A. Giới thiệu chung về bài học
Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trích đoạn tuồng cổ kinh điển của sân khấu Việt Nam: "Huyện Trìa xử án" của tác giả Nguyễn Diêu. Đây không chỉ là một câu chuyện về việc xử án thông thường mà còn là một bài học sâu sắc về lẽ công bằng, sự chính trực và cuộc đấu tranh nội tâm giữa tình riêng và phép nước. Thông qua việc phân tích tình huống kịch độc đáo và hai nhân vật đối lập Huyện Trìa và Ngô Sĩ, các em sẽ hiểu rõ hơn về đặc trưng của nghệ thuật tuồng, đồng thời rút ra những bài học quý giá về nhân cách con người. Bài soạn này sẽ giúp các em nắm vững kiến thức nền tảng, phân tích sâu tác phẩm và tự tin trả lời các câu hỏi trong sách giáo khoa.
B. Nội dung chính của bài học
I. Tìm hiểu chung về tác giả và tác phẩm
1. Tác giả Nguyễn Diêu
Nguyễn Diêu (1822-1880), tự là Tỉnh Trai, là một nhà soạn tuồng nổi tiếng của Việt Nam vào thế kỷ 19. Ông quê ở huyện Tuy Phước, tỉnh Bình Định, cái nôi của nghệ thuật tuồng. Cuộc đời ông gắn liền với những biến động của lịch sử nhưng ông luôn giữ vững khí tiết của một nhà nho chân chính, không màng danh lợi. Các tác phẩm của ông không chỉ đặc sắc về nghệ thuật mà còn mang giá trị nhân văn sâu sắc, thể hiện rõ quan điểm yêu ghét phân minh, ca ngợi những tấm gương trung nghĩa, đả phá thói hư tật xấu trong xã hội phong kiến. Nguyễn Diêu được xem là một trong những tác giả lớn, có công lao phát triển nghệ thuật tuồng ở miền Trung.
2. Vở tuồng "Huyện Trìa xử án"
- Xuất xứ: Đoạn trích "Huyện Trìa xử án" nằm trong vở tuồng cổ "Ngô Sĩ thực lục", một trong những tác phẩm tiêu biểu nhất của Nguyễn Diêu. Vở tuồng này đã trở thành một mẫu mực của sân khấu tuồng truyền thống.
- Thể loại Tuồng (Hát bội): Tuồng là một loại hình sân khấu cổ truyền của Việt Nam, mang tính bi hùng và uyên bác. Đặc điểm của tuồng là:
- Nội dung: Thường khai thác các đề tài lịch sử, dã sử, ca ngợi lòng yêu nước, tinh thần trung quân ái quốc, đề cao đạo lý làm người (trung, hiếu, tiết, nghĩa).
- Nghệ thuật: Mang tính ước lệ, tượng trưng cao. Diễn viên sử dụng kết hợp hát, nói, vũ đạo, điệu bộ và hóa trang khuôn mặt đặc trưng để thể hiện tính cách nhân vật.
- Ngôn ngữ: Bác học, trang trọng, sử dụng nhiều điển cố, điển tích.
- Tóm tắt nội dung vở tuồng: Vở tuồng kể về Ngô Sĩ, một kẻ có công cứu giúp Huyện Trìa lúc ông còn hàn vi. Sau này khi Huyện Trìa làm quan, Ngô Sĩ cậy công xưa, gây ra nhiều tội ác, ức hiếp dân lành. Đỉnh điểm là việc hắn giết người, cướp của. Vụ án được đưa đến công đường của chính Huyện Trìa. Đoạn trích tập trung vào quá trình Huyện Trìa đấu tranh nội tâm và đưa ra phán quyết cuối cùng.
- Bố cục đoạn trích: Có thể chia làm 3 phần:
- Phần 1 (Từ đầu đến "...phải xử cho minh bạch"): Cuộc đấu tranh nội tâm của Huyện Trìa khi nhận được đơn kiện Ngô Sĩ.
- Phần 2 (Tiếp theo đến "...mau khai rõ sự tình"): Phiên tòa xử án, cuộc đối chất giữa Huyện Trìa và Ngô Sĩ.
- Phần 3 (Còn lại): Huyện Trìa ra phán quyết, khẳng định sự nghiêm minh của phép nước.
II. Phân tích chi tiết đoạn trích
1. Tình huống kịch độc đáo và xung đột trung tâm
Tác giả đã xây dựng một tình huống kịch vô cùng éo le và căng thẳng, làm bộc lộ rõ tính cách nhân vật. Tình huống đó là: Vị quan xử án (Huyện Trìa) phải xét xử chính ân nhân của mình (Ngô Sĩ). Tình huống này đã tạo ra một xung đột kịch dữ dội, không chỉ là xung đột bên ngoài giữa các nhân vật mà còn là xung đột nội tâm sâu sắc trong chính Huyện Trìa.
