Soạn bài Kiến thức ngữ văn trang 122 Tập 2 - Ngữ văn lớp 11 sách Cánh diều
A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một phần kiến thức tiếng Việt vô cùng quan trọng và thú vị trong sách giáo khoa Ngữ văn 11, tập 2, trang 122 của bộ sách Cánh diều. Bài học này tập trung vào hai mảng kiến thức cốt lõi: Lỗi về thành phần câu và Biện pháp tu từ lặp cấu trúc. Việc nắm vững cách viết câu đúng ngữ pháp không chỉ giúp các em diễn đạt ý tưởng một cách rõ ràng, mạch lạc mà còn là nền tảng cho mọi bài viết, bài thi. Song song đó, việc hiểu và vận dụng được biện pháp lặp cấu trúc sẽ nâng tầm khả năng hành văn, giúp câu văn giàu hình ảnh, nhịp điệu và sức biểu cảm hơn. Qua bài giảng này, các em sẽ tự tin nhận diện, sửa chữa các lỗi câu thường gặp và phân tích được giá trị nghệ thuật của phép lặp cấu trúc trong văn chương.
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. Lỗi về thành phần câu và cách sửa
Trong quá trình viết, chúng ta đôi khi vô tình tạo ra những câu văn thiếu sót các thành phần chính, làm cho câu trở nên tối nghĩa hoặc sai ngữ pháp. Đây là một trong những lỗi cơ bản và phổ biến nhất. Bài học hôm nay sẽ giúp các em nhận diện và khắc phục triệt để ba loại lỗi chính: thiếu chủ ngữ, thiếu vị ngữ và thiếu cả chủ ngữ lẫn vị ngữ.
1. Lỗi thiếu chủ ngữ
a. Khái niệm và cách nhận biết
Chủ ngữ là thành phần chính của câu, thường trả lời cho câu hỏi "Ai?", "Cái gì?", "Con gì?" và nêu lên đối tượng được nói đến trong câu. Câu thiếu chủ ngữ là câu mà thành phần này bị khuyết, khiến người đọc không xác định được đối tượng thực hiện hành động hoặc mang đặc điểm được nêu ở vị ngữ.
Dấu hiệu nhận biết: Câu thường bắt đầu bằng một cụm giới từ (qua, về, với...), một cụm quan hệ từ (mà, để, vì...), hoặc một cụm động từ/tính từ, nhưng lại không có danh từ hoặc đại từ làm chủ thể chính cho vị ngữ theo sau.
Ví dụ về câu sai:
- Ví dụ 1: Qua tác phẩm "Chí Phèo" đã cho ta thấy số phận bi thảm của người nông dân trước Cách mạng.
- Ví dụ 2: Với mong muốn đạt điểm cao trong kỳ thi sắp tới nên đã cố gắng học tập ngày đêm.
Phân tích lỗi:
- Ở ví dụ 1, cụm "Qua tác phẩm 'Chí Phèo'" là trạng ngữ chỉ phương tiện, không phải chủ ngữ. Câu hỏi đặt ra là: "Ai/Cái gì đã cho ta thấy...?" - câu văn không trả lời được.
- Ở ví dụ 2, cụm "Với mong muốn đạt điểm cao..." là trạng ngữ chỉ mục đích. Câu hỏi "Ai đã cố gắng học tập?" cũng không có lời đáp trong câu.
b. Nguyên nhân gây lỗi
- Nhầm lẫn thành phần phụ (trạng ngữ) với chủ ngữ: Đây là nguyên nhân phổ biến nhất. Người viết thường có xu hướng bắt đầu câu bằng một trạng ngữ dài và phức tạp, sau đó đi thẳng vào vị ngữ mà quên mất chủ thể của hành động.
- Tách câu ghép thành các câu đơn không hoàn chỉnh: Khi viết một câu ghép phức tạp, người viết có thể đặt dấu chấm câu sai vị trí, biến một vế phụ thành một câu đơn thiếu chủ ngữ.
c. Cách sửa lỗi
Có hai cách chính để khắc phục lỗi thiếu chủ ngữ:
- Thêm chủ ngữ vào câu: Đây là cách trực tiếp và đơn giản nhất. Bạn chỉ cần xác định đối tượng thực hiện hành động và thêm nó vào vị trí phù hợp.
