A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Trang "Hướng dẫn tự học" trong sách giáo khoa không chỉ là một phần ôn tập đơn thuần mà còn là cơ hội quý báu để các em tự hệ thống hóa kiến thức, rèn luyện tư duy độc lập và củng cố các kĩ năng quan trọng. Bài học hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau chinh phục nội dung trang 76 trong sách Ngữ văn 9, tập 2 - Cánh diều. Đây là một bài học tổng hợp, giúp các em nhìn lại toàn bộ kiến thức và kĩ năng đã học trong cụm bài về văn bản thông tin và nghị luận xã hội. Thông qua việc soạn bài này, các em sẽ nắm vững cách phân tích văn bản, vận dụng kiến thức tiếng Việt một cách linh hoạt và tự tin hơn khi viết một bài văn nghị luận về một vấn đề đời sống. Hãy cùng bắt đầu nhé!
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. Hướng dẫn ôn tập phần Đọc hiểu: Văn bản thông tin và nghị luận xã hội
Phần này giúp chúng ta củng cố lại kĩ năng đọc và phân tích các văn bản thông tin, đặc biệt là những văn bản đề cập đến các vấn đề xã hội nóng hổi. Đây là dạng văn bản các em gặp rất nhiều trong đời sống và cả trong các bài kiểm tra, bài thi quan trọng.
1. Nhận diện và phân tích văn bản thông tin về một vấn đề xã hội
Khi tiếp cận một văn bản, việc đầu tiên và quan trọng nhất là hiểu được "bộ xương" của nó. Các em cần trả lời được các câu hỏi cốt lõi: Văn bản nói về cái gì? Nói để làm gì? Tác giả đứng ở đâu? Và họ dùng gì để thuyết phục chúng ta?
a. Xác định vấn đề chính và các khía cạnh của vấn đề
Vấn đề chính (hay còn gọi là chủ đề) là nội dung cốt lõi mà toàn bộ văn bản xoay quanh. Để xác định, các em hãy chú ý vào:
- Nhan đề (tiêu đề): Thường tóm gọn trực tiếp vấn đề. Ví dụ: "Ô nhiễm không khí ở các đô thị lớn: Thực trạng và giải pháp".
- Câu chủ đề của các đoạn văn: Thường nằm ở đầu hoặc cuối đoạn, nêu lên ý chính của đoạn đó. Tập hợp các ý chính này sẽ giúp ta hình dung ra vấn đề tổng thể.
- Các từ khóa được lặp lại: Những từ ngữ xuất hiện với tần suất cao thường liên quan trực tiếp đến vấn đề chính.
Ví dụ: Trong một bài viết về "Bạo lực học đường", các khía cạnh có thể được triển khai là: các hình thức của bạo lực học đường (thể chất, tinh thần), thực trạng đáng báo động, nguyên nhân (từ gia đình, nhà trường, xã hội), hậu quả nghiêm trọng và các giải pháp phòng chống.
b. Phân tích mục đích và quan điểm của người viết
Mỗi văn bản đều được viết ra với một mục đích nhất định. Quan điểm của người viết là thái độ, cách nhìn nhận của họ về vấn đề. Các em cần phân biệt rõ:
- Mục đích: Tác giả muốn cung cấp thông tin, thuyết phục người đọc thay đổi nhận thức, kêu gọi hành động, hay chỉ đơn giản là cảnh báo? Ví dụ, một bài báo về tai nạn giao thông có thể nhằm mục đích cảnh báo và kêu gọi mọi người tuân thủ luật lệ.
- Quan điểm: Tác giả đồng tình hay phản đối? Lạc quan hay bi quan? Quan điểm này thường được thể hiện qua cách lựa chọn từ ngữ (ví dụ: dùng các tính từ mang sắc thái tích cực/tiêu cực), cách đưa ra lí lẽ và bằng chứng.
c. Nhận diện và đánh giá các lí lẽ, bằng chứng
Để thuyết phục người đọc, tác giả phải sử dụng hệ thống lí lẽ và bằng chứng. Nhiệm vụ của chúng ta là phải "kiểm tra" tính xác thực và sức nặng của chúng.
