A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh lớp 11! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một tác phẩm văn xuôi hiện đại đặc sắc, giàu ý nghĩa triết lí: truyện ngắn "Kiến và người" của nhà văn Trần Duy Phiên. Tác phẩm không chỉ là một câu chuyện độc đáo về mối quan hệ giữa một người đàn ông và đàn kiến của mình, mà còn mở ra những suy ngẫm sâu sắc về vị trí của con người trong thế giới tự nhiên, về sự kiêu ngạo và sự thức tỉnh. Thông qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững nội dung cốt lõi, phân tích được các hình tượng nghệ thuật tiêu biểu, và thấu hiểu thông điệp nhân văn mà tác giả muốn gửi gắm. Chúng ta sẽ cùng nhau bóc tách từng lớp nghĩa, từ đó trang bị kiến thức vững chắc để học tốt và cảm nhận trọn vẹn giá trị của tác phẩm.
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. TÌM HIỂU CHUNG
1. Tác giả Trần Duy Phiên
Trần Duy Phiên (sinh năm 1942) là một nhà văn có phong cách độc đáo trong nền văn học Việt Nam hiện đại. Ông sinh ra tại Quảng Nam, vùng đất đã nuôi dưỡng tâm hồn và trở thành nguồn cảm hứng bất tận cho các sáng tác của ông.
- Sự nghiệp: Các tác phẩm của ông thường xoay quanh đề tài về nông thôn, thiên nhiên và số phận con người. Ông đặc biệt quan tâm đến mối quan hệ tương giao, đôi khi đầy xung đột, giữa con người và thế giới tự nhiên.
- Phong cách sáng tác: Văn của Trần Duy Phiên mang đậm chất triết luận, giàu tính biểu tượng và thường sử dụng những yếu tố kì ảo, hư cấu để truyền tải những thông điệp sâu sắc. Lối viết của ông trầm tĩnh, sâu lắng nhưng ẩn chứa những trăn trở lớn lao về cuộc đời và nhân sinh.
2. Tác phẩm "Kiến và người"
a. Xuất xứ và hoàn cảnh sáng tác
Truyện ngắn "Kiến và người" được trích từ tập truyện cùng tên của nhà văn Trần Duy Phiên, xuất bản năm 1999. Tác phẩm ra đời trong bối cảnh xã hội đang có nhiều thay đổi, khi vấn đề môi trường và mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên ngày càng trở nên cấp thiết. Câu chuyện là một lời cảnh tỉnh sâu sắc về thái độ "bá chủ" của con người đối với tự nhiên.
b. Tóm tắt tác phẩm
Nhân vật chính của truyện là Dế, một người đàn ông có thú vui kì lạ là nuôi và chăm sóc một đàn kiến khổng lồ trên một gò đất sau nhà. Ông ta xem mình như một vị "Chúa Trời" của thế giới loài kiến, ban phát thức ăn, sắp đặt trật tự và tự hào về "vương quốc" do mình tạo ra. Một trận lụt lớn bất ngờ ập đến, nhấn chìm tất cả. Dế bất lực nhìn đàn kiến, "thần dân" của mình, bị dòng nước cuốn trôi trong tuyệt vọng. Cơn đại hồng thủy qua đi, Dế sống sót nhưng mang trong lòng nỗi ám ảnh, dằn vặt và tội lỗi khôn nguôi về sự bất lực của mình và sự mong manh của kiếp sống. Ông nhận ra mình không phải là Chúa Trời, mà chỉ là một sinh linh nhỏ bé trước sức mạnh vô song của tự nhiên.
c. Bố cục
Văn bản có thể chia làm 3 phần chính:
- Phần 1: Từ đầu đến "...hàng hàng lớp lớp bò đi kiếm ăn." - Giới thiệu về nhân vật Dế và "vương quốc kiến" của ông trước cơn lũ.
- Phần 2: Tiếp theo đến "...ông nhận ra mình không phải là Chúa Trời." - Cảnh tượng trận lụt kinh hoàng và sự bất lực của Dế khi chứng kiến đàn kiến bị hủy diệt.
- Phần 3: Còn lại. - Sự thức tỉnh, nỗi dằn vặt và ám ảnh của Dế sau cơn lũ.
II. ĐỌC HIỂU VĂN BẢN
1. Hình tượng nhân vật Dế - Hành trình từ kiêu ngạo đến thức tỉnh
a. Dế trước cơn lũ: Ảo tưởng về quyền năng của một "Chúa Trời"
Trước khi thảm họa xảy ra, Dế hiện lên với hình ảnh của một người tự cho mình quyền năng tối thượng đối với thế giới loài kiến. Ông không chỉ nuôi kiến, mà còn can thiệp sâu vào đời sống của chúng.
