác như đang trò chuyện, tâm tình, khiến người đọc dễ đồng cảm và tin tưởng.
• Thể hiện trực tiếp cảm xúc, tư tưởng: Cái "tôi" là lăng kính để khúc xạ hiện thực. Cùng một sự việc nhưng qua cái nhìn của những cái "tôi" khác nhau sẽ mang những sắc thái khác nhau. Cái "tôi" của Vũ Bằng trong "Thương nhớ mười hai" là một cái "tôi" đa sầu đa cảm, hoài niệm và yêu tha thiết vẻ đẹp văn hóa đất Bắc.
• Là yếu tố tổ chức tác phẩm: Toàn bộ sự kiện, chi tiết, hình ảnh trong kí được tổ chức theo dòng chảy cảm xúc, kí ức của cái "tôi" trữ tình.

II. Hướng dẫn trả lời câu hỏi đọc hiểu

Phần này giúp các em ôn lại và phân tích sâu hơn hai văn bản đã học, vận dụng các kiến thức lí thuyết ở trên.

1. Văn bản "Thương nhớ mười hai" (Vũ Bằng)

Đây là một tác phẩm tiêu biểu cho thể bút kí trữ tình, nơi cảm xúc và sự thật hòa quyện làm một.

a. Phân tích yếu tố ghi chép (sự thật)

Hãy tìm trong văn bản những chi tiết cho thấy sự quan sát và ghi chép tỉ mỉ của tác giả về Hà Nội:

• Thời tiết: Cái rét ngọt của tháng Giêng, mưa phùn của tháng Hai, cái nồm khó chịu, cái nắng "gắt như mắng" của tháng Năm...
• Cảnh sắc: Cảnh đào Nhật Tân khoe sắc, sương sớm Hồ Gươm, những vòm lá me xanh ngắt...
• Ẩm thực: Tác giả liệt kê hàng loạt món ăn đặc trưng theo từng tháng, từng mùa: bánh chưng, thịt đông (tháng Chạp), bún chả, bánh cuốn (mùa hè)... Đây là những ghi chép vô cùng quý giá về văn hóa ẩm thực Hà thành xưa.
• Sinh hoạt của con người: Cảnh sắm Tết, du xuân, những thói quen sinh hoạt gắn với từng mùa...

=> Tác dụng: Những ghi chép này không chỉ tái hiện một Hà Nội chân thực mà còn là bằng chứng cho tình yêu sâu sắc, sự gắn bó máu thịt của tác giả với mảnh đất này. Phải yêu, phải nhớ lắm mới có thể quan sát và ghi lại tỉ mỉ đến vậy.

b. Phân tích yếu tố tưởng tượng và cảm xúc (chất trữ tình)

Bên cạnh ghi chép, Vũ Bằng đã thổi hồn vào tác phẩm bằng trí tưởng tượng và cảm xúc mãnh liệt:

• Nghệ thuật nhân hóa: Tác giả trò chuyện với các tháng trong năm như những sinh thể có hồn. Tháng Giêng được ví như một "cô gái dậy thì, non tơ, e lệ". Tháng Hai là một "cô nhân tình".
• Cảm xúc tuôn trào: Tác phẩm tràn ngập các từ ngữ biểu cảm trực tiếp: "yêu", "thương", "nhớ", "say đắm"... Tình yêu Hà Nội được đẩy lên thành một thứ tình yêu đôi lứa, nồng nàn và tha thiết.
• Dòng chảy của kí ức: Các chi tiết không được sắp xếp khô khan mà tuôn chảy theo dòng hồi tưởng, nhớ thương của tác giả, tạo nên một mạch văn tự nhiên, giàu cảm xúc.

=> Tác dụng: Chất trữ tình và trí tưởng tượng đã nâng những ghi chép đời thường lên thành một áng văn thơ mộng, làm lay động trái tim người đọc qua nhiều thế hệ.

2. Văn bản "Một năm ở Tiểu Vương quốc Mèo" (Nguyễn Á)

Tác phẩm này lại là một ví dụ điển hình về sự kết hợp giữa quan sát tinh tế và trí tưởng tượng độc đáo.

a. Yếu tố ghi chép (Sự quan sát tinh tế)

Tác giả đã ghi lại rất chân thực thế giới loài mèo qua những quan sát sắc sảo:

• Tập tính: Thói quen ngủ ngày cày đêm, cách chúng săn mồi, cách chúng giao tiếp với nhau qua tiếng kêu và ngôn ngữ cơ thể.
• Đặc điểm ngoại hình: Miêu tả chi tiết về bộ lông, đôi mắt, dáng đi của từng con mèo với những cái tên ngộ nghĩnh (Mướp, Vàng, Tam Thể...).
• Mối quan hệ: Cách chúng tương tác với nhau, với con người và với các loài vật khác trong nhà.