- Lí lẽ: Là những lập luận, phân tích, giải thích nhằm làm sáng tỏ cho quan điểm. Lí lẽ phải logic, chặt chẽ.
- Bằng chứng: Là những minh chứng cụ thể để hỗ trợ cho lí lẽ. Bằng chứng có thể là:
- Số liệu thống kê: "Theo thống kê của Bộ Y tế, mỗi năm có hơn 9.000 người chết vì tai nạn giao thông."
- Sự kiện, nhân vật có thật: Kể về một tấm gương vượt khó, một sự kiện lịch sử.
- Trích dẫn ý kiến chuyên gia, người có uy tín.
Kĩ năng quan trọng: Các em cần đánh giá xem bằng chứng có đáng tin cậy không (nguồn từ đâu?), có tiêu biểu không, và có thực sự làm sáng tỏ cho lí lẽ hay không.
2. Phân tích các yếu tố hình thức của văn bản
Hình thức không chỉ để "làm đẹp" mà còn có vai trò quan trọng trong việc truyền tải thông điệp.
a. Vai trò của các yếu tố phi ngôn ngữ
Các yếu tố phi ngôn ngữ như biểu đồ, bảng số liệu, hình ảnh, sơ đồ không chỉ minh họa cho nội dung mà còn giúp thông tin trở nên trực quan, sinh động và dễ hiểu hơn. Khi phân tích, các em cần trả lời:
- Yếu tố đó cung cấp thông tin gì?
- Nó hỗ trợ như thế nào cho phần chữ viết?
- Nếu không có yếu tố này, việc tiếp nhận thông tin sẽ bị ảnh hưởng ra sao?
b. Đặc điểm ngôn ngữ của văn bản
Ngôn ngữ trong văn bản thông tin thường mang tính khách quan, chính xác. Tác giả thường sử dụng các thuật ngữ khoa học, hạn chế dùng từ ngữ biểu cảm cá nhân để đảm bảo tính xác thực của thông tin. Tuy nhiên, trong văn bản nghị luận xã hội, người viết có thể kết hợp ngôn ngữ chính luận với các từ ngữ giàu hình ảnh, biểu cảm để tăng sức tác động đến người đọc.
II. Hướng dẫn ôn tập phần Tiếng Việt
Phần này tập trung vào việc nhận diện và phân tích hiệu quả của các đơn vị kiến thức tiếng Việt đã học, giúp các em thấy được sức mạnh của ngôn từ trong việc tạo lập văn bản.
1. Mở rộng thành phần chính của câu bằng cụm từ
Việc mở rộng chủ ngữ và vị ngữ giúp câu văn trở nên chi tiết, giàu thông tin và sinh động hơn, tránh được sự đơn điệu, cộc lốc.
a. Mở rộng chủ ngữ
Chủ ngữ có thể được mở rộng bằng một cụm danh từ, cụm động từ hoặc cụm tính từ. Việc này giúp xác định đối tượng được nói đến một cách rõ ràng, cụ thể hơn.
- Câu gốc: Học sinh cần chăm chỉ.
- Câu mở rộng chủ ngữ: Tất cả học sinh khối 9 đang chuẩn bị cho kì thi vào lớp 10 cần chăm chỉ.
=> Hiệu quả: Chủ ngữ được mở rộng đã cung cấp thông tin chi tiết về đối tượng (học sinh nào?), làm cho câu văn có nội dung xác thực và ngữ cảnh rõ ràng hơn.
b. Mở rộng vị ngữ
Vị ngữ thường được mở rộng bằng cách thêm các thành phần phụ như trạng ngữ, bổ ngữ để miêu tả hành động, trạng thái, đặc điểm của chủ ngữ một cách chi tiết hơn.
