Soạn bài Kiến thức ngữ văn trang 36 - Ngữ văn - Lớp 11 - Cánh diều

A. MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một đơn vị kiến thức quan trọng trong chương trình Ngữ văn lớp 11, sách Cánh diều, tập 2, trang 36. Bài học này gồm hai phần nội dung bổ ích và thú vị: một là tìm hiểu về thể loại truyện thơ Nôm, một di sản văn học độc đáo của dân tộc; hai là rèn luyện kĩ năng sử dụng tiếng Việt thông qua việc nhận biết và sửa lỗi về thành phần câu. Việc nắm vững kiến thức này không chỉ giúp các em hiểu sâu hơn về các tác phẩm văn học trung đại mà còn nâng cao đáng kể khả năng diễn đạt, viết lách trong học tập và cuộc sống. Qua bài giảng này, các em sẽ tự tin phân tích đặc trưng truyện thơ Nôm và viết câu đúng ngữ pháp, trong sáng.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TRUYỆN THƠ NÔM

1. Khái niệm và nguồn gốc

Để hiểu rõ về thể loại này, chúng ta hãy bắt đầu từ khái niệm cơ bản nhất.

Truyện thơ Nôm là những truyện kể dài bằng thơ, được viết bằng chữ Nôm, có cốt truyện và nhân vật, phát triển mạnh mẽ từ thế kỉ XVIII đến đầu thế kỉ XX trong nền văn học Việt Nam.

Đây là một thể loại tự sự độc đáo, kết hợp giữa yếu tố tự sự (kể chuyện) và trữ tình (thơ). Chữ Nôm, hệ thống chữ viết do người Việt sáng tạo dựa trên chữ Hán, chính là công cụ để các tác giả ghi lại những câu chuyện này, thể hiện tinh thần dân tộc và làm cho văn học gần gũi hơn với quần chúng.

Nguồn gốc cốt truyện: Cốt truyện của truyện thơ Nôm rất đa dạng, thường được vay mượn từ các nguồn khác nhau như: truyện cổ dân gian Việt Nam (Thạch Sanh), truyện cổ tích của các dân tộc anh em (Tiễn dặn người yêu của dân tộc Thái), hoặc các tác phẩm văn học viết của Trung Quốc (Truyện Kiều có cốt truyện từ Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân).
Sự sáng tạo của tác giả: Dù vay mượn cốt truyện, các tác giả truyện thơ Nôm không sao chép một cách máy móc. Họ đã Việt hóa câu chuyện, đưa vào đó những tư tưởng, tình cảm, phong tục, và quan niệm sống của người Việt. Đây chính là điểm làm nên giá trị và sức sống lâu bền cho các tác phẩm. Ví dụ, Nguyễn Du đã biến một câu chuyện tình tài tử giai nhân của Trung Quốc thành một kiệt tác phản ánh sâu sắc xã hội Việt Nam và thân phận con người.

2. Đặc trưng về nội dung và nghệ thuật

Truyện thơ Nôm có những đặc điểm riêng biệt, giúp chúng ta phân biệt với các thể loại khác.

a. Đặc trưng về nội dung

Nội dung của truyện thơ Nôm thường xoay quanh hai chủ đề lớn:

Vấn đề xã hội: Các tác phẩm phản ánh chân thực bộ mặt của xã hội phong kiến suy tàn với những bất công, thối nát. Tác giả lên án tầng lớp thống trị tham lam, tàn bạo, đồng thời thể hiện sự cảm thông sâu sắc với những người dân lương thiện, đặc biệt là người phụ nữ tài hoa bạc mệnh (nhân vật Thúy Kiều, Vũ Nương).
Vấn đề con người: Truyện thơ Nôm đề cao những giá trị nhân văn cao cả. Đó là quyền sống, quyền tự do yêu đương và mưu cầu hạnh phúc (mối tình Kim Trọng - Thúy Kiều). Đó là khát vọng công lí, cái thiện chiến thắng cái ác (Lục Vân Tiên cứu Kiều Nguyệt Nga). Các tác phẩm khẳng định vẻ đẹp, tài năng và phẩm giá của con người.

b. Đặc trưng về nghệ thuật

Nghệ thuật của truyện thơ Nôm cũng rất đặc sắc, góp phần tạo nên sức hấp dẫn cho thể loại.