- Hành động và suy nghĩ: Dế tự tay xây dựng "vương quốc", cung cấp thức ăn, thậm chí tạo ra những "cuộc chiến" giữa các loài kiến để thỏa mãn sự hiếu kì của mình. Ông tự hào, sung sướng khi nhìn đàn kiến tuân theo sự sắp đặt của mình, xem chúng là "thần dân", còn mình là "đấng toàn năng", "Chúa Trời".
- Ý nghĩa biểu tượng: Hình ảnh Dế lúc này là một ẩn dụ cho sự ngạo mạn của con người. Con người thường tự cho mình là trung tâm của vũ trụ, có quyền khai thác, chinh phục và định đoạt số phận của các sinh vật khác. Dế tin rằng ông có thể kiểm soát hoàn toàn một phần của tự nhiên, mà không nhận ra rằng đó chỉ là một ảo tưởng mong manh.
Chi tiết Dế "ban phát" thức ăn, tạo ra các cuộc di dân cho kiến cho thấy rõ thái độ vừa yêu thương, vừa độc đoán của một kẻ bề trên. Tình yêu thương của Dế gắn liền với ham muốn kiểm soát.
b. Dế trong cơn lũ: Sự sụp đổ của ảo tưởng và nỗi bất lực tột cùng
Cơn lũ chính là biến cố lớn làm thay đổi hoàn toàn nhận thức của Dế. Sức mạnh của tự nhiên đã vạch trần sự thật phũ phàng về thân phận nhỏ bé của con người.
- Cuộc đấu tranh trong tuyệt vọng: Khi nước lũ dâng lên, Dế cuống cuồng tìm cách cứu đàn kiến. Ông dùng mọi cách, từ đắp đất, lấy ván che chắn, nhưng tất cả đều vô ích trước dòng nước hung dữ. Hình ảnh Dế "bì bõm trong nước", bất lực nhìn "vương quốc" của mình bị nhấn chìm là hình ảnh bi thảm nhất.
- Sự sụp đổ của "Chúa Trời": Trong khoảnh khắc ấy, Dế nhận ra mình không thể cứu được ai, thậm chí chính bản thân ông cũng đang phải vật lộn để sinh tồn. Vị "Chúa Trời" toàn năng ngày nào giờ đây chỉ là một sinh vật nhỏ bé, yếu ớt. Ảo tưởng về quyền năng đã hoàn toàn tan vỡ.
Trận lụt không chỉ là một thảm họa thiên nhiên, mà còn là một cuộc "phán xét" đối với sự kiêu ngạo của Dế. Nó buộc ông phải đối diện với giới hạn của bản thân và sức mạnh vô biên của tạo hóa.
c. Dế sau cơn lũ: Nỗi ám ảnh và sự thức tỉnh nhân văn
Sau cơn lũ, Dế không còn là con người cũ. Sự kiện kinh hoàng đã để lại trong ông một vết sẹo tâm lí sâu sắc, nhưng cũng từ đó mà một nhận thức mới, nhân văn hơn được hình thành.
- Nỗi dằn vặt và tội lỗi: Dế bị ám ảnh bởi hình ảnh đàn kiến chết chìm. Ông cảm thấy mình có lỗi, như một kẻ đã gây ra tội ác. Nỗi đau này không chỉ đến từ sự mất mát một thú vui, mà còn từ sự thấu cảm sâu sắc với kiếp sống của những sinh vật nhỏ bé.
- Sự thức tỉnh triết lí: Câu văn then chốt "ông nhận ra mình không phải là Chúa Trời" đánh dấu bước ngoặt trong tư tưởng của nhân vật. Dế hiểu ra rằng mọi sinh vật, dù lớn hay nhỏ, đều bình đẳng trước sự vận hành của tự nhiên. Con người không phải là chủ nhân, mà chỉ là một phần của thế giới tự nhiên.
- Hành động sau thức tỉnh: Dế không còn nuôi kiến nữa. Ông sợ hãi khi nhìn thấy chúng. Đây không phải là sự ghét bỏ, mà là sự tôn trọng. Ông không dám can thiệp vào cuộc sống của chúng nữa, bởi ông đã hiểu được sự thiêng liêng và tự chủ của sự sống.