- Câu gốc: Em đọc sách.
- Câu mở rộng vị ngữ: Em thường đọc sách văn học trên thư viện vào mỗi chiều thứ Bảy.
=> Hiệu quả: Vị ngữ được mở rộng đã bổ sung thông tin về thói quen (thường), thể loại (sách văn học), địa điểm (trên thư viện) và thời gian (vào mỗi chiều thứ Bảy), giúp câu văn giàu sức gợi hơn rất nhiều.
2. Lựa chọn trật tự từ trong câu
Việc sắp xếp các từ ngữ trong câu không phải là ngẫu nhiên. Sự thay đổi trật tự từ có thể nhằm mục đích nhấn mạnh thông tin, liên kết câu hoặc thể hiện sắc thái biểu cảm.
a. Mục đích nhấn mạnh
Thành phần được đặt ở đầu câu thường là thành phần được nhấn mạnh. Đây là cấu trúc đảo ngữ quen thuộc.
- Câu thông thường: Một mùa xuân nho nhỏ lặng lẽ dâng cho đời.
- Câu đảo ngữ nhấn mạnh: Lặng lẽ, một mùa xuân nho nhỏ dâng cho đời. (Nhấn mạnh sự cống hiến âm thầm, khiêm tốn).
b. Mục đích liên kết
Từ ngữ ở đầu câu sau có thể được lặp lại hoặc có liên quan đến từ ngữ ở cuối câu trước để tạo sự kết nối mạch lạc.
Ví dụ: Ngôi trường của chúng tôi rất khang trang. Khang trang không chỉ ở vẻ bề ngoài mà còn ở chất lượng dạy và học.
III. Hướng dẫn rèn luyện kĩ năng Viết
Đây là phần thực hành quan trọng nhất, giúp các em vận dụng tổng hợp kiến thức đọc hiểu và tiếng Việt để tạo ra một sản phẩm của riêng mình: một đoạn văn hoặc bài văn nghị luận xã hội.
1. Quy trình viết bài văn nghị luận về một vấn đề xã hội
Để viết tốt, các em cần tuân thủ một quy trình khoa học. Đừng bao giờ đặt bút viết ngay mà hãy dành thời gian cho các bước chuẩn bị.
Bước 1: Phân tích đề và tìm ý
- Đọc kĩ đề: Gạch chân các từ khóa để xác định chính xác vấn đề cần nghị luận (hiện tượng, tư tưởng đạo lí), yêu cầu về hình thức (đoạn văn hay bài văn), dung lượng.
- Tìm ý: Đặt ra và trả lời các câu hỏi để khơi gợi ý tưởng:
- Vấn đề đó là gì? (Giải thích)
- Nó biểu hiện như thế nào trong đời sống? (Thực trạng)
- Tại sao lại có vấn đề đó? (Nguyên nhân)
- Nó dẫn đến kết quả tốt/xấu gì? (Hậu quả/Ý nghĩa)
- Chúng ta cần làm gì? (Giải pháp/Bài học)
Bước 2: Lập dàn ý chi tiết
Dàn ý là tấm bản đồ giúp bài viết của em đi đúng hướng, không bị lan man, lặp ý. Một dàn ý cơ bản gồm:
- Mở bài/Mở đoạn: Giới thiệu, dẫn dắt vào vấn đề cần nghị luận.
- Thân bài/Thân đoạn: Triển khai các ý đã tìm được theo một trình tự logic (thường là: Giải thích -> Phân tích thực trạng -> Nguyên nhân -> Hậu quả/Ý nghĩa -> Giải pháp). Mỗi ý lớn nên là một luận điểm, được trình bày trong một đoạn văn. Trong mỗi đoạn, cần có câu chủ đề (luận điểm), các lí lẽ và dẫn chứng để làm sáng tỏ.
- Kết bài/Kết đoạn: Khẳng định lại vấn đề, nêu bài học nhận thức và hành động cho bản thân.
