Soạn bài Kiến thức ngữ văn trang 11 - Ngữ văn - Lớp 10 - Cánh diều

A. MỞ ĐẦU: CHÌA KHÓA VÀNG KHÁM PHÁ THẾ GIỚI VĂN HỌC

Chào các em học sinh lớp 10 thân mến! Khi bắt đầu một hành trình mới với môn Ngữ văn, chúng ta sẽ cùng nhau trang bị những công cụ, những "chìa khóa vàng" để mở ra cánh cửa diệu kỳ của văn học. Bài học "Kiến thức ngữ văn" hôm nay chính là một trong những chiếc chìa khóa quan trọng nhất. Chúng ta sẽ không chỉ học định nghĩa, mà còn tìm hiểu sâu về ba khái niệm nền tảng: Thần thoại, Sử thi và Cốt truyện. Hiểu rõ những kiến thức này không chỉ giúp các em học tốt các văn bản trong chương trình, mà còn cung cấp một lăng kính để nhìn nhận, phân tích bất kỳ câu chuyện nào các em gặp trong sách vở hay cuộc sống. Hãy cùng nhau bắt đầu chuyến phiêu lưu tri thức này để xem tổ tiên chúng ta đã giải thích thế giới và xây dựng những câu chuyện vĩ đại như thế nào nhé!

B. NỘI DUNG CHÍNH: GIẢI MÃ THẦN THOẠI, SỬ THI VÀ CỐT TRUYỆN

1. Khám phá Thần thoại: Nguồn gốc Vũ trụ và Con người

Thần thoại là một trong những thể loại văn học dân gian cổ xưa nhất, là tiếng nói đầu tiên của con người khi cố gắng lý giải thế giới xung quanh mình.

1.1. Thần thoại là gì?

Thần thoại là những truyện kể dân gian về các vị thần, các nhân vật anh hùng, các nhân vật sáng tạo văn hoá,... phản ánh nhận thức, cách hình dung của người thời cổ về nguồn gốc của thế giới và đời sống con người. Thần thoại thể hiện khát vọng của con người muốn chinh phục tự nhiên và lí giải các hiện tượng tự nhiên, xã hội theo một quan niệm riêng.

Hiểu một cách đơn giản, khi người xưa chưa có khoa học, họ nhìn thấy sấm sét, mưa bão, ngày và đêm... và tự hỏi: "Chúng từ đâu đến?". Thần thoại chính là câu trả lời của họ. Đó là những câu chuyện giàu trí tưởng tượng, gán cho các hiện tượng tự nhiên hình hài, tính cách của các vị thần quyền năng. Ví dụ, sấm sét là do thần Sấm thần Sét, lũ lụt là do Sơn Tinh và Thủy Tinh giao chiến.

1.2. Đặc trưng cơ bản của thần thoại

• Thời gian và không gian: Thời gian trong thần thoại là thời gian cổ sơ, phiếm chỉ, không xác định cụ thể (thuở trời đất còn hỗn mang, thuở khai thiên lập địa...). Không gian là không gian vũ trụ nguyên sơ, đang trong quá trình tạo lập, có thể là trời, đất, biển cả, sông ngòi...
• Nhân vật: Nhân vật chính trong thần thoại là các vị thần hoặc những nhân vật mang sức mạnh, tầm vóc thần linh (nữ thần, anh hùng...). Các vị thần có hình dạng, hành động phi thường, có khả năng tạo ra hoặc chi phối thế giới tự nhiên. Ví dụ: Thần Trụ Trời dùng đầu đội trời, chân đạp đất để phân chia trời đất; Nữ Oa đội đá vá trời.
• Nội dung: Thần thoại tập trung giải thích nguồn gốc của vũ trụ (thần thoại suy nguyên) và quá trình sáng tạo ra thế giới, muôn loài (thần thoại sáng tạo). Nó thể hiện nhận thức hồn nhiên nhưng sâu sắc của người xưa về thế giới.
• Yếu tố kì ảo: Toàn bộ câu chuyện được bao trùm bởi không khí linh thiêng, kì ảo. Các chi tiết hoang đường, tưởng tượng là phương tiện nghệ thuật chủ yếu để thể hiện nội dung.

