Soạn bài Làng (Kim Lân) - Ngữ văn - Lớp 9 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những truyện ngắn đặc sắc nhất của văn học Việt Nam hiện đại - tác phẩm "Làng" của nhà văn Kim Lân. Ra đời trong bối cảnh cuộc kháng chiến chống Pháp đầy gian khổ, truyện ngắn không chỉ là một câu chuyện về một người nông dân, mà còn là một bài ca sâu sắc về tình yêu quê hương, đất nước. Thông qua việc soạn bài này, các em sẽ nắm vững kiến thức về tác giả, tác phẩm, phân tích được diễn biến tâm lí phức tạp của nhân vật ông Hai, từ đó hiểu rõ hơn về vẻ đẹp của tình yêu làng, tình yêu nước hòa quyện làm một trong tâm hồn người nông dân Việt Nam. Bài học sẽ giúp các em rèn luyện kĩ năng đọc hiểu văn bản, phân tích nhân vật và cảm thụ giá trị nghệ thuật của một tác phẩm văn học.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG

1. Tác giả Kim Lân

• Tiểu sử: Kim Lân (1920-2007), tên khai sinh là Nguyễn Văn Tài, quê ở làng Phù Lưu, xã Tân Hồng, huyện Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh. Ông là nhà văn chuyên viết truyện ngắn và được xem là một trong những cây bút xuất sắc của văn học Việt Nam hiện đại.
• Sự nghiệp sáng tác:
  • Do hoàn cảnh gia đình khó khăn, ông chỉ học hết bậc tiểu học rồi phải đi làm. Ông bắt đầu viết văn từ năm 1941.
  • Kim Lân có vốn sống và sự am hiểu sâu sắc về nông thôn và người nông dân Việt Nam, đặc biệt là vùng đồng bằng Bắc Bộ.
  • Sáng tác của ông thường tập trung vào đề tài sinh hoạt làng quê và cuộc sống của người nông dân. Văn của Kim Lân chân thực, giản dị nhưng vô cùng tinh tế, đặc biệt trong việc miêu tả tâm lí nhân vật.
• Tác phẩm chính: "Nên vợ nên chồng" (1955), "Con chó xấu xí" (1962), và truyện ngắn "Làng".

2. Tác phẩm "Làng"

• Hoàn cảnh sáng tác: Truyện ngắn "Làng" được viết vào năm 1948, trong thời kì đầu của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp. Đây là thời điểm mà tinh thần yêu nước và ý thức dân tộc của người dân được đẩy lên cao độ. Tác phẩm được đăng lần đầu trên tạp chí Văn nghệ năm 1948.
• Bố cục: Truyện có thể chia làm 3 phần:
  1. Phần 1 (Từ đầu đến "...vui quá"): Tâm trạng của ông Hai trước khi nghe tin làng Chợ Dầu theo giặc. Ông luôn nhớ và tự hào về làng của mình.
  2. Phần 2 (Tiếp theo đến "...đôi phần"): Tâm trạng đau khổ, dằn vặt của ông Hai khi nghe tin làng mình theo giặc. Đây là phần trọng tâm, thể hiện sâu sắc xung đột nội tâm của nhân vật.
  3. Phần 3 (Còn lại): Niềm vui sướng, hạnh phúc vỡ oà của ông Hai khi tin đồn được cải chính.
• Tóm tắt: Ông Hai, một người nông dân làng Chợ Dầu, phải đi tản cư trong những ngày đầu kháng chiến. Ở nơi tản cư, ông luôn nhớ về làng và tự hào khoe về làng mình với mọi người. Một hôm, ông nghe tin sét đánh: làng Chợ Dầu của ông đã theo giặc. Tin dữ này khiến ông đau đớn, tủi nhục, không dám đi đâu. Ông rơi vào một cuộc đấu tranh nội tâm gay gắt giữa tình yêu làng và lòng trung thành với kháng chiến. Cuối cùng, ông quyết tâm: "Làng thì yêu thật, nhưng làng theo Tây mất rồi thì phải thù". Khi tin đồn được cải chính, ông Hai vui sướng tột độ, lại đi khoe khắp nơi về làng mình, về việc nhà mình bị Tây đốt cháy như một minh chứng cho lòng trung thành của làng.

II. ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN

1. Tình yêu làng của ông Hai trước khi nghe tin làng theo giặc

Tình yêu làng của ông Hai được thể hiện một cách tự nhiên, chân chất và có phần độc đáo. Ở nơi tản cư, nỗi nhớ làng luôn thường trực trong ông.

• Nỗi nhớ da diết: Ông Hai nhớ "cái không khí đào đường, đắp ụ, xẻ hào, khuân đá" của làng. Ông nhớ những ngày cùng anh em tham gia kháng chiến. Nỗi nhớ ấy không phải là những kỉ niệm êm đềm mà gắn liền với không khí chiến đấu sôi nổi của quê hương.
• Thói quen "khoe làng": Ông Hai có một tật là hay khoe làng. Ông khoe về mọi thứ, từ cái sinh phần của tổng đốc làng ông, đến những con đường lát đá xanh, đến tinh thần kháng chiến của làng.
• Niềm tự hào đặc biệt: Ngay cả khi khoe "nhà tôi bị Tây nó đốt, đốt nhẵn!", ông vẫn nói với một vẻ tự hào. Đối với ông, việc nhà bị đốt là một minh chứng cho tinh thần "chống Tây" của làng Chợ Dầu, là một "hi sinh" đáng để hãnh diện.
• Theo dõi tin tức kháng chiến: Mỗi ngày, ông đều ra phòng thông tin để nghe tin tức về cuộc kháng chiến. Ông vui mừng trước những chiến thắng của quân ta, điều này cho thấy tình yêu nước rộng lớn của ông.

Phân tích: Tình yêu làng của ông Hai không chỉ là tình cảm gắn bó với nơi chôn rau cắt rốn, mà đã hòa quyện với tình yêu cách mạng, yêu đất nước. Niềm tự hào về làng chính là niềm tự hào về một làng kháng chiến. Đây là một biểu hiện mới trong tình cảm của người nông dân thời kì chống Pháp.

2. Tâm trạng của ông Hai khi nghe tin làng Chợ Dầu theo giặc

Đây là lúc tình huống truyện lên đến đỉnh điểm, bộc lộ sâu sắc nhất những diễn biến nội tâm phức tạp và vẻ đẹp tâm hồn của nhân vật.

a. Cú sốc đầu tiên: Sững sờ, đau đớn

Khi nghe tin dữ từ những người đàn bà tản cư, phản ứng của ông Hai được miêu tả rất chân thực:

• Phản ứng tức thời: "Cổ ông lão nghẹn ắng hẳn lại, da mặt tê rân rân. Ông lão lặng đi, tưởng như đến không thở được." Cú sốc quá lớn khiến ông chết lặng, không thể tin vào tai mình.
• Cố gắng chối bỏ: Ông cố gắng hỏi lại, "Liệu có thật không hở bác? Hay là chỉ lại...", hi vọng rằng đó chỉ là một sự nhầm lẫn. Nhưng khi người ta khẳng định chắc chắn, ông "lặng lẽ cúi gằm mặt mà đi".

b. Nỗi ám ảnh, dằn vặt và tủi nhục

Những ngày sau đó là chuỗi ngày sống trong dằn vặt, đau khổ của ông Hai:

• Sợ hãi và lẩn tránh: Ông không dám đi đâu, chỉ ru rú ở trong nhà. Ông sợ nghe thấy những lời bàn tán, sợ những ánh mắt nhìn mình. Tiếng chửi bới, mắng nhiếc của bà chủ nhà như những nhát dao cứa vào lòng ông.
• Trút giận lên con cái: Trong lúc bế tắc, ông nhìn lũ con và quát mắng vô cớ: "Chúng bay ăn miếng cơm hay miếng gì vào mồm mà đi làm cái giống Việt gian bán nước để nhục nhã thế này." Đây thực chất là lời tự vấn, tự xỉ vả chính bản thân mình.
• Nỗi lo sợ bị khinh bỉ: Ông lo cho tương lai của những đứa con, chúng sẽ bị người đời coi thường, hắt hủi vì là "trẻ con làng Việt gian".