- Biến đổi thành phần phụ thành chủ ngữ: Bằng cách lược bỏ các quan hệ từ hoặc giới từ không cần thiết, bạn có thể biến trạng ngữ hoặc một phần của nó thành chủ ngữ của câu.
Áp dụng sửa lỗi cho các ví dụ trên:
- Ví dụ 1:
- Cách 1 (Thêm chủ ngữ): Qua tác phẩm "Chí Phèo", nhà văn Nam Cao đã cho ta thấy số phận bi thảm của người nông dân trước Cách mạng.
- Cách 2 (Biến đổi thành phần phụ): Tác phẩm "Chí Phèo" đã cho ta thấy số phận bi thảm của người nông dân trước Cách mạng.
- Ví dụ 2:
- Cách 1 (Thêm chủ ngữ): Với mong muốn đạt điểm cao trong kỳ thi sắp tới, bạn ấy đã cố gắng học tập ngày đêm.
- Cách 2 (Biến đổi thành phần phụ): Mong muốn đạt điểm cao trong kỳ thi sắp tới đã thôi thúc bạn ấy cố gắng học tập ngày đêm. (Lưu ý: cách này cần thay đổi cả vị ngữ để câu tự nhiên hơn).
2. Lỗi thiếu vị ngữ
a. Khái niệm và cách nhận biết
Vị ngữ là thành phần chính của câu, thường trả lời cho câu hỏi "Làm gì?", "Như thế nào?", "Là gì?" và có chức năng thông báo về hành động, trạng thái, đặc điểm của đối tượng được nêu ở chủ ngữ. Câu thiếu vị ngữ là câu chỉ có chủ ngữ hoặc chủ ngữ và các thành phần phụ, mà không có phần thông báo cốt lõi.
Dấu hiệu nhận biết: Câu có một chủ ngữ rất dài và phức tạp, thường là một cụm danh từ được mở rộng, nhưng sau đó lại kết thúc đột ngột hoặc chuyển sang một ý khác mà không có động từ hoặc tính từ chính làm vị ngữ.
Ví dụ về câu sai:
- Ví dụ 1: Những học sinh lớp 11A, những người luôn chăm chỉ, nỗ lực trong học tập và tích cực tham gia các hoạt động ngoại khóa của trường.
- Ví dụ 2: Tác phẩm văn học hiện thực phê phán giai đoạn 1930-1945, một trong những đỉnh cao của văn xuôi Việt Nam hiện đại.
Phân tích lỗi:
- Ở ví dụ 1, toàn bộ vế "Những học sinh lớp 11A... của trường" mới chỉ là một cụm danh từ làm chủ ngữ. Câu hỏi "họ làm sao?" hoặc "họ là gì?" chưa được trả lời.
- Ở ví dụ 2, "Tác phẩm văn học hiện thực phê phán..." là chủ ngữ, còn vế sau chỉ là một cụm danh từ đồng chức năng (phần chú thích, giải thích thêm), không phải vị ngữ.
b. Nguyên nhân gây lỗi
- Cấu tạo chủ ngữ quá phức tạp: Khi chủ ngữ được mở rộng bằng nhiều định ngữ, người viết dễ bị "lạc" và kết thúc câu khi mới chỉ trình bày xong chủ ngữ.
- Nhầm lẫn thành phần phụ chú với vị ngữ: Cụm danh từ dùng để giải thích thêm cho chủ ngữ đôi khi bị nhầm là vị ngữ của câu.
c. Cách sửa lỗi
Cách khắc phục duy nhất và hiệu quả nhất là thêm vị ngữ cho câu để hoàn thiện ý nghĩa.
Áp dụng sửa lỗi cho các ví dụ trên:
- Ví dụ 1: Những học sinh lớp 11A, những người luôn chăm chỉ, nỗ lực trong học tập và tích cực tham gia các hoạt động ngoại khóa của trường, xứng đáng nhận được giấy khen của hiệu trưởng.
- Ví dụ 2: Tác phẩm văn học hiện thực phê phán giai đoạn 1930-1945, một trong những đỉnh cao của văn xuôi Việt Nam hiện đại, đã phản ánh sâu sắc những mâu thuẫn trong xã hội đương thời.
