Soạn bài Kiến thức ngữ văn trang 92 - Ngữ văn - Lớp 10 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 10 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá những kiến thức ngữ văn quan trọng tại trang 92, sách giáo khoa Cánh diều, Tập 1. Bài học này là chiếc chìa khóa giúp các em mở ra thế giới kỳ ảo, hào hùng của truyện thần thoại, sử thi và vẻ đẹp trữ tình của truyện thơ dân gian. Việc nắm vững các đặc điểm thể loại không chỉ giúp các em đọc hiểu văn bản sâu sắc hơn mà còn là nền tảng để cảm nhận trọn vẹn giá trị tư tưởng và nghệ thuật của tác phẩm. Sau bài học này, các em sẽ tự tin phân biệt các thể loại, nhận diện được những yếu tố đặc trưng như không gian, thời gian, cốt truyện, nhân vật và biết cách vận dụng kiến thức này vào việc phân tích tác phẩm cụ thể.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Truyện thần thoại và Sử thi

Truyện thần thoại và sử thi là hai thể loại văn học dân gian ra đời từ rất sớm, phản ánh nhận thức và khát vọng của con người thời cổ đại. Mặc dù có những điểm tương đồng, chúng vẫn sở hữu những đặc trưng riêng biệt cần phân biệt.

a. Không gian

• Không gian thần thoại: Thường là không gian vũ trụ nguyên sơ, đang trong quá trình tạo lập, chưa ổn định. Đó là một thế giới hỗn mang, nơi trời đất còn liền nhau, chưa có trật tự rõ ràng. Ví dụ, trong thần thoại Hy Lạp, đó là khoảng không Chaos ban đầu. Trong thần thoại Việt Nam, không gian là trời đất mù mịt, tối tăm trước khi có thần Trụ Trời. Không gian này mang tính chất thiêng liêng, kỳ ảo và là nơi diễn ra các cuộc sáng tạo vĩ đại của các vị thần.
• Không gian sử thi: Thường gắn liền với không gian của một cộng đồng, một dân tộc cụ thể như làng bản, thành trì, vương quốc. Không gian này vừa có tính chân thực (gắn với địa danh, lịch sử) vừa mang tầm vóc rộng lớn, kỳ vĩ, tương xứng với quy mô của các sự kiện trọng đại (chiến tranh, xây dựng đất nước). Ví dụ, không gian trong sử thi Đăm Săn là các làng của người Ê-đê, khu rừng thiêng, nhưng cũng mở rộng ra cả vùng sông nước, trời cao. Không gian trong Iliad là thành Troy và bãi chiến trường rộng lớn.

b. Thời gian

• Thời gian thần thoại: Là thời gian cổ sơ, phi lịch sử, không thể xác định bằng niên đại cụ thể. Đó là “thuở ban đầu”, “thuở hồng hoang” khi thế giới mới được hình thành. Thời gian này mang tính vĩnh hằng, tuần hoàn, không tuân theo quy luật tuyến tính của lịch sử loài người.
• Thời gian sử thi: Là thời gian quá khứ, gắn liền với những sự kiện có ý nghĩa trọng đại đối với toàn thể cộng đồng. Dù không phải lúc nào cũng chính xác tuyệt đối về mặt lịch sử, thời gian sử thi vẫn mang tính chất lịch sử - xã hội, gợi nhắc về một thời đại anh hùng của dân tộc. Ví dụ, thời gian trong sử thi Đăm Săn là thời kỳ thị tộc phụ quyền, hay thời gian trong Ramayana là thời đại của các vương quốc cổ ở Ấn Độ.

c. Cốt truyện

• Cốt truyện thần thoại: Xoay quanh quá trình sáng tạo thế giới, sáng tạo muôn loài và sáng tạo văn hóa của các vị thần. Cốt truyện thường đơn giản, tập trung giải thích nguồn gốc của các hiện tượng tự nhiên (mặt trời, mặt trăng, sông, núi...) hoặc nguồn gốc các tộc người, các phong tục. Ví dụ: cốt truyện Thần Trụ Trời giải thích sự hình thành của trời và đất, cốt truyện Nữ Oa vá trời giải thích việc ổn định lại trật tự vũ trụ.
• Cốt truyện sử thi: Quy mô lớn hơn, phức tạp hơn, xoay quanh những biến cố trọng đại của cộng đồng như chiến tranh, di dân, chinh phục thiên nhiên, xây dựng đất nước. Cốt truyện sử thi thường được xây dựng theo một chuỗi các sự kiện bi tráng, hào hùng, làm nổi bật sức mạnh và phẩm chất của người anh hùng đại diện cho cộng đồng.