2. Hình tượng loài kiến và thế giới tự nhiên
a. Thế giới loài kiến: Một xã hội thu nhỏ, một biểu tượng của sự sống
Đàn kiến trong tác phẩm không chỉ là những con côn trùng đơn thuần. Tác giả đã miêu tả chúng như một xã hội có tổ chức, có trật tự và sức sống mãnh liệt.
- Một xã hội có tổ chức: Kiến có sự phân công lao động rõ ràng, có "kiến chúa", "kiến lính", "kiến thợ". Chúng cần mẫn làm việc, xây dựng tổ, tích trữ lương thực. Thế giới của chúng là một mô hình xã hội thu nhỏ, vận hành theo quy luật riêng.
- Biểu tượng cho sự sống cần mẫn: Hình ảnh hàng hàng lớp lớp kiến bò đi kiếm ăn là biểu tượng cho sức sống bền bỉ, không ngừng nghỉ. Dù nhỏ bé, chúng vẫn có một ý chí sinh tồn mạnh mẽ.
- Nạn nhân của cả con người và thiên nhiên: Đàn kiến vừa là đối tượng để Dế thực hành quyền lực của mình, vừa là nạn nhân của cơn lũ. Số phận của chúng cho thấy sự mong manh của mọi sinh vật trước những sức mạnh lớn hơn.
b. Hình ảnh cơn lũ: Biểu tượng cho sức mạnh hủy diệt và sự công bằng của tự nhiên
Cơn lũ đóng vai trò là một nhân vật đặc biệt trong truyện, là tác nhân chính tạo ra kịch tính và thúc đẩy sự chuyển biến của nhân vật Dế.
- Sức mạnh hủy diệt: Cơn lũ được miêu tả với sức mạnh khủng khiếp, không gì cản nổi. Nó nhấn chìm tất cả, không phân biệt con người hay loài vật, công trình của Dế hay tổ kiến. Nó đại diện cho sức mạnh nguyên thủy, hoang dã của tự nhiên.
- Sự công bằng lạnh lùng: Cơn lũ không thiên vị ai. Nó lấy đi "vương quốc" của Dế, san bằng ảo tưởng của ông. Trước cơn lũ, Dế và đàn kiến đều bình đẳng trong cuộc đấu tranh sinh tồn. Thiên nhiên qua hình ảnh cơn lũ đã thiết lập lại trật tự, nhắc nhở con người về vị trí thực sự của mình.
3. Ý nghĩa và thông điệp của tác phẩm
a. Thông điệp về mối quan hệ giữa con người và tự nhiên
Đây là thông điệp cốt lõi của tác phẩm. Trần Duy Phiên phê phán thái độ ngạo mạn, coi mình là trung tâm của con người (anthropocentrism). Tác phẩm khẳng định:
- Con người không phải là chủ nhân của tự nhiên mà chỉ là một phần trong đó.
- Mọi hành vi can thiệp thô bạo, thiếu tôn trọng tự nhiên đều sẽ dẫn đến những hậu quả khôn lường.
- Con người cần học cách sống hài hòa, tôn trọng sự sống của mọi sinh vật khác. Đây là một thông điệp mang tính thời sự sâu sắc, đặc biệt trong bối cảnh khủng hoảng môi trường toàn cầu hiện nay.
b. Triết lí về sự sống và sự tồn tại
"Kiến và người" đặt ra những câu hỏi triết học lớn lao: Sự sống là gì? Giá trị của một sinh mệnh nằm ở đâu? Con người có quyền định đoạt số phận của sinh vật khác không? Qua sự sụp đổ của Dế, truyện gợi ra suy ngẫm về sự mong manh của kiếp người và sự bình đẳng của mọi sinh linh trong vòng tuần hoàn của sự sống và cái chết.
III. TỔNG KẾT VỀ NGHỆ THUẬT
1. Xây dựng tình huống truyện độc đáo
Tác giả đã tạo ra một tình huống truyện lạ và giàu ý nghĩa: một người đàn ông nuôi kiến và tự xem mình là Chúa Trời. Tình huống này vừa có vẻ phi lí, vừa rất thực, tạo điều kiện lý tưởng để bộc lộ tư tưởng và triết lí của tác giả về mối quan hệ giữa con người và thế giới.
2. Nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật
Trần Duy Phiên là bậc thầy trong việc khắc họa thế giới nội tâm phức tạp của nhân vật. Diễn biến tâm lí của Dế được miêu tả tinh tế, logic, từ sự tự mãn, kiêu hãnh ban đầu, đến hoảng loạn, bất lực trong cơn lũ và cuối cùng là sự dằn vặt, ám ảnh và thức tỉnh sâu sắc. Đây là thành công lớn nhất của tác phẩm.