Xung đột trung tâm của vở kịch là mâu thuẫn giữa tình riêng (lòng biết ơn, mối quan hệ cá nhân với Ngô Sĩ) và lẽ công (trách nhiệm của một vị quan, sự nghiêm minh của pháp luật).
Việc giải quyết xung đột này chính là thước đo phẩm chất, bản lĩnh của Huyện Trìa. Liệu ông sẽ vì ơn nghĩa cá nhân mà bao che cho kẻ ác, hay sẽ gạt tình riêng để giữ vững phép nước? Chính điều này đã tạo nên sức hấp dẫn và giá trị nhân văn cho vở tuồng.
2. Phân tích nhân vật Huyện Trìa
Huyện Trìa là nhân vật trung tâm, đại diện cho công lý và lẽ phải. Phẩm chất của ông được bộc lộ rõ nét qua cuộc đấu tranh nội tâm và hành động dứt khoát tại công đường.
a. Diễn biến tâm trạng đầy giằng xé
Khi nhận đơn kiện, Huyện Trìa rơi vào trạng thái bối rối, khó xử. Lời thoại nội tâm của ông cho thấy sự giằng co mãnh liệt:
- Nhớ ơn cứu mạng: Ông thừa nhận Ngô Sĩ là "ân nhân", người đã "cứu ta trong lúc ngặt nghèo". Điều này cho thấy ông là người sống có tình có nghĩa, không phải kẻ vô ơn.
- Day dứt vì trách nhiệm: Nhưng ông cũng ý thức sâu sắc vai trò của mình là "phụ mẫu chi dân", người cầm cân nảy mực, phải giữ cho "phép nước được nghiêm".
- Đấu tranh để lựa chọn: Cuộc đấu tranh giữa "ân" và "oán", giữa "tình" và "lý" diễn ra vô cùng quyết liệt. Ông tự vấn, day dứt: "Nếu ta xử tội thì mang tiếng là kẻ phụ bạc, còn nếu ta tha tội thì hóa ra kẻ dung túng cho cái ác, phụ lòng dân".
Qua những lời độc thoại nội tâm này, Nguyễn Diêu đã khắc họa thành công một vị quan không hề máy móc, vô cảm. Ông cũng là một con người có cảm xúc, có trăn trở, nhưng cuối cùng, lý trí và trách nhiệm đã chiến thắng.
b. Phẩm chất của một vị quan thanh liêm, chính trực
Sau cuộc đấu tranh nội tâm, Huyện Trìa đã có một quyết định dứt khoát, thể hiện bản lĩnh của một vị quan chân chính:
- Thái độ nghiêm khắc tại công đường: Ông không hề nể nang, giữ thái độ uy nghiêm của một vị quan xử án. Ông yêu cầu Ngô Sĩ "khai rõ sự tình", không cho hắn cơ hội cậy quyền ỷ thế.
- Lập luận sắc bén, đanh thép: Khi Ngô Sĩ nhắc lại chuyện cũ để gây áp lực, Huyện Trìa đã khéo léo nhưng dứt khoát phân định rạch ròi: "Ơn đền oán trả, đó là lẽ thường. Nhưng phép nước là phép nước, không thể vì tình riêng mà bẻ cong công lý". Lời nói của ông vừa thể hiện sự tôn trọng ân nhân, vừa khẳng định sự tối thượng của pháp luật.
- Hành động quyết đoán: Cuối cùng, ông đã ra lệnh trừng trị Ngô Sĩ theo đúng tội trạng. Hành động này là đỉnh cao của sự chính trực, thể hiện Huyện Trìa là một vị quan "thượng tôn pháp luật", đặt lợi ích của nhân dân và sự nghiêm minh của phép nước lên trên hết.
=> Kết luận: Huyện Trìa là hình tượng lý tưởng về một vị quan thanh liêm, trí tuệ, bản lĩnh và hết lòng vì dân. Ông là hiện thân của công lý trong một xã hội còn nhiều bất công.
3. Phân tích nhân vật Ngô Sĩ
Ngô Sĩ là nhân vật phản diện, đối lập hoàn toàn với Huyện Trìa. Hắn đại diện cho tầng lớp cường hào ác bá, cậy quyền cậy thế, coi thường pháp luật.
a. Hành động và lời nói tại công đường
Trước công đường, Ngô Sĩ không hề tỏ ra sợ hãi hay hối cải. Hắn bộc lộ rõ bản chất ngông cuồng, hống hách:
- Thái độ ngạo mạn: Hắn bước vào công đường với vẻ tự đắc, cho rằng Huyện Trìa sẽ phải nể nang mình.