3. Lỗi thiếu cả chủ ngữ và vị ngữ (Câu què, câu cụt)
a. Khái niệm và cách nhận biết
Đây là lỗi nặng nhất về cấu trúc, khi câu không có cả hai thành phần chính. Thực chất, cấu trúc đó không phải là một câu mà chỉ là một cụm từ hoặc một vế phụ bị tách rời.
Dấu hiệu nhận biết: Cấu trúc này thường chỉ là một cụm danh từ, cụm động từ, cụm tính từ hoặc một vế phụ thuộc (bắt đầu bằng vì, để, khi, mà...) nhưng lại được kết thúc bằng dấu chấm câu như một câu hoàn chỉnh.
Ví dụ về câu sai:
- Ví dụ: Mỗi khi mùa hè về, phượng vĩ nở đỏ rực. Để báo hiệu một năm học nữa lại kết thúc.
Phân tích lỗi: Vế "Để báo hiệu một năm học nữa lại kết thúc" chỉ là một vế phụ chỉ mục đích, nó không có chủ ngữ và vị ngữ độc lập. Nó không thể đứng một mình như một câu đơn.
b. Cách sửa lỗi
- Ghép vào câu trước hoặc câu sau: Liên kết cụm từ/vế phụ đó với một câu hoàn chỉnh có liên quan về nghĩa.
- Thêm các thành phần còn thiếu: Bổ sung chủ ngữ và vị ngữ để biến nó thành một câu hoàn chỉnh.
Áp dụng sửa lỗi:
- Cách 1 (Ghép câu): Mỗi khi mùa hè về, phượng vĩ nở đỏ rực để báo hiệu một năm học nữa lại kết thúc. (Bỏ dấu chấm, biến vế sau thành trạng ngữ của câu trước).
- Cách 2 (Thêm thành phần): Mỗi khi mùa hè về, phượng vĩ nở đỏ rực. Việc đó báo hiệu một năm học nữa lại kết thúc. (Thêm chủ ngữ "Việc đó").
II. Biện pháp tu từ lặp cấu trúc (Điệp cấu trúc)
Sau khi đã nắm vững cách xây dựng một câu đúng, chúng ta sẽ tìm hiểu cách làm cho câu văn trở nên hay hơn, giàu sức gợi hơn thông qua biện pháp tu từ lặp cấu trúc. Đây là một công cụ nghệ thuật đắc lực của các nhà văn, nhà thơ và cả những nhà hùng biện tài ba.
1. Khái niệm lặp cấu trúc là gì?
Định nghĩa: Lặp cấu trúc (còn gọi là điệp cấu trúc, điệp cú pháp) là biện pháp tu từ trong đó người viết, người nói lặp lại một kiểu cấu trúc cú pháp (cấu trúc của một cụm từ hoặc một câu) nhằm tạo ra sự hài hòa, cân đối, nhịp điệu và nhấn mạnh một ý nghĩa hay cảm xúc nào đó.
Điểm cần lưu ý:
- Lặp cấu trúc không phải là lặp lại nguyên văn các từ ngữ, mà là lặp lại mô hình ngữ pháp. Các từ ngữ cụ thể trong mô hình đó có thể thay đổi.
- Mô hình có thể là: Chủ ngữ - Vị ngữ, Trạng ngữ - Chủ ngữ - Vị ngữ, Cụm danh từ, Cụm động từ...
Ví dụ kinh điển:
Trong "Tuyên ngôn Độc lập", Chủ tịch Hồ Chí Minh viết:
"Nước Việt Nam có quyền hưởng tự do và độc lập, và sự thật đã thành một nước tự do, độc lập. Toàn thể dân tộc Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mạng và của cải để giữ vững quyền tự do, độc lập ấy."
Phân tích cấu trúc lặp lại trong đoạn văn trên:
- Cấu trúc 1: [một nước] + tự do, độc lập
- Cấu trúc 2: [quyền] + tự do, độc lập
Hay một ví dụ khác trong thơ của Tố Hữu:
Tre giữ làng, giữ nước, giữ mái nhà tranh, giữ đồng lúa chín.
Tre hi sinh để bảo vệ con người.
Ở đây, cấu trúc "Tre + Vị ngữ" được lặp lại, nhấn mạnh vai trò to lớn và sự gắn bó của cây tre với đời sống và công cuộc giữ nước của dân tộc.