1.3. Phân loại thần thoại Việt Nam

Thần thoại Việt Nam thường được chia thành các nhóm chính:

1. Thần thoại về nguồn gốc vũ trụ và các hiện tượng tự nhiên: Kể về quá trình hình thành trời đất, sông núi, các hiện tượng tự nhiên. Ví dụ tiêu biểu: Thần Trụ Trời, Ông Trời, Nữ thần Mặt Trời và Mặt Trăng.
2. Thần thoại về nguồn gốc các loài vật và cây cỏ: Giải thích sự ra đời của các loài động, thực vật. Ví dụ: Cuộc tu bổ các giống vật.
3. Thần thoại về nguồn gốc con người và các dân tộc: Kể về sự xuất hiện của con người, tổ tiên của các dân tộc. Ví dụ: Lạc Long Quân và Âu Cơ, Ông Trời sinh ra con người.
4. Thần thoại về các anh hùng sáng tạo văn hoá, dạy dỗ con người: Kể về những vị thần hoặc anh hùng dạy con người các nghề nghiệp, kĩ năng sống. Ví dụ: Thần Nông dạy dân trồng lúa, Thần Lửa.

2. Tìm hiểu Sử thi: Tiếng nói Hào hùng của Cộng đồng

Khi xã hội phát triển từ giai đoạn công xã nguyên thuỷ sang xã hội có giai cấp, có quốc gia, dân tộc, sử thi ra đời như một sự tiếp nối và phát triển của thần thoại.

2.1. Sử thi là gì?

Sử thi (còn gọi là anh hùng ca) là tác phẩm tự sự dân gian có quy mô lớn, sử dụng ngôn ngữ có vần, nhịp, xây dựng những hình tượng nghệ thuật hoành tráng, hào hùng để kể về một hoặc nhiều biến cố lớn lao trong đời sống cộng đồng của cư dân thời cổ đại.

Nếu thần thoại là câu chuyện về các vị thần, thì sử thi là bài ca về những người anh hùng. Nó không chỉ giải thích thế giới mà còn ca ngợi những chiến công, những phẩm chất cao đẹp của người anh hùng đại diện cho lý tưởng và sức mạnh của cả cộng đồng, dân tộc.

2.2. Những đặc điểm không thể bỏ qua của sử thi

• Nội dung và quy mô: Sử thi phản ánh những sự kiện có ý nghĩa trọng đại đối với toàn thể cộng đồng, như chiến tranh, xây dựng đất nước, chinh phục thiên nhiên. Vì vậy, tác phẩm thường có quy mô hoành tráng, đồ sộ.
• Nhân vật anh hùng: Nhân vật trung tâm là người anh hùng sử thi. Họ là người hội tụ những phẩm chất, sức mạnh phi thường, đại diện cho lý tưởng, danh dự và sức mạnh của cộng đồng. Hành động của họ luôn gắn liền với vận mệnh của bộ tộc, dân tộc. Ví dụ: Đăm Săn (sử thi Ê-đê), A-sin (sử thi I-li-át), Ra-ma (sử thi Ra-ma-ya-na).
• Không gian và thời gian: Không gian nghệ thuật trong sử thi thường là không gian cộng đồng rộng lớn, gắn với các bối cảnh như chiến trường, buôn làng, lễ hội. Thời gian là quá khứ hào hùng của dân tộc.
• Nghệ thuật biểu hiện:
  • Lời kể trang trọng, giàu hình ảnh: Sử dụng nhiều biện pháp tu từ như so sánh, phóng đại để tô đậm vẻ đẹp và tầm vóc của người anh hùng.
  • Các mô-típ quen thuộc: Người anh hùng ra đời kì lạ, có tài năng phi thường từ nhỏ, lập chiến công, được thần linh giúp đỡ...
  • Lối miêu tả tỉ mỉ, chậm rãi: Thường miêu tả chi tiết các trận đánh, các nghi lễ, phong tục của cộng đồng.