d. Nhân vật

• Nhân vật thần thoại: Là các vị thần hoặc các nhân vật có nguồn gốc thần linh. Họ có sức mạnh phi thường, có khả năng sáng tạo và hủy diệt, chi phối tự nhiên và đời sống con người. Các vị thần này là sự hình dung, lý tưởng hóa của con người về các lực lượng tự nhiên. Ví dụ: thần Zeus (Hy Lạp), thần Ra (Ai Cập), Sơn Tinh, Thủy Tinh (Việt Nam).
• Nhật vật sử thi: Là người anh hùng, kết tinh những phẩm chất và sức mạnh lý tưởng của cả cộng đồng. Người anh hùng sử thi thường có lai lịch cao quý, tài năng và sức mạnh phi thường, lập nên những chiến công hiển hách, có ảnh hưởng quyết định đến vận mệnh của dân tộc. Ví dụ: Đăm Săn, Achilles, Odysseus, Rama. Hành động của họ luôn vì danh dự và lợi ích chung của cộng đồng.

2. Truyện thơ dân gian

Truyện thơ dân gian là một thể loại độc đáo, kết hợp giữa yếu tố tự sự (kể chuyện) và trữ tình (bộc lộ cảm xúc) bằng hình thức văn vần. Đây là tiếng nói tâm tư, tình cảm của nhân dân lao động về cuộc sống, tình yêu và số phận.

a. Cốt truyện

Cốt truyện của truyện thơ dân gian thường khá đơn giản, dễ nhớ, dễ kể. Nó tập trung vào số phận và tình yêu của các nhân vật, đặc biệt là những con người bất hạnh. Cốt truyện thường xoay quanh các mô-típ quen thuộc như:

• Tình yêu tự do và trắc trở: Các nhân vật chính yêu nhau tha thiết nhưng bị các thế lực phong kiến, hủ tục (cha mẹ ép gả, quan lại cậy quyền) ngăn cấm, gây ra bi kịch.
• Hôn nhân không tình yêu: Nhân vật nữ thường bị ép gả cho người mình không yêu, phải sống trong đau khổ, tủi nhục.
• Khát vọng hạnh phúc: Dù gặp nhiều đau khổ, các nhân vật vẫn luôn khao khát một cuộc sống hạnh phúc, tự do yêu đương và được sống là chính mình.

Ví dụ: Cốt truyện của Tiễn dặn người yêu kể về cuộc tình bi thương của một đôi trai gái bị chia cắt bởi tục nối dây, hay cốt truyện Lấy chồng cho đáng tấm chồng là lời tâm sự của người con gái về tiêu chuẩn chọn bạn đời.

b. Nhân vật

Nhân vật trong truyện thơ dân gian chủ yếu là những con người bình thường trong xã hội, đặc biệt là người phụ nữ. Họ là nạn nhân của những bất công, hủ tục nhưng đồng thời cũng là những người có phẩm chất tốt đẹp:

• Nhân vật người phụ nữ: Thường xinh đẹp, tài năng, giàu lòng yêu thương và có một đời sống nội tâm phong phú. Tuy nhiên, số phận của họ lại đầy bi kịch, phải chịu nhiều đau khổ, bất hạnh.
• Nhân vật nam: Thường là chàng trai nghèo nhưng tài giỏi, chung thủy, là đối tượng yêu đương lý tưởng của người con gái.
• Nhân vật phản diện: Đại diện cho các thế lực tàn bạo của xã hội cũ như cha mẹ lạc hậu, quan lại tham lam, cường hào ác bá.