c. Cuộc đấu tranh nội tâm và sự lựa chọn dứt khoát

Trong tâm trí ông Hai diễn ra một cuộc xung đột dữ dội giữa hai tình cảm tưởng chừng không thể dung hòa:

• Giữa tình yêu làng và tình yêu nước: Ý nghĩ quay về làng thoáng qua trong đầu ông, nhưng bị gạt phắt đi ngay. Ông nhận thức rõ: "Về làng tức là bỏ kháng chiến, bỏ Cụ Hồ", là "cam chịu trở về làm nô lệ cho thằng Tây".
• Sự lựa chọn quyết liệt: Cuộc đấu tranh nội tâm lên đến đỉnh điểm khi ông đi đến một quyết định dứt khoát, một chân lí của thời đại:

  "Làng thì yêu thật, nhưng làng theo Tây mất rồi thì phải thù."

  Đây là một tuyên ngôn, cho thấy tình yêu nước, lòng trung thành với cách mạng đã lớn hơn, bao trùm lên tình yêu làng. Tình yêu quê hương của ông Hai đã không còn là một tình cảm cục bộ, nhỏ hẹp mà đã trở thành một phần của tình yêu Tổ quốc rộng lớn.
• Trò chuyện với con: Để giải tỏa nỗi lòng, ông tâm sự với đứa con út. Ông hỏi con: "Thế nhà con ở đâu?", "Thế con có thích về làng Chợ Dầu không?". Khi đứa con trả lời: "Nhà ta ở làng Chợ Dầu", "Con ủng hộ Cụ Hồ Chí Minh muôn năm!", ông đã khóc. Những giọt nước mắt chứa đựng cả nỗi đau, sự tủi nhục và tấm lòng trong sạch, thủy chung của ông. Cuộc trò chuyện này thực chất là một lời tự bạch, một lời thề nguyện của ông Hai với cách mạng.

3. Niềm vui sướng, tự hào của ông Hai khi tin đồn được cải chính

Khi ông chủ tịch xã lên cải chính tin đồn, tâm trạng ông Hai thay đổi hoàn toàn, như được hồi sinh.

• Vui sướng tột độ: "Cái mặt buồn thiu mọi ngày bỗng tươi vui, rạng rỡ hẳn lên." Ông chạy đi khắp nơi để khoe, để cải chính tin tức.
• Khoe một cách tự hào: Ông lại trở về với thói quen khoe làng, nhưng lần này, niềm tự hào còn lớn hơn gấp bội. Ông khoe: "Tây nó đốt nhà tôi rồi bác ạ. Đốt nhẵn!". Việc nhà bị đốt giờ đây trở thành bằng chứng hùng hồn nhất cho sự trong sạch, cho tinh thần kháng chiến của làng Chợ Dầu.
• Hành động hào phóng: Ông mua quà cho các con, thể hiện niềm hạnh phúc vô biên đang trào dâng trong lòng.

Phân tích: Chi tiết ông Hai khoe nhà bị đốt là một chi tiết nghệ thuật đặc sắc. Nó cho thấy sự chuyển biến sâu sắc trong nhận thức của người nông dân. Sự mất mát về tài sản cá nhân không còn quan trọng bằng danh dự của làng, danh dự của một công dân trong một đất nước tự do. Tình yêu làng và tình yêu nước đã hòa làm một, không thể tách rời.

III. TỔNG KẾT

1. Giá trị nội dung

• Truyện ngắn "Làng" thể hiện một cách chân thực và cảm động tình yêu làng quê tha thiết, thống nhất với lòng yêu nước và tinh thần kháng chiến của người nông dân Việt Nam trong thời kì đầu chống Pháp.
• Tác phẩm khẳng định một chân lí: Tình yêu quê hương là cội nguồn của tình yêu đất nước. Khi Tổ quốc bị xâm lăng, tình yêu quê hương phải được đặt trong tình yêu Tổ quốc rộng lớn.