2.3. So sánh Thần thoại và Sử thi

Thần thoại và sử thi có mối quan hệ gần gũi nhưng cũng có những điểm khác biệt căn bản. Việc so sánh sẽ giúp chúng ta hiểu sâu hơn về hai thể loại này.

3. Phân tích Cốt truyện: Xương sống của Tác phẩm Tự sự

Bất kể là thần thoại, sử thi, truyện cổ tích hay tiểu thuyết hiện đại, chúng đều được xây dựng dựa trên một nền tảng chung, đó chính là cốt truyện.

3.1. Cốt truyện là gì?

Cốt truyện là hệ thống các sự kiện cụ thể, được tổ chức theo một trình tự nhất định, thể hiện sự vận động của các tính cách và các mối quan hệ giữa chúng, nhằm thể hiện chủ đề của tác phẩm.

Hãy hình dung cốt truyện như một bộ xương của cơ thể. Nó định hình và nâng đỡ toàn bộ tác phẩm. Nếu không có cốt truyện, các sự việc, nhân vật sẽ chỉ là một mớ hỗn độn, không có ý nghĩa. Cốt truyện giúp dẫn dắt người đọc đi từ bất ngờ này đến bất ngờ khác và cuối cùng hiểu được thông điệp mà tác giả muốn truyền tải.

3.2. Các thành phần chính của cốt truyện

Một cốt truyện thường được cấu thành bởi các yếu tố sau:

• Sự kiện: Là những hành động, biến cố xảy ra trong tác phẩm, tạo nên diễn biến của câu chuyện.
• Nhân vật: Là người thực hiện hành động, gây ra sự kiện và chịu tác động của sự kiện.
• Xung đột: Là sự đối lập, mâu thuẫn giữa các nhân vật, hoặc giữa nhân vật với hoàn cảnh, xã hội, thậm chí là mâu thuẫn trong nội tâm nhân vật. Xung đột chính là động lực thúc đẩy cốt truyện phát triển.

3.3. Cấu trúc của một cốt truyện truyền thống

Cốt truyện thường phát triển theo một cấu trúc 5 phần kinh điển:

1. Trình bày (Exposition): Giới thiệu bối cảnh, thời gian, không gian, nhân vật và tình huống ban đầu của câu chuyện.
2. Thắt nút (Rising Action / Complication): Xung đột bắt đầu nảy sinh. Tình huống trở nên phức tạp, mâu thuẫn được đẩy lên cao, tạo ra sự căng thẳng, kịch tính.
3. Phát triển (Climax): Hay còn gọi là đỉnh điểm. Đây là lúc mâu thuẫn, xung đột lên đến đỉnh điểm, quyết định chiều hướng phát triển tiếp theo của câu chuyện.
4. Mở nút (Falling Action / Unraveling): Sau đỉnh điểm, các xung đột dần được giải quyết. Nhịp độ câu chuyện chậm lại.
5. Kết thúc (Resolution / Conclusion): Câu chuyện đi đến hồi kết. Mọi vấn đề được giải quyết, số phận nhân vật được định đoạt. Tác phẩm thể hiện rõ chủ đề, tư tưởng.

3.4. Phân tích cốt truyện trong thần thoại và sử thi

Cốt truyện trong thần thoại và sử thi thường đơn giản, một tuyến, tập trung vào hành động của nhân vật chính.