- Lấy ơn nghĩa để gây sức ép: Thay vì nhận tội, hắn lại kể lể công trạng cứu mạng Huyện Trìa năm xưa. Hắn nghĩ rằng "cái ơn" đó là một tấm bùa hộ mệnh, có thể giúp hắn đứng trên pháp luật. Lời nói của hắn đầy tính thách thức: "Ông quên rồi sao? Năm xưa nếu không có tôi..."
- Coi thường pháp luật: Hắn không xem tội ác của mình là nghiêm trọng, mà chỉ coi đó là những chuyện nhỏ. Hắn tin rằng mối quan hệ cá nhân có thể thay thế được công lý.
b. Bản chất của một kẻ cậy quyền, ỷ thế
Qua nhân vật Ngô Sĩ, tác giả đã lên án mạnh mẽ một hạng người phổ biến trong xã hội phong kiến suy tàn. Đó là những kẻ:
- Vong ân bội nghĩa: Hắn đã biến ơn nghĩa thành một công cụ để làm điều ác, làm ô danh chính người chịu ơn mình.
- Hống hách, tàn bạo: Hành động giết người cướp của cho thấy bản chất vô nhân tính, coi mạng người như cỏ rác.
- Ngu dốt, thiển cận: Hắn không hiểu được rằng phép nước là tối thượng, không có bất kỳ ân huệ cá nhân nào có thể che lấp được tội ác.
=> Kết luận: Ngô Sĩ là hình ảnh điển hình cho cái ác, cái xấu trong xã hội. Sự trừng phạt dành cho hắn là hoàn toàn thích đáng, thể hiện niềm tin của nhân dân vào công lý "ác giả ác báo".
4. Giá trị nội dung và nghệ thuật
a. Giá trị nội dung
- Phê phán xã hội: Vở tuồng lên án, phê phán thói cường hào ác bá, những kẻ cậy quyền thế ức hiếp dân lành và thực trạng quan lại tham nhũng, bao che cho nhau trong xã hội phong kiến.
- Đề cao công lý: Tác phẩm ca ngợi những vị quan thanh liêm, chính trực, dám đặt phép nước và lợi ích của nhân dân lên trên tình cảm cá nhân.
- Bài học nhân sinh: Vở tuồng gửi gắm bài học sâu sắc về cách ứng xử giữa tình và lý, ơn và tội. Lòng biết ơn là đáng quý, nhưng nó không thể trở thành lý do để dung túng cho cái ác.
b. Giá trị nghệ thuật
- Xây dựng tình huống kịch đặc sắc: Tình huống éo le, giàu kịch tính đã đẩy xung đột lên đến đỉnh điểm, buộc các nhân vật phải bộc lộ bản chất.
- Khắc họa nhân vật tài tình: Nhân vật được xây dựng qua ngôn ngữ, hành động, đặc biệt là qua độc thoại nội tâm (với Huyện Trìa), giúp khán giả hiểu sâu sắc thế giới bên trong của họ.
- Ngôn ngữ tuồng điêu luyện: Ngôn ngữ kịch trang trọng, giàu hình ảnh, sử dụng các lối nói, hát đặc trưng của tuồng, góp phần tạo nên không khí uy nghiêm của phiên tòa và tính cách của nhân vật.
III. Hướng dẫn trả lời câu hỏi sách giáo khoa (Gợi ý)
Dưới đây là gợi ý trả lời cho một số câu hỏi tiêu biểu có thể có trong sách giáo khoa của các em:
Câu 1: Tình huống kịch đặc sắc của đoạn trích là gì? Tình huống đó có tác dụng như thế nào trong việc thể hiện chủ đề và tính cách nhân vật?
Gợi ý trả lời:
- Tình huống kịch: Huyện Trìa, một vị quan tòa, phải xét xử vụ án giết người mà bị cáo lại chính là Ngô Sĩ, ân nhân đã cứu mạng ông.
- Tác dụng:
+ Tạo ra xung đột trung tâm của vở kịch: mâu thuẫn giữa tình riêng (ơn nghĩa) và phép công (pháp luật).
+ Đẩy nhân vật Huyện Trìa vào một cuộc đấu tranh nội tâm gay gắt, qua đó làm nổi bật phẩm chất chính trực, "thượng tôn pháp luật" của ông.
+ Làm bộc lộ rõ bản chất ngông cuồng, cậy thế của nhân vật Ngô Sĩ.
+ Qua cách giải quyết tình huống của Huyện Trìa, chủ đề của tác phẩm được thể hiện rõ: ca ngợi công lý, đề cao người cán bộ thực thi pháp luật liêm minh, chính trực.
Câu 2: Phân tích diễn biến tâm trạng và hành động của nhân vật Huyện Trìa trong đoạn trích.
Gợi ý trả lời:
Học sinh cần phân tích theo hai giai đoạn:
- Trước phiên xử (đấu tranh nội tâm):
+ Ban đầu: Bối rối, khó xử, trăn trở khi nhận đơn kiện ("Phải xử cho minh bạch").