2. Thực hành: Viết đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ về ý nghĩa của việc tự học.
a. Gợi ý dàn ý
- Mở đoạn: Giới thiệu vấn đề: Tự học là một kĩ năng quan trọng, là chiếc chìa khóa vàng mở ra cánh cửa tri thức và thành công.
- Thân đoạn:
- Giải thích: Tự học là gì? (Là chủ động, tự giác tìm tòi, lĩnh hội kiến thức, rèn luyện kĩ năng).
- Phân tích ý nghĩa:
- Giúp chủ động chiếm lĩnh tri thức, hiểu sâu, nhớ lâu.
- Rèn luyện tính độc lập, sáng tạo, không ỷ lại.
- Giúp thích ứng với sự thay đổi nhanh chóng của xã hội hiện đại.
- (Dẫn chứng: Tấm gương tự học thành tài như Mạc Đĩnh Chi, Bác Hồ, Bill Gates...).
- Phê phán: Một số bạn trẻ còn lười biếng, thụ động, chỉ học đối phó.
- Kết đoạn: Khẳng định lại tầm quan trọng của tự học và liên hệ bản thân (cần xây dựng kế hoạch tự học hiệu quả).
b. Đoạn văn tham khảo
Trong hành trình chinh phục tri thức vô tận, tự học chính là chiếc chìa khóa vàng quan trọng nhất mở ra cánh cửa của thành công. Tự học là quá trình mỗi cá nhân chủ động, tự giác tìm tòi, tiếp thu và vận dụng kiến thức vào thực tiễn mà không cần sự thúc ép từ bên ngoài. Ý nghĩa của việc tự học là vô cùng to lớn. Trước hết, nó giúp chúng ta nắm vững kiến thức một cách sâu sắc và bền chặt, biến tri thức của nhân loại thành tài sản của riêng mình. Hơn thế nữa, tinh thần tự học còn rèn luyện cho con người đức tính độc lập, kiên trì và khả năng tư duy sáng tạo, những phẩm chất không thể thiếu của công dân toàn cầu trong thế kỉ XXI. Từ những tấm gương tự học vĩ đại như chủ tịch Hồ Chí Minh đến các tỉ phú công nghệ như Bill Gates, ta đều thấy rằng tự học chính là con đường ngắn nhất để tự hoàn thiện và khẳng định giá trị bản thân. Tuy nhiên, vẫn còn đó một bộ phận học sinh có thái độ học tập thụ động, ỷ lại, trông chờ vào người khác. Là một học sinh đang ngồi trên ghế nhà trường, tôi nhận thức sâu sắc rằng phải không ngừng nỗ lực trau dồi tinh thần tự học mỗi ngày để chuẩn bị hành trang vững chắc cho tương lai.
IV. Hướng dẫn rèn luyện kĩ năng Nói và Nghe
Kĩ năng nói và nghe giúp các em trình bày quan điểm một cách tự tin và lắng nghe, phản biện một cách xây dựng.
1. Chuẩn bị bài trình bày ý kiến về một vấn đề xã hội
Sự chuẩn bị kĩ lưỡng quyết định 90% thành công của bài nói.
- Xác định rõ vấn đề và quan điểm: Bạn muốn nói về điều gì? Bạn đứng về phía nào?
- Xây dựng dàn ý: Tương tự như dàn ý bài viết nhưng cần ngắn gọn, súc tích hơn, tập trung vào các ý chính.
- Chuẩn bị dẫn chứng: Tìm các số liệu, câu chuyện, hình ảnh... để bài nói sinh động và thuyết phục.
- Tập luyện: Nói trước gương hoặc trước bạn bè để điều chỉnh thời gian, ngôn ngữ cơ thể và sự trôi chảy.
2. Kĩ năng trình bày và tương tác
- Khi nói: Cần có sự kết hợp hài hòa giữa nội dung và hình thức. Chú ý tốc độ, âm lượng, ngữ điệu; sử dụng ánh mắt, cử chỉ để giao tiếp với người nghe.