=> Tác dụng: Những ghi chép này cho thấy tác giả là một người yêu động vật và có khả năng quan sát vô cùng nhạy bén, tạo nên phần "thật" đáng tin cậy cho câu chuyện.

b. Yếu tố tưởng tượng (Xây dựng "Vương quốc Mèo")

Đây là yếu tố đặc sắc nhất của tác phẩm. Từ những quan sát có thật, Nguyễn Á đã sáng tạo ra cả một thế giới riêng:

• Xây dựng một xã hội có tổ chức: "Tiểu Vương quốc Mèo" có "vua", có "thần dân", có những quy tắc, luật lệ riêng. Tác giả tưởng tượng ra những cuộc "tranh ngôi đoạt vị", những mối quan hệ phức tạp trong vương quốc ấy.
• Nhân hóa loài mèo: Mỗi con mèo không chỉ có tên mà còn có tính cách, số phận riêng như con người. Chúng biết yêu ghét, ganh đua, có lòng tự trọng.
• Tạo ra những câu chuyện ngụ ngôn: Qua thế giới loài mèo, tác giả gửi gắm những suy ngẫm về xã hội loài người: về quyền lực, về sự sinh tồn, về tình yêu thương và sự gắn kết cộng đồng.

=> Tác dụng: Trí tưởng tượng đã biến những ghi chép về loài mèo thành một câu chuyện ngụ ngôn sâu sắc, hấp dẫn và đa nghĩa.

III. Rèn luyện kĩ năng viết và nói

Lý thuyết và đọc hiểu là nền tảng. Vận dụng vào thực hành viết và nói mới thực sự biến kiến thức thành của mình.

1. Kĩ năng viết bài văn kí (ghi lại một trải nghiệm đáng nhớ)

Để viết được một bài văn kí hay, các em cần tuân thủ các bước sau:

1. Bước 1: Lựa chọn đề tài và xác định cảm xúc chủ đạo
   • Chọn một trải nghiệm thực sự có ý nghĩa với em: một chuyến đi xa, một kỉ niệm với người thân, một sự kiện làm em thay đổi...
   • Xác định cảm xúc chính em muốn truyền tải: niềm vui, nỗi buồn, sự tiếc nuối, lòng biết ơn...
2. Bước 2: Tìm ý và lập dàn ý (Ghi chép và Tưởng tượng)
   • Ghi chép: Liệt kê tất cả các chi tiết có thật. Ai? Ở đâu? Khi nào? Chuyện gì đã xảy ra? Cảnh vật lúc đó ra sao? Có những âm thanh, màu sắc, mùi vị gì?
   • Tưởng tượng/Suy ngẫm: Trả lời các câu hỏi: Cảm xúc của mình lúc đó thế nào? Sự việc đó có ý nghĩa gì với mình? Nó khiến mình nhận ra điều gì? Mình có thể so sánh, liên tưởng sự việc đó với điều gì khác không?
   • Lập dàn ý: Sắp xếp các ý theo một trình tự hợp lí (thường là trình tự thời gian kết hợp với dòng cảm xúc).
3. Bước 3: Viết bài
   • Sử dụng ngôi kể thứ nhất (xưng "tôi") để tạo sự gần gũi.
   • Kết hợp hài hòa giữa kể và tả, giữa ghi chép sự việc và bộc lộ cảm xúc.
   • Sử dụng các biện pháp tu từ (so sánh, nhân hóa, ẩn dụ...) để làm cho lời văn thêm sinh động, giàu hình ảnh.
4. Bước 4: Đọc lại và chỉnh sửa
   • Kiểm tra lỗi chính tả, ngữ pháp.
   • Đảm bảo sự kết nối mạch lạc giữa các đoạn.
   • Xem xét bài viết đã thể hiện rõ cảm xúc chủ đạo chưa, có chi tiết nào thừa hoặc thiếu không.