• Ví dụ trong thần thoại Thần Trụ Trời:
  • Trình bày: Trời đất còn hỗn mang, tối tăm, chưa phân chia.
  • Thắt nút: Một vị thần khổng lồ xuất hiện.
  • Phát triển (Đỉnh điểm): Thần dùng đầu đội trời lên, đào đất đá đắp thành cột chống trời.
  • Mở nút: Trời và đất được phân đôi. Cột chống trời sau này biến thành núi, chỗ thần đào đất biến thành biển.
  • Kết thúc: Thế giới được định hình, có trời, có đất, có núi, có biển.
• Ví dụ trong sử thi Đăm Săn (đoạn trích chiến thắng Mtao Mxây):
  • Trình bày: Mtao Mxây cướp vợ của Đăm Săn là Hơ Nhí.
  • Thắt nút: Đăm Săn đến nhà Mtao Mxây để thách đấu, đòi lại vợ.
  • Phát triển (Đỉnh điểm): Cuộc giao chiến ác liệt giữa hai tù trưởng. Đăm Săn được Ông Trời giúp sức, dùng chày mòn ném trúng vành tai Mtao Mxây và tiêu diệt hắn.
  • Mở nút: Đăm Săn thu phục tôi tớ, dân làng của Mtao Mxây, của cải ê hề.
  • Kết thúc: Đăm Săn trở về trong vinh quang, trở thành một tù trưởng hùng mạnh, giàu có, được cả cộng đồng ngưỡng mộ.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ VẬN DỤNG

Để củng cố kiến thức vừa học, các em hãy suy nghĩ và trả lời các câu hỏi sau:

1. Phân biệt sự khác nhau cơ bản giữa nhân vật trong thần thoại và nhân vật trong sử thi. Lấy ví dụ từ các tác phẩm thần thoại (Thần Trụ Trời) và sử thi (Đăm Săn) để làm rõ.

   Gợi ý trả lời: Cần nêu rõ sự khác biệt về bản chất (thần linh vs. con người anh hùng), chức năng (sáng tạo thế giới vs. bảo vệ cộng đồng), và mối quan hệ với cộng đồng. Nhân vật thần thoại thường hành động một mình để tạo lập thế giới. Nhân vật sử thi luôn hành động vì danh dự và lợi ích của cộng đồng.

2. Tại sao nói cốt truyện là "xương sống" của một tác phẩm tự sự? Hãy chọn một truyện cổ tích hoặc truyền thuyết em đã học (ví dụ: Sơn Tinh, Thủy Tinh; Thánh Gióng) và phân tích các thành phần của cốt truyện (trình bày, thắt nút, phát triển, mở nút, kết thúc) để làm sáng tỏ nhận định trên.

   Gợi ý trả lời: Cần khẳng định vai trò của cốt truyện trong việc tổ chức các sự kiện, dẫn dắt câu chuyện, thể hiện tính cách nhân vật và truyền tải chủ đề. Khi phân tích ví dụ, cần chỉ ra rõ từng phần của cốt truyện tương ứng với những sự kiện nào trong câu chuyện đã chọn.

3. Theo em, những giá trị nào của thần thoại và sử thi (như lòng dũng cảm, khát vọng chinh phục, tinh thần cộng đồng...) vẫn còn ý nghĩa sâu sắc đối với thế hệ trẻ trong cuộc sống hiện đại ngày nay?

   Gợi ý trả lời: Đây là câu hỏi mở, khuyến khích suy nghĩ cá nhân. Có thể đề cập đến việc học hỏi tinh thần dũng cảm, không ngại khó khăn của các anh hùng; ý thức về cội nguồn, tự hào dân tộc; tinh thần đoàn kết, vì lợi ích chung của cộng đồng... Liên hệ với các tấm gương, sự kiện trong đời sống thực tế.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu ba khái niệm nền tảng của văn học: Thần thoại, Sử thi và Cốt truyện. Thần thoại là câu trả lời đầu tiên của con người về vũ trụ, thể hiện tư duy hồn nhiên và khát vọng giải thích thế giới. Sử thi là bản hùng ca về sức mạnh cộng đồng, tôn vinh những người anh hùng đại diện cho lý tưởng dân tộc. Và Cốt truyện chính là bộ khung vững chắc, là mạch máu lưu thông giúp cho mọi câu chuyện trở nên sống động và có ý nghĩa. Việc nắm vững những kiến thức này sẽ là hành trang quý giá, giúp các em tự tin hơn trong việc phân tích, cảm thụ các tác phẩm văn học không chỉ trong chương trình lớp 10 mà còn trong suốt hành trình học tập sau này. Hãy luôn tò mò và khám phá nhé!