- Khi nghe: Tập trung lắng nghe ý kiến của bạn, ghi lại những điểm chính. Tôn trọng người nói, không ngắt lời.
- Khi phản hồi: Đưa ra ý kiến một cách lịch sự, có căn cứ. Bắt đầu bằng việc ghi nhận điểm hợp lí trong ý kiến của bạn, sau đó mới trình bày quan điểm khác biệt của mình.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP
-
Câu hỏi 1: Tìm một văn bản thông tin trên báo mạng về một vấn đề môi trường mà em quan tâm (ví dụ: rác thải nhựa, biến đổi khí hậu). Hãy phân tích văn bản đó theo các gợi ý sau:
- Vấn đề chính mà văn bản đề cập là gì?
- Mục đích của người viết là gì?
- Chỉ ra các lí lẽ và bằng chứng được sử dụng trong văn bản. Theo em, các bằng chứng đó có đáng tin cậy không? Vì sao?
- Câu hỏi 2: Viết một đoạn văn nghị luận (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ của em về hiện tượng "nghiện" mạng xã hội trong giới trẻ hiện nay.
- Câu hỏi 3: Hãy phân tích hiệu quả của việc mở rộng thành phần chính trong câu sau: "Những cánh buồm nâu trên biển được nắng chiếu vào hồng rực lên như đàn bướm múa lượn giữa trời xanh." (Tạ Duy Anh). Nếu không mở rộng, câu văn sẽ thay đổi như thế nào về mặt ý nghĩa và sắc thái biểu cảm?
Gợi ý trả lời
- Câu hỏi 1: Các em cần chọn một bài báo cụ thể. Khi phân tích, cần bám sát các yêu cầu: chỉ rõ tên bài báo, tác giả (nếu có), nguồn. Trình bày rõ ràng vấn đề, mục đích. Liệt kê cụ thể các lí lẽ, bằng chứng và đưa ra nhận xét cá nhân về tính xác thực của chúng (ví dụ: số liệu có nguồn trích dẫn rõ ràng không, hình ảnh có chân thực không...).
- Câu hỏi 2: Cần đảm bảo cấu trúc đoạn văn nghị luận: Mở đoạn (nêu hiện tượng), Thân đoạn (giải thích, thực trạng, nguyên nhân, hậu quả, giải pháp), Kết đoạn (bài học). Sử dụng lí lẽ sắc bén và dẫn chứng thực tế.
- Câu hỏi 3: Cần chỉ ra các thành phần được mở rộng (Chủ ngữ: "Những cánh buồm nâu trên biển"; Vị ngữ: "được nắng chiếu vào hồng rực lên như đàn bướm múa lượn giữa trời xanh"). Phân tích hiệu quả: giúp hình ảnh cánh buồm hiện lên cụ thể, sống động, giàu chất thơ, giàu sức gợi. So sánh với câu gốc (VD: "Những cánh buồm hồng rực lên") để thấy sự khác biệt rõ rệt.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Như vậy, chúng ta đã cùng nhau hệ thống lại một khối lượng kiến thức và kĩ năng quan trọng thông qua bài "Hướng dẫn tự học" trang 76. Các em đã ôn lại cách tiếp cận và phân tích sâu một văn bản thông tin, cách sử dụng linh hoạt các kiến thức tiếng Việt để câu văn thêm sinh động, và quan trọng nhất là quy trình để tạo lập một văn bản nghị luận xã hội hoàn chỉnh. Tự học là một quá trình bền bỉ. Thầy/cô mong rằng sau bài học này, các em sẽ thêm chủ động, tự tin trong việc học tập, không chỉ trong môn Ngữ văn mà còn ở tất cả các môn học khác. Hãy biến việc tự học thành một thói quen, một niềm vui để không ngừng khám phá và trưởng thành mỗi ngày nhé!