2. Giá trị nghệ thuật

• Xây dựng tình huống truyện độc đáo: Kim Lân đã đặt nhân vật vào một tình huống thử thách éo le (nghe tin làng mình theo giặc) để bộc lộ chiều sâu tâm trạng và phẩm chất.
• Nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật sâu sắc, tinh tế: Nhà văn đã đi sâu vào nội tâm nhân vật, thể hiện những diễn biến tâm lí phức tạp, giằng xé qua hành động, lời nói, đặc biệt là độc thoại nội tâm.
• Ngôn ngữ kể chuyện sinh động: Ngôn ngữ truyện giản dị, mộc mạc, đậm chất khẩu ngữ của người nông dân, làm cho nhân vật trở nên gần gũi, chân thực.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

1. Câu hỏi 1: Phân tích diễn biến tâm trạng của nhân vật ông Hai từ khi nghe tin làng Chợ Dầu theo giặc cho đến khi tin đồn được cải chính. Qua đó, em có nhận xét gì về tình yêu làng, yêu nước của ông?

   Gợi ý trả lời: Bám sát các luận điểm đã phân tích ở phần II.2 và II.3. Chú ý làm rõ các cung bậc cảm xúc: sững sờ -> đau đớn, tủi nhục -> dằn vặt, đấu tranh nội tâm -> lựa chọn dứt khoát -> vỡ oà trong sung sướng, tự hào. Nhận xét về sự hòa quyện giữa tình yêu làng và tình yêu nước, trong đó tình yêu nước là tình cảm lớn lao, bao trùm.

2. Câu hỏi 2: Tại sao có thể nói tình huống truyện trong tác phẩm "Làng" là một tình huống đặc sắc? Tình huống đó có tác dụng gì trong việc thể hiện chủ đề và tính cách nhân vật?

   Gợi ý trả lời: Tình huống đặc sắc vì nó éo le, mang tính thử thách cao, đặt nhân vật vào một xung đột nội tâm gay gắt. Tác dụng: Bộc lộ sâu sắc chiều sâu tâm hồn, phẩm chất của nhân vật ông Hai; làm nổi bật chủ đề tư tưởng của tác phẩm (tình yêu nước rộng lớn hơn, bao trùm tình yêu làng).

3. Câu hỏi 3: Em hãy phân tích ý nghĩa của chi tiết ông Hai trò chuyện với đứa con út và chi tiết ông khoe "Tây nó đốt nhà tôi rồi, đốt nhẵn!".

   Gợi ý trả lời:

   • Trò chuyện với con: Là một hình thức độc thoại nội tâm. Ông Hai nói với con nhưng thực chất là để tự khẳng định tấm lòng thủy chung của mình với kháng chiến, với Cụ Hồ.
   • Khoe nhà bị đốt: Chi tiết cho thấy sự chuyển biến trong nhận thức. Thiệt hại vật chất cá nhân trở thành niềm tự hào, là bằng chứng cho lòng trung thành của cả làng với đất nước. Danh dự lớn hơn tài sản.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Truyện ngắn "Làng" của Kim Lân là một tác phẩm xuất sắc, khắc họa thành công hình ảnh người nông dân Việt Nam trong thời kì kháng chiến chống Pháp với những chuyển biến mới trong nhận thức và tình cảm. Qua nhân vật ông Hai, chúng ta thấy được một tình yêu làng quê sâu sắc đã hòa quyện và thống nhất với tình yêu đất nước, lòng trung thành vô hạn với cách mạng. Bằng nghệ thuật xây dựng tình huống truyện độc đáo và miêu tả tâm lí nhân vật tinh tế, Kim Lân đã để lại một dấu ấn sâu đậm trong lòng người đọc. Đây là bài học quý giá về lòng yêu nước, về sự gắn bó với cội nguồn mà mỗi chúng ta cần trân trọng và phát huy.