3. Ngôn ngữ trần thuật và giọng điệu
Tác phẩm sử dụng ngôi kể thứ ba, tạo ra một giọng văn khách quan, điềm tĩnh, có phần lạnh lùng. Giọng điệu này rất phù hợp để kể một câu chuyện mang màu sắc triết luận. Ngôn ngữ giản dị, chính xác nhưng giàu sức gợi, góp phần tạo nên không khí trang trọng và suy tư cho câu chuyện.
4. Yếu tố biểu tượng và tính đa nghĩa
Thành công của truyện ngắn nằm ở hệ thống các hình ảnh biểu tượng giàu ý nghĩa: nhân vật Dế (biểu tượng cho sự ngạo mạn của con người), đàn kiến (biểu tượng cho sự sống nhỏ bé, cần mẫn), cơn lũ (biểu tượng cho sức mạnh của tự nhiên). Các biểu tượng này giúp câu chuyện vượt ra khỏi một câu chuyện cụ thể để mang tầm vóc khái quát triết học.
IV. HƯỚNG DẪN TRẢ LỜI CÂU HỎI SGK
Câu 1 (SGK Ngữ văn 11, Chân trời sáng tạo, tập 1)
Xác định bối cảnh (không gian, thời gian) của câu chuyện. Bối cảnh ấy có mối liên hệ như thế nào với cốt truyện và góp phần thể hiện chủ đề của tác phẩm?
Gợi ý trả lời:
- Bối cảnh không gian: Gò đất sau nhà của nhân vật Dế. Đây là một không gian hẹp, một "vi vũ trụ" nơi Dế có thể thực hành quyền lực của mình. Không gian này đối lập với không gian rộng lớn, vô tận của thiên nhiên khi cơn lũ ập đến.
- Bối cảnh thời gian: Không được xác định cụ thể, nhưng có sự phân chia rõ ràng: trước, trong và sau cơn lũ. Thời gian này mang tính bước ngoặt, là cột mốc phân định hai giai đoạn nhận thức của nhân vật Dế.
- Mối liên hệ và vai trò:
- Bối cảnh hẹp ban đầu (gò đất) làm nổi bật ảo tưởng quyền năng của Dế. Trong không gian đó, ông là "vua".
- Sự thay đổi đột ngột của bối cảnh (nước lũ bao trùm) đã phá vỡ không gian an toàn, phá vỡ ảo tưởng của Dế, đẩy cốt truyện đến cao trào.
- Bối cảnh góp phần thể hiện chủ đề: sự đối lập giữa không gian nhỏ bé do con người tạo ra và không gian mênh mông của tự nhiên cho thấy sự nhỏ bé, hữu hạn của con người trước sức mạnh vô biên của tạo hóa.
Câu 2 (SGK Ngữ văn 11, Chân trời sáng tạo, tập 1)
Phân tích diễn biến tâm trạng của nhân vật "ông" (Dế) trong truyện.
Gợi ý trả lời:
Tâm trạng của nhân vật Dế diễn biến qua 3 chặng chính, tương ứng với 3 phần của câu chuyện:
- Trước cơn lũ: Tâm trạng tự mãn, kiêu hãnh, say sưa với quyền lực. Ông cảm thấy mình là "Chúa Trời", là đấng sáng tạo, có thể điều khiển, ban phát sự sống và cái chết cho "thần dân" kiến. Ông vui sướng khi chứng kiến sự trật tự do mình sắp đặt.
- Trong cơn lũ: Tâm trạng chuyển từ ngạc nhiên, lo lắng sang hoảng loạn, bất lực và tuyệt vọng. Khi thấy nước dâng, ông cuống cuồng tìm cách cứu vương quốc của mình. Nhưng mọi nỗ lực đều vô ích. Ông đau đớn, bất lực nhìn đàn kiến bị cuốn trôi. Đây là lúc ảo tưởng quyền năng sụp đổ hoàn toàn.
- Sau cơn lũ: Tâm trạng dằn vặt, tội lỗi, ám ảnh và thức tỉnh. Ông sống trong nỗi sợ hãi, thấy mình là kẻ có tội. Hình ảnh đàn kiến chết chóc ám ảnh ông. Từ nỗi đau đó, ông nhận ra một sự thật triết lí: ông không phải là Chúa Trời, và con người chỉ là một phần nhỏ bé của tự nhiên.