2. Tác dụng của biện pháp lặp cấu trúc
Việc sử dụng lặp cấu trúc mang lại nhiều hiệu quả nghệ thuật đặc sắc, tùy thuộc vào ngữ cảnh và ý đồ của tác giả.
a. Tạo nhịp điệu, sự cân đối, hài hòa cho lời văn
Sự lặp lại về cấu trúc tạo ra một dòng chảy nhịp nhàng, du dương cho câu văn, đoạn văn. Nó giống như một điệp khúc trong âm nhạc, khiến cho người đọc, người nghe dễ dàng cảm nhận được sự cân xứng, hài hòa, từ đó dễ tiếp thu và ghi nhớ nội dung hơn. Hiệu quả này đặc biệt rõ nét trong các thể loại văn biền ngẫu, hịch, cáo, thơ tự do và các bài diễn văn.
Ví dụ: "Trời của ta, đất của ta, sông núi của ta" (Nguyễn Đình Thi) - cấu trúc "Danh từ + của ta" lặp lại tạo ra một nhịp điệu hào hùng, đĩnh đạc, khẳng định chủ quyền.
b. Nhấn mạnh ý, làm nổi bật nội dung
Đây là tác dụng quan trọng nhất. Khi một cấu trúc được lặp lại, những ý tưởng chứa trong đó sẽ được tô đậm, gây ấn tượng mạnh mẽ với người đọc. Nó có thể dùng để nhấn mạnh sự đồng dạng, sự tương phản, hoặc sự tăng tiến của các sự vật, hiện tượng.
Ví dụ: "Ta làm con chim hót, ta làm một cành hoa, ta nhập vào hòa ca..." (Thanh Hải). Cấu trúc lặp "Ta làm + Danh từ" nhấn mạnh khát vọng cống hiến mãnh liệt, được hóa thân thành những gì đẹp đẽ nhất để dâng cho đời.
c. Thể hiện cảm xúc mãnh liệt, dồn dập
Lặp cấu trúc là một phương tiện hữu hiệu để bộc lộ những cung bậc cảm xúc mạnh mẽ như sự uất hận, nỗi đau đớn, niềm vui sướng, sự khẩn thiết, hào hùng... Sự lặp lại tạo ra một làn sóng cảm xúc dâng trào, nối tiếp nhau, tác động trực tiếp vào tình cảm của người đọc.
Ví dụ: "Đoạn trường thay, lúc phân kì! Vó câu khấp khểnh, bánh xe gập ghềnh. Khóc than riêng phận bạc tình! Khóc duyên mình, lại khóc tình đời chung!" (Truyện Kiều). Cấu trúc "Khóc + Bổ ngữ" lặp lại diễn tả nỗi đau đớn đến tột cùng của Thúy Kiều, từ nỗi đau riêng cho thân phận đến nỗi xót xa cho cả kiếp người.
3. Phân biệt lặp cấu trúc với liệt kê và điệp ngữ
Học sinh thường nhầm lẫn giữa ba biện pháp tu từ này. Bảng sau sẽ giúp các em phân biệt rõ ràng:
| Tiêu chí | Lặp cấu trúc | Liệt kê | Điệp ngữ |
|---|---|---|---|
| Đối tượng lặp lại | Mô hình cấu trúc ngữ pháp (cú pháp) của cụm từ, câu. | Các từ, cụm từ cùng loại (danh từ, động từ, tính từ...) để diễn tả các khía cạnh khác nhau của sự vật/hiện tượng. | Một hoặc một vài từ/cụm từ cụ thể. |
| Bản chất | Lặp lại khuôn mẫu. | Kể ra, bày ra hàng loạt. | Lặp lại từ/ngữ cụ thể. |
| Ví dụ | Họ đã sống và chết. Giản dị và bình tâm. (Thanh Thảo) → Lặp cấu trúc [Trạng thái 1] và [Trạng thái 2]. |
Trong vườn, muôn loài hoa đang khoe sắc: hồng, cúc, lan, huệ... | Buồn trông cửa bể chiều hôm, Buồn trông ngọn nước mới sa nửa vời. (Truyện Kiều) |
| Mối quan hệ | Một câu có lặp cấu trúc thường bao hàm cả phép liệt kê và điệp ngữ. | Liệt kê không nhất thiết phải có cấu trúc giống nhau. | Điệp ngữ là lặp từ, không phải lặp cả cấu trúc. |
C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP
Để củng cố kiến thức vừa học, các em hãy thử sức với những bài tập tự luận dưới đây nhé!