Thể thơ: Hầu hết các truyện thơ Nôm được sáng tác bằng thể thơ lục bát hoặc song thất lục bát. Đây là những thể thơ truyền thống của dân tộc, có nhịp điệu uyển chuyển, mượt mà, dễ đi vào lòng người, phù hợp với việc kể chuyện và bộc lộ cảm xúc.
Ngôn ngữ: Ngôn ngữ trong truyện thơ Nôm là sự kết hợp hài hòa giữa ngôn ngữ bác học (từ Hán Việt, điển cố, điển tích) và ngôn ngữ bình dân (thành ngữ, tục ngữ, cách nói dân dã). Điều này làm cho lời thơ vừa trang trọng, tinh tế, vừa gần gũi, sống động.
Nghệ thuật xây dựng nhân vật: Nhân vật trong truyện thơ Nôm thường được xây dựng theo hai hướng:
- Nhân vật lí tưởng hóa: Mang những phẩm chất tốt đẹp một cách tuyệt đối (Lục Vân Tiên trọng nghĩa khinh tài, Kiều Nguyệt Nga hiếu thảo, chung thủy).
- Nhân vật có tính cách đa chiều, phức tạp: Điển hình là nhân vật Thúy Kiều, một con người vừa có tài, có sắc, có tình, nhưng cũng phải trải qua những dằn vặt, đấu tranh nội tâm sâu sắc.
Kết cấu: Cốt truyện thường được xây dựng theo một mô-típ quen thuộc: Gặp gỡ - Tai biến/Ly tán - Đoàn tụ. Mô-típ này phản ánh ước mơ về một kết thúc có hậu, ở hiền gặp lành của nhân dân.

3. Một số tác phẩm tiêu biểu

Nền văn học Việt Nam có rất nhiều tác phẩm truyện thơ Nôm giá trị, trong đó nổi bật là:

Truyện Kiều (Nguyễn Du): Được mệnh danh là "tập đại thành" của truyện thơ Nôm, là kiệt tác của văn học dân tộc. Tác phẩm không chỉ kể về cuộc đời 15 năm lưu lạc của Thúy Kiều mà còn là bức tranh hiện thực xã hội và là tiếng nói nhân đạo sâu sắc.
Lục Vân Tiên (Nguyễn Đình Chiểu): Tác phẩm mang đậm tinh thần nghĩa hiệp, đề cao đạo lí làm người của người dân Nam Bộ. Nhân vật Lục Vân Tiên trở thành biểu tượng cho hình mẫu người anh hùng lý tưởng trong văn học.
Sơ kính tân trang (Phạm Thái): Kể về mối tình bi thương giữa Phạm Thái và người yêu là Trương Quỳnh Như, thể hiện khát vọng tình yêu tự do, vượt qua lễ giáo phong kiến khắc nghiệt.
Phan Trần (tác giả khuyết danh): Một câu chuyện tình yêu trắc trở nhưng kết thúc có hậu, đề cao sự chung thủy và duyên phận.

II. LỖI VỀ THÀNH PHẦN CÂU VÀ CÁCH SỬA

Bên cạnh kiến thức văn học, kĩ năng viết đúng ngữ pháp là vô cùng quan trọng. Một trong những lỗi phổ biến nhất mà học sinh thường mắc phải là lỗi về thành phần câu. Chúng ta sẽ tìm hiểu các dạng lỗi và cách khắc phục chúng.

1. Các loại lỗi thường gặp

Câu trong tiếng Việt thường có cấu trúc cốt lõi là Chủ ngữ - Vị ngữ (C-V). Các lỗi thường xảy ra khi cấu trúc này bị phá vỡ hoặc sử dụng không đúng cách.

a. Câu thiếu chủ ngữ

Đây là lỗi câu không xác định được đối tượng thực hiện hành động hoặc mang đặc điểm được nói đến ở vị ngữ.

Nguyên nhân: Thường do người viết nhầm trạng ngữ hoặc các thành phần phụ khác là chủ ngữ.
Hậu quả: Câu trở nên mơ hồ, không rõ ai hay cái gì là chủ thể của hành động.

b. Câu thiếu vị ngữ

Đây là lỗi câu chỉ có chủ ngữ hoặc các thành phần phụ đi kèm mà không có phần vị ngữ để nêu lên hành động, trạng thái, đặc điểm của chủ ngữ.