Các nhân vật này không phải là những anh hùng có sức mạnh phi thường như trong sử thi mà là những con người của đời thường, với những tâm tư, tình cảm gần gũi.

c. Ngôn ngữ và giọng điệu

• Ngôn ngữ: Ngôn ngữ truyện thơ dân gian rất giàu chất thơ, mộc mạc, giản dị nhưng tinh tế và giàu hình ảnh. Ngôn ngữ này gần gũi với lời ăn tiếng nói hằng ngày của nhân dân, đồng thời sử dụng nhiều biện pháp tu từ của văn học dân gian như so sánh, ẩn dụ, điệp ngữ. Ví dụ, trong Tiễn dặn người yêu, hình ảnh "hoa chuối trên rừng", "nước dưới khe" là những so sánh ví von rất đặc trưng.
• Giọng điệu: Giọng điệu chủ đạo là trữ tình, tha thiết, đượm buồn. Đó là tiếng than cho số phận, là lời tâm tình, kể lể của nhân vật. Bên cạnh đó, đôi khi cũng có giọng điệu phản kháng, tố cáo xã hội bất công. Sự kết hợp giữa lời kể và lời trữ tình tạo nên sức hấp dẫn đặc biệt cho thể loại này.

3. Bảng so sánh tổng hợp

Để các em dễ dàng hệ thống hóa kiến thức, chúng ta hãy cùng nhìn lại những đặc điểm chính của ba thể loại qua bảng so sánh dưới đây:

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

1. Câu hỏi 1: Hãy phân biệt điểm khác biệt cơ bản về không gian và thời gian giữa truyện thần thoại và sử thi. Lấy ví dụ từ các tác phẩm em đã học hoặc đọc thêm để minh họa.

   Gợi ý trả lời: Cần nêu rõ không gian thần thoại là không gian vũ trụ nguyên sơ, thời gian là cổ sơ, phi lịch sử. Ngược lại, không gian sử thi gắn với cộng đồng cụ thể, thời gian gắn với quá khứ lịch sử của cộng đồng đó. Ví dụ: Thần thoại Thần Trụ Trời (không gian trời đất hỗn mang) so với sử thi Đăm Săn (không gian buôn làng Ê-đê).

2. Câu hỏi 2: Nhân vật người anh hùng trong sử thi (ví dụ: Đăm Săn, Odysseus) và nhân vật trong truyện thơ dân gian (ví dụ: cô gái trong Tiễn dặn người yêu) có những điểm gì giống và khác nhau về phẩm chất, hành động và số phận?

   Gợi ý trả lời:

   • Giống nhau: Đều là những nhân vật có phẩm chất tốt đẹp, có khát vọng mãnh liệt (khát vọng chinh phục, thống nhất cộng đồng ở người anh hùng; khát vọng tình yêu, hạnh phúc ở nhân vật truyện thơ).
   • Khác nhau: Người anh hùng sử thi mang sức mạnh phi thường, hành động vì cộng đồng, số phận gắn với vận mệnh dân tộc. Nhân vật truyện thơ là người bình thường, hành động vì tình yêu cá nhân, số phận mang tính bi kịch cá nhân.

3. Câu hỏi 3: Theo em, vì sao truyện thơ dân gian lại chủ yếu tập trung vào đề tài tình yêu và số phận người phụ nữ? Đặc điểm này phản ánh điều gì về xã hội Việt Nam thời xưa?

   Gợi ý trả lời: Truyện thơ dân gian tập trung vào đề tài này vì trong xã hội phong kiến, người phụ nữ và tình yêu tự do là những đối tượng chịu nhiều thiệt thòi, bất công nhất. Họ không có quyền quyết định hạnh phúc của mình. Thể loại này đã trở thành tiếng nói đồng cảm, sẻ chia và là nơi họ gửi gắm ước mơ về một xã hội công bằng, nhân văn hơn. Điều này phản ánh một xã hội trọng nam khinh nữ, với nhiều hủ tục hà khắc trói buộc con người.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Qua bài học hôm nay, chúng ta đã hệ thống hóa lại những kiến thức cốt lõi về ba thể loại văn học dân gian quan trọng: thần thoại, sử thi và truyện thơ dân gian. Mỗi thể loại mang một dấu ấn riêng, phản ánh một giai đoạn phát triển trong nhận thức và đời sống tinh thần của dân tộc. Thần thoại giải thích thế giới bằng trí tưởng tượng bay bổng. Sử thi ngợi ca sức mạnh cộng đồng qua hình tượng người anh hùng kì vĩ. Truyện thơ dân gian lại là tiếng lòng sâu lắng về số phận và tình yêu con người. Hiểu rõ đặc trưng của từng thể loại chính là nền tảng vững chắc để các em tiếp tục khám phá và chinh phục những tác phẩm văn học đặc sắc trong chương trình Ngữ văn 10 và xa hơn nữa.