2. Kĩ năng nói và nghe (Trình bày về một chuyến đi hoặc một trải nghiệm)

Kĩ năng này giúp em chia sẻ câu chuyện của mình một cách tự tin và cuốn hút.

a. Chuẩn bị bài nói

• Xây dựng cấu trúc 3 phần rõ ràng: Mở đầu (giới thiệu trải nghiệm), Thân bài (kể lại diễn biến, kết hợp miêu tả và biểu cảm), Kết bài (nêu ý nghĩa, bài học rút ra).
• Chuẩn bị các phương tiện hỗ trợ (nếu có): hình ảnh, video clip, bản đồ... để bài trình bày sinh động hơn.
• Luyện tập trước ở nhà để kiểm soát thời gian và trình bày trôi chảy.

b. Kĩ năng trình bày

• Tự tin: Đứng thẳng, mắt nhìn bao quát người nghe.
• Ngôn ngữ cơ thể: Sử dụng cử chỉ tay, nét mặt để phụ họa cho lời nói.
• Giọng nói: Nói to, rõ ràng, có ngữ điệu, nhấn nhá vào những chi tiết quan trọng để tạo cảm xúc.

c. Kĩ năng lắng nghe và phản hồi

• Khi bạn khác trình bày, hãy tập trung lắng nghe, ghi chép những điểm thú vị hoặc thắc mắc.
• Đặt câu hỏi phản hồi một cách lịch sự, mang tính xây dựng để cùng nhau học hỏi.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

1. Câu 1: Phân biệt sự khác nhau cơ bản giữa yếu tố ghi chép và yếu tố tưởng tượng trong thể loại kí. Tại sao một tác phẩm kí hay không thể thiếu một trong hai yếu tố này?

   Gợi ý trả lời: - Ghi chép: Là yếu tố sự thật, khách quan, tạo sự tin cậy. Gắn với "người thật, việc thật". - Tưởng tượng: Là yếu tố chủ quan, sáng tạo, tạo sức hấp dẫn và chiều sâu. Gắn với suy ngẫm, cảm xúc của tác giả. - Mối quan hệ: Ghi chép là "xương", tưởng tượng là "thịt", "hồn". Thiếu ghi chép, kí trở nên vô căn cứ, không đáng tin. Thiếu tưởng tượng, kí trở nên khô khan, giống như một bản báo cáo.

2. Câu 2: So sánh vai trò của cái "tôi" trữ tình trong "Thương nhớ mười hai" và cái "tôi" quan sát, suy ngẫm trong "Một năm ở Tiểu Vương quốc Mèo".

   Gợi ý trả lời: - Giống nhau: Đều là người kể chuyện ngôi thứ nhất, là trung tâm tổ chức tác phẩm, thể hiện lăng kính chủ quan của tác giả. - Khác nhau: + Cái "tôi" trong "Thương nhớ mười hai": Thiên về bộc lộ cảm xúc trực tiếp, nồng nàn, say đắm. Là một cái tôi trữ tình, hoài niệm. + Cái "tôi" trong "Một năm ở Tiểu Vương quốc Mèo": Thiên về quan sát tinh tế, suy ngẫm, triết lí. Là một cái tôi trầm tĩnh, sâu sắc, ẩn mình sau đối tượng được quan sát.

3. Câu 3: Lập dàn ý chi tiết cho một bài bút kí ghi lại kỉ niệm về ngày khai trường đầu tiên của em ở trường THPT.

   Gợi ý trả lời: - Mở bài: Cảm xúc chung khi nhớ về ngày khai trường đặc biệt ấy (hồi hộp, bỡ ngỡ, háo hức). - Thân bài: + Ghi chép: Khung cảnh sân trường (cờ, hoa), không khí, hình ảnh thầy cô, bạn bè mới, diễn biến buổi lễ... + Cảm xúc, suy ngẫm: Cảm giác choáng ngợp trước ngôi trường mới, sự rụt rè ban đầu, niềm vui khi làm quen bạn mới, ấn tượng về một thầy/cô giáo nào đó, những mong ước, dự định cho năm học mới... - Kết bài: Ý nghĩa của ngày khai trường ấy trong kí ức của em, nó đã mở ra một chặng đường mới như thế nào.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau hệ thống lại toàn bộ kiến thức và kĩ năng của Bài 7: "Ghi chép và tưởng tượng trong kí". Các em hãy ghi nhớ rằng, sức mạnh của thể kí nằm ở sự hòa quyện giữa sự thật và cảm xúc, giữa ghi chép và tưởng tượng. Cái "tôi" của người viết chính là cầu nối để biến những sự việc đời thường trở thành những trang văn sống động, có hồn và neo lại trong lòng độc giả. Việc tự học và ôn luyện không chỉ giúp các em đạt điểm cao mà quan trọng hơn, nó trang bị cho các em khả năng quan sát cuộc sống tinh tế hơn, biết cách ghi lại và chia sẻ những trải nghiệm của chính mình. Hãy tiếp tục đọc thêm nhiều tác phẩm kí và đừng ngần ngại cầm bút viết lên câu chuyện của riêng mình nhé!