Nguyên nhân: Người viết dừng lại sau khi đã nêu ra chủ thể mà chưa hoàn thành ý cần diễn đạt.
Hậu quả: Câu không trọn nghĩa, giống như một cái đầu đề hoặc một cụm danh từ mở rộng.

c. Câu thiếu cả chủ ngữ và vị ngữ (Câu què)

Đây là trường hợp câu chỉ có các thành phần phụ (thường là trạng ngữ) mà thiếu hoàn toàn nòng cốt C-V.

Nguyên nhân: Người viết tách một cụm từ chỉ thời gian, nơi chốn, mục đích... thành một câu riêng.
Hậu quả: Câu hoàn toàn không có nghĩa, chỉ là một mảnh thông tin rời rạc.

d. Câu sai logic hoặc sắp xếp sai trật tự thành phần

Lỗi này xảy ra khi các thành phần trong câu (chủ ngữ, vị ngữ, trạng ngữ, bổ ngữ...) được kết hợp hoặc sắp xếp một cách không hợp lý, gây ra sự vô lý về nghĩa.

Nguyên nhân: Tư duy không mạch lạc, diễn đạt cẩu thả.
Hậu quả: Câu tối nghĩa, sai lệch thông tin hoặc gây cười.

2. Phân tích ví dụ và hướng dẫn cách sửa

Để dễ hình dung, chúng ta sẽ đi vào phân tích các ví dụ cụ thể cho từng loại lỗi.

a. Sửa lỗi câu thiếu chủ ngữ

Ví dụ sai: Qua tác phẩm “Tắt đèn” đã cho ta thấy hình ảnh người nông dân trong xã hội cũ.
Phân tích: Cụm từ “Qua tác phẩm Tắt đèn” là trạng ngữ, không phải chủ ngữ. Câu này không có chủ ngữ. Ai “đã cho ta thấy”?
Cách sửa:
- Cách 1 (Bỏ quan hệ từ): Bỏ từ “Qua”, biến trạng ngữ thành chủ ngữ.
  → Câu đúng: Tác phẩm “Tắt đèn” đã cho ta thấy hình ảnh người nông dân trong xã hội cũ.
- Cách 2 (Thêm chủ ngữ): Giữ lại trạng ngữ và thêm một chủ ngữ phù hợp.
  → Câu đúng: Qua tác phẩm “Tắt đèn”, nhà văn Ngô Tất Tố đã cho ta thấy hình ảnh người nông dân trong xã hội cũ.

b. Sửa lỗi câu thiếu vị ngữ

Ví dụ sai: Bạn Nam, người học sinh giỏi nhất lớp 11A1.
Phân tích: “Bạn Nam” là chủ ngữ. “người học sinh giỏi nhất lớp 11A1” là một cụm danh từ đóng vai trò giải thích, bổ sung ý nghĩa cho chủ ngữ (thành phần đồng vị), chứ không phải vị ngữ. Câu này chưa cho biết bạn Nam làm gì hay như thế nào.
Cách sửa:
- Cách 1 (Thêm vị ngữ): Thêm một động từ hoặc tính từ làm vị ngữ.
  → Câu đúng: Bạn Nam, người học sinh giỏi nhất lớp 11A1, rất chăm chỉ.
- Cách 2 (Biến thành phần phụ thành vị ngữ): Thêm từ “là” để biến cụm danh từ thành vị ngữ.
  → Câu đúng: Bạn Nam là người học sinh giỏi nhất lớp 11A1.

c. Sửa lỗi câu thiếu cả chủ ngữ và vị ngữ

Ví dụ sai: Vào một buổi chiều mùa thu đẹp trời. Gió heo may se lạnh.
Phân tích: Câu “Vào một buổi chiều mùa thu đẹp trời.” chỉ là một trạng ngữ chỉ thời gian. Nó hoàn toàn thiếu nòng cốt C-V.
Cách sửa: Ghép trạng ngữ này vào câu sau để tạo thành một câu hoàn chỉnh.
→ Câu đúng: Vào một buổi chiều mùa thu đẹp trời, gió heo may se lạnh.