-
Câu hỏi 1: Phát hiện và sửa các lỗi về thành phần câu trong các câu sau:
a. Qua việc phân tích sâu sắc hình tượng nhân vật Mị trong tác phẩm "Vợ chồng A Phủ" đã giúp em hiểu thêm về sức sống tiềm tàng của người phụ nữ miền núi.
b. Bà đỡ Trần, một người hàng xóm tốt bụng, người đã giúp đỡ gia đình em rất nhiều trong lúc khó khăn.
c. Để có thể bảo vệ môi trường sống của chúng ta ngày càng xanh, sạch, đẹp.
-
Câu hỏi 2: Tìm biện pháp tu từ lặp cấu trúc trong đoạn thơ sau và phân tích tác dụng của nó:
"Người đi, đi mãi không về
Người về, về chốn sơn khê một mình
Trăng tà, tà khuất sau non
Người đi, đi chẳng một lần ngoảnh trông." (Tố Hữu) - Câu hỏi 3: Viết một đoạn văn ngắn (khoảng 5-7 câu) trình bày suy nghĩ của em về vai trò của tuổi trẻ trong công cuộc xây dựng đất nước, trong đó có sử dụng ít nhất một lần biện pháp lặp cấu trúc để nhấn mạnh ý.
Gợi ý trả lời:
-
Câu 1:
a. Lỗi: Thiếu chủ ngữ. Sửa: Bỏ "Qua", câu trở thành: "Việc phân tích sâu sắc hình tượng nhân vật Mị... đã giúp em hiểu thêm..." Hoặc thêm chủ ngữ: "Qua việc phân tích..., em đã hiểu thêm..."
b. Lỗi: Thiếu vị ngữ. Sửa: Thêm vị ngữ: "Bà đỡ Trần, một người hàng xóm tốt bụng, người đã giúp đỡ gia đình em rất nhiều trong lúc khó khăn, luôn được mọi người yêu quý."
c. Lỗi: Thiếu cả chủ ngữ và vị ngữ. Sửa: Ghép vào một câu hoàn chỉnh: "Chúng ta cần hành động để có thể bảo vệ môi trường..." Hoặc biến thành câu hoàn chỉnh: "Việc bảo vệ môi trường... là trách nhiệm của mỗi người."
-
Câu 2:
- Phép lặp cấu trúc: "Người đi, đi..." và "Người về, về..."; "Trăng tà, tà...". Cấu trúc chung là: [Đối tượng] + [Hành động/Trạng thái lặp lại].
- Tác dụng: Tạo nhịp điệu chậm, buồn, day dứt cho đoạn thơ. Nhấn mạnh sự chia ly, xa cách vĩnh viễn, nỗi cô đơn và sự chờ đợi vô vọng. Cảm xúc bi thương được tô đậm qua từng cấu trúc lặp lại.
-
Câu 3:
(Học sinh tự viết, đảm bảo yêu cầu. Gợi ý đoạn văn có lặp cấu trúc): "Tuổi trẻ phải là những người tiên phong trong học tập. Tuổi trẻ phải là những người dấn thân trong lao động. Tuổi trẻ phải là những người giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. Chỉ có như vậy, chúng ta mới có thể góp phần xây dựng đất nước ngày càng giàu mạnh, văn minh."
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Như vậy, chúng ta đã cùng nhau ôn tập và hệ thống hóa hai đơn vị kiến thức tiếng Việt quan trọng. Thứ nhất, việc nhận diện và sửa lỗi thành phần câu là kỹ năng nền tảng để đảm bảo sự trong sáng và chuẩn xác của lời nói, bài viết. Hãy luôn tự kiểm tra câu văn của mình để chắc chắn rằng nó có đủ chủ ngữ và vị ngữ. Thứ hai, biện pháp lặp cấu trúc là một công cụ nghệ thuật đắc lực giúp nâng cao sức biểu cảm, tạo nhịp điệu và nhấn mạnh ý tưởng. Việc hiểu và vận dụng nó sẽ giúp các em không chỉ cảm thụ văn chương sâu sắc hơn mà còn cải thiện đáng kể khả năng viết văn của chính mình. Hãy tích cực luyện tập để biến những kiến thức này thành kỹ năng của bản thân nhé!