+ Giằng xé: Một bên là ơn nghĩa cứu mạng sâu nặng, một bên là trách nhiệm với dân, với phép nước.
+ Quyết định: Sau cùng, lý trí và trách nhiệm đã chiến thắng, ông quyết tâm đặt công lý lên trên hết.
- Tại phiên xử (hành động quyết đoán):
+ Giữ thái độ uy nghiêm, khách quan.
+ Lập luận sắc bén để phân định rạch ròi giữa ơn nghĩa cá nhân và tội ác trước pháp luật.
+ Ra phán quyết trừng trị Ngô Sĩ một cách dứt khoát, thể hiện sự nghiêm minh.
Câu 3: Nhân vật Ngô Sĩ hiện lên với những đặc điểm tính cách nào? Em có nhận xét gì về loại người này trong xã hội?
Gợi ý trả lời:
- Đặc điểm tính cách của Ngô Sĩ:
+ Ngông cuồng, hống hách, coi thường người khác.
+ Cậy công, ỷ thế, cho rằng có thể dùng ơn nghĩa để đứng trên pháp luật.
+ Tàn bạo, độc ác (giết người cướp của).
+ Thiển cận, không hiểu đạo lý và sự nghiêm minh của luật pháp.
- Nhận xét: Đây là hình ảnh điển hình của tầng lớp cường hào ác bá trong xã hội cũ. Họ là những kẻ gây ra nhiều đau khổ cho nhân dân, là "sâu mọt" của xã hội. Việc trừng trị những kẻ như Ngô Sĩ là cần thiết để xã hội được bình yên, công bằng.
Câu 4: Nêu những đặc sắc về nghệ thuật của đoạn trích.
Gợi ý trả lời:
Học sinh cần chỉ ra các yếu tố nghệ thuật tiêu biểu của tuồng:
- Xây dựng tình huống kịch độc đáo, éo le.
- Nghệ thuật khắc họa nhân vật đối lập sắc nét (Huyện Trìa - Ngô Sĩ).
- Sử dụng thành công độc thoại nội tâm để bộc lộ thế giới bên trong của nhân vật (Huyện Trìa).
- Ngôn ngữ kịch cô đọng, giàu tính triết lý và phù hợp với tính cách từng nhân vật.
C. Câu hỏi ôn tập và bài tập
- Câu 1: Phân tích hình tượng nhân vật Huyện Trìa - một tấm gương sáng về người cầm cân nảy mực.
- Câu 2: Xung đột kịch trong đoạn trích "Huyện Trìa xử án" được thể hiện như thế nào? Ý nghĩa của xung đột đó?
- Câu 3: Từ cách xử án của Huyện Trìa, em rút ra bài học gì về việc thực thi công lý và cách ứng xử giữa tình cảm cá nhân và trách nhiệm chung?
Hướng dẫn giải đáp:
- Câu 1: Tập trung vào các phẩm chất: có tình có nghĩa, nhưng trên hết là chính trực, bản lĩnh, trí tuệ, dũng cảm đặt phép nước lên trên tình riêng. Dẫn chứng bằng lời nói, nội tâm và hành động của nhân vật.
- Câu 2: Làm rõ hai mặt của xung đột: giữa Huyện Trìa và Ngô Sĩ (xung đột bên ngoài) và trong nội tâm Huyện Trìa (xung đột bên trong). Nêu bật ý nghĩa: xung đột làm nổi bật chủ đề và tính cách nhân vật.
- Câu 3: Nêu bài học: Công lý phải được thực thi một cách công bằng, khách quan, không bị chi phối bởi tình cảm hay lợi ích cá nhân. Trong cuộc sống, cần rạch ròi giữa tình cảm và trách nhiệm, đặc biệt với những người có chức có quyền.
D. Kết luận và tóm tắt
Đoạn trích "Huyện Trìa xử án" là một trong những áng văn kịch đặc sắc nhất của sân khấu tuồng Việt Nam. Qua việc xây dựng tình huống kịch căng thẳng và hai nhân vật đối lập điển hình, tác giả Nguyễn Diêu đã gửi gắm thông điệp sâu sắc về lẽ công bằng. Tác phẩm không chỉ ca ngợi hình mẫu vị quan thanh liêm, chính trực như Huyện Trìa mà còn lên án mạnh mẽ những thế lực cường hào, ác bá như Ngô Sĩ. Bài học về sự lựa chọn giữa tình riêng và phép công, về lòng dũng cảm bảo vệ công lý vẫn còn nguyên giá trị cho đến ngày hôm nay. Hy vọng qua bài soạn này, các em đã có cái nhìn sâu sắc hơn về tác phẩm và thêm yêu mến di sản nghệ thuật sân khấu truyền thống của dân tộc.