Câu 3 (SGK Ngữ văn 11, Chân trời sáng tạo, tập 1)
Bạn có suy nghĩ gì về hành động và thái độ của nhân vật "ông" đối với loài kiến?
Gợi ý trả lời:
Hành động và thái độ của Dế đối với loài kiến rất phức tạp và đa chiều, cần nhìn nhận từ hai phía:
- Tích cực (bề ngoài): Ông chăm sóc, cung cấp thức ăn, bảo vệ chúng khỏi những kẻ thù tự nhiên. Có thể thấy ở ông một sự yêu mến, say mê đối với thế giới sinh vật nhỏ bé này.
- Tiêu cực (bản chất): Tình yêu thương của ông đi kèm với sự độc đoán và ham muốn kiểm soát. Ông xem kiến như đồ chơi, vật sở hữu. Ông can thiệp thô bạo vào đời sống của chúng, tạo ra chiến tranh, buộc chúng di cư theo ý mình. Thái độ này phản ánh sự ích kỉ và ngạo mạn của con người, xem tự nhiên là đối tượng để chinh phục và phục vụ cho mình.
- Kết luận: Hành động của Dế là một hình ảnh thu nhỏ cho cách con người đối xử với tự nhiên: vừa khai thác, vừa "bảo tồn" nhưng tất cả đều xuất phát từ lợi ích và ý muốn chủ quan của con người, chứ không phải từ sự tôn trọng thực sự.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP
-
Câu 1: Phân tích sự thay đổi trong nhận thức và tình cảm của nhân vật Dế trước, trong và sau cơn lũ. Sự thay đổi đó cho thấy bài học sâu sắc nào về cách nhìn nhận của con người đối với tự nhiên?
Gợi ý trả lời: Bám sát vào 3 giai đoạn tâm lí của nhân vật Dế đã phân tích ở trên (kiêu ngạo -> bất lực -> thức tỉnh). Nhấn mạnh bài học về việc từ bỏ tư tưởng con người là trung tâm (anthropocentrism), học cách khiêm tốn và tôn trọng sự sống của mọi sinh vật.
-
Câu 2: Thông điệp cốt lõi mà nhà văn Trần Duy Phiên muốn gửi gắm qua truyện ngắn "Kiến và người" là gì? Liên hệ với vấn đề bảo vệ môi trường và ứng xử với thiên nhiên trong cuộc sống hiện nay.
Gợi ý trả lời: Nêu rõ thông điệp về mối quan hệ hài hòa giữa con người và tự nhiên. Liên hệ thực tế: các hành động phá rừng, ô nhiễm nguồn nước, săn bắt động vật... đều xuất phát từ sự ngạo mạn, coi thường tự nhiên như Dế. Truyện là lời cảnh tỉnh, kêu gọi con người thay đổi thái độ trước khi quá muộn.
-
Câu 3: Bình luận về ý nghĩa biểu tượng của hình ảnh "cơn lũ" trong tác phẩm. Theo bạn, vì sao cơn lũ lại là yếu tố cần thiết để nhân vật Dế "nhận ra mình không phải là Chúa Trời"?
Gợi ý trả lời: Phân tích "cơn lũ" với các ý nghĩa: sức mạnh hủy diệt của tự nhiên; sự công bằng, vô tư của tự nhiên; yếu tố thanh tẩy, xóa bỏ ảo tưởng. Cơn lũ là cần thiết vì chỉ có một biến cố lớn, một thảm họa không thể kiểm soát mới đủ sức mạnh để phá vỡ sự kiêu ngạo cố hữu và ảo tưởng quyền năng của Dế, buộc ông phải đối diện với sự thật về thân phận nhỏ bé của mình.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Truyện ngắn "Kiến và người" của Trần Duy Phiên là một tác phẩm giàu giá trị tư tưởng và nghệ thuật. Thông qua câu chuyện về Dế và vương quốc kiến của ông, tác giả đã tái hiện hành trình nhận thức đầy đau đớn nhưng cần thiết: từ sự kiêu ngạo, ảo tưởng về quyền năng đến sự thức tỉnh về vị trí khiêm tốn của con người trong vũ trụ. Tác phẩm là một bài học sâu sắc về sự tôn trọng tự nhiên, lòng trắc ẩn với mọi sinh linh và lời cảnh tỉnh về thái độ "bá chủ" của con người. Hy vọng qua bài học này, các em không chỉ hiểu thêm về một tác phẩm hay mà còn có cho mình những suy ngẫm riêng về cách chúng ta đang sống và ứng xử với thế giới tự nhiên xung quanh.