d. Sửa lỗi câu sai logic, sai trật tự

Ví dụ sai: Những bàn tay của người nông dân đã làm nên những cánh đồng vàng óng.
Phân tích: Về mặt logic, “bàn tay” không thể trực tiếp “làm nên cánh đồng”. Bàn tay chỉ là công cụ, chủ thể là “người nông dân”.
Cách sửa: Đặt đúng chủ thể vào vị trí chủ ngữ.
→ Câu đúng: Bằng những bàn tay khéo léo, người nông dân đã làm nên những cánh đồng vàng óng.
Ví dụ sai 2: Em bé có một cặp mắt của mẹ rất đẹp.
Phân tích: Cách sắp xếp này gây hiểu lầm. “của mẹ” nên bổ nghĩa cho “cặp mắt” chứ không phải đứng sau.
Cách sửa: Sắp xếp lại trật tự cho hợp lý.
→ Câu đúng: Em bé có một cặp mắt rất đẹp giống của mẹ. Hoặc: Em bé có một cặp mắt của mẹ, trông rất đẹp.

3. Luyện tập nhận biết và sửa lỗi

Hãy cùng thực hành với một vài câu dưới đây. Các em hãy thử xác định lỗi và sửa lại cho đúng nhé!

Câu lỗi: Với chiếc áo dài thướt tha đã làm tôn lên vẻ đẹp của người phụ nữ Việt Nam.
Câu lỗi: Nhân vật Lục Vân Tiên, một chàng trai nghĩa hiệp, tài ba.
Câu lỗi: Khi em đọc xong Truyện Kiều. Em đã khóc thương cho số phận của nàng.
Câu lỗi: Báo chí đã góp phần không nhỏ vào việc xây dựng đất nước và vạch trần những âm mưu của các thế lực thù địch. (Câu này không sai ngữ pháp nhưng dài và có thể diễn đạt tốt hơn).

(Xem hướng dẫn giải ở phần Câu hỏi ôn tập)

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Câu hỏi 1: Trình bày những đặc trưng cơ bản về nội dung và nghệ thuật của thể loại truyện thơ Nôm. Theo em, đặc trưng nào là quan trọng nhất làm nên sức sống của thể loại này? Vì sao?
Câu hỏi 2: Phân tích giá trị nhân đạo được thể hiện qua một tác phẩm truyện thơ Nôm mà em đã học hoặc đã đọc (ví dụ: Truyện Kiều, Lục Vân Tiên).
Câu hỏi 3: Tìm và sửa các lỗi về thành phần câu trong đoạn văn sau:
"Qua bài thơ Tiếng hát con tàu của Chế Lan Viên. Đã thể hiện niềm vui, khát vọng lên đường xây dựng Tây Bắc của thế hệ thanh niên. Một thế hệ thanh niên hăng hái, sôi nổi, sẵn sàng cống hiến. Họ mong muốn được hòa mình vào cuộc sống của nhân dân."
Câu hỏi 4 (Hướng dẫn giải phần luyện tập):
- Câu 1: Lỗi thiếu chủ ngữ. Sửa: Chiếc áo dài thướt tha đã làm tôn lên vẻ đẹp của người phụ nữ Việt Nam.
- Câu 2: Lỗi thiếu vị ngữ. Sửa: Nhân vật Lục Vân Tiên là một chàng trai nghĩa hiệp, tài ba.
- Câu 3: Câu đầu thiếu C-V. Sửa: Khi em đọc xong Truyện Kiều, em đã khóc thương cho số phận của nàng.
- Câu 4: Câu này đúng ngữ pháp nhưng có thể tách thành 2 câu cho rõ ý hơn. Sửa: Báo chí đã góp phần không nhỏ vào việc xây dựng đất nước. Đồng thời, báo chí cũng vạch trần những âm mưu của các thế lực thù địch.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu hai mảng kiến thức quan trọng: Truyện thơ Nôm và Lỗi về thành phần câu. Các em đã nắm được khái niệm, đặc trưng của một thể loại văn học dân tộc độc đáo, đồng thời trang bị cho mình kĩ năng nhận diện và sửa lỗi ngữ pháp cơ bản. Việc hiểu sâu về văn học và viết đúng ngữ pháp là hai yếu tố không thể tách rời, giúp các em trở thành người học văn giỏi giang và giao tiếp hiệu quả. Hãy nhớ thường xuyên đọc các tác phẩm truyện thơ Nôm để cảm nhận cái hay, cái đẹp của văn chương và chăm chỉ luyện viết, kiểm tra câu cú để nâng cao khả năng diễn đạt của mình. Chúc các em học tốt!