Soạn bài Làng (Kim Lân) - Ngữ văn - Lớp 9 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh yêu quý! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những truyện ngắn đặc sắc nhất của văn học Việt Nam hiện đại - truyện ngắn "Làng" của nhà văn Kim Lân. Tác phẩm này không chỉ là một câu chuyện cảm động về một người nông dân, mà còn là một bài ca chân thành về tình yêu quê hương, đất nước trong những năm tháng kháng chiến gian khổ. Thông qua việc phân tích nhân vật ông Hai, chúng ta sẽ hiểu sâu sắc hơn về sự chuyển biến trong nhận thức và tình cảm của người nông dân Việt Nam: tình yêu làng đã hòa quyện, thống nhất với tình yêu Tổ quốc. Bài học này sẽ giúp các em nắm vững kiến thức về tác phẩm, rèn luyện kỹ năng phân tích nhân vật, và cảm nhận được vẻ đẹp tâm hồn của con người Việt Nam.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Tìm hiểu chung

1. Tác giả Kim Lân

a. Tiểu sử và sự nghiệp

Nhà văn Kim Lân (1920-2007), tên khai sinh là Nguyễn Văn Tài, quê ở làng Phù Lưu, xã Tân Hồng, huyện Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh. Do hoàn cảnh gia đình khó khăn, ông chỉ học hết bậc tiểu học rồi phải đi làm. Kim Lân bắt đầu viết văn từ năm 1941. Ông là một nhà văn có sở trường về truyện ngắn và được xem là cây bút viết về nông thôn và người nông dân xuất sắc nhất của văn học Việt Nam.

Các tác phẩm của ông thường xoay quanh cuộc sống, phong tục và vẻ đẹp tâm hồn của người nông dân vùng đồng bằng Bắc Bộ. Một số tác phẩm tiêu biểu của ông bao gồm: "Vợ nhặt", "Nên vợ nên chồng", "Con chó xấu xí", và đặc biệt là "Làng".

b. Phong cách nghệ thuật

Phong cách nghệ thuật của Kim Lân có những nét đặc trưng rất riêng:

Am hiểu sâu sắc về nông thôn: Ông viết về những gì ông gần gũi và thấu hiểu nhất. Thế giới nghệ thuật của ông tập trung vào cảnh ngộ và sinh hoạt của người nông dân.
Nghệ thuật xây dựng nhân vật: Kim Lân có tài năng đặc biệt trong việc miêu tả tâm lý nhân vật, đặc biệt là thế giới nội tâm phức tạp của người nông dân.
Ngôn ngữ giản dị, mộc mạc: Ngôn ngữ trong truyện của ông gần với lời ăn tiếng nói hàng ngày của người dân, mang đậm màu sắc của vùng đồng bằng Bắc Bộ, tạo nên sự chân thật và gần gũi.

2. Tác phẩm "Làng"

a. Hoàn cảnh sáng tác

Truyện ngắn "Làng" được viết vào năm 1948, thời kỳ đầu của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp. Đây là giai đoạn mà nhân dân ta phải thực hiện cuộc tản cư để phục vụ cho kháng chiến trường kỳ. Tác phẩm được đăng lần đầu trên tạp chí Văn nghệ số 11 năm 1948.

Hoàn cảnh này đã tạo ra một bối cảnh xã hội đặc biệt, nơi tình yêu quê hương, làng xóm phải đối mặt với một thử thách lớn lao và cần có một sự nhận thức mới, gắn liền với tình yêu đất nước, với kháng chiến.

b. Tóm tắt tác phẩm

Ông Hai, một người nông dân làng Chợ Dầu, rất yêu và tự hào về ngôi làng của mình. Do chiến tranh, gia đình ông phải đi tản cư. Ở nơi tản cư, ông luôn nhớ về làng và thường xuyên khoe về làng với mọi người. Một hôm, ông nghe được tin sét đánh: làng Chợ Dầu của ông đã theo giặc. Tin tức này khiến ông đau đớn, tủi nhục và tuyệt vọng. Ông sống trong dằn vặt, không dám đi đâu, chỉ biết tâm sự với đứa con út để khẳng định lòng trung thành với cách mạng. Mấy ngày sau, tin dữ được cải chính: làng Chợ Dầu không theo giặc, mà còn dũng cảm chiến đấu chống càn. Ông Hai vui sướng tột độ, lại đi khắp nơi khoe về làng, về cái tin nhà ông bị giặc đốt một cách đầy tự hào.

c. Bố cục

Truyện có thể chia làm 3 phần chính, theo diễn biến tâm trạng của nhân vật ông Hai:

Phần 1 (Từ đầu đến "...vui quá"): Ông Hai ở nơi tản cư, luôn nhớ và tự hào khoe về làng Chợ Dầu.
Phần 2 (Tiếp theo đến "...đôi phần"): Tâm trạng đau khổ, dằn vặt của ông Hai khi nghe tin làng mình theo giặc.
Phần 3 (Còn lại): Niềm vui sướng, hãnh diện của ông Hai khi tin đồn được cải chính.

II. Đọc - hiểu văn bản

1. Tình huống truyện độc đáo

Một trong những thành công lớn nhất của truyện ngắn "Làng" chính là việc xây dựng một tình huống truyện độc đáo và éo le. Tình huống truyện là hoàn cảnh, sự kiện đặc biệt mà trong đó, nhân vật bị đẩy vào một tình thế éo le để bộc lộ rõ nhất tính cách, tư tưởng và tình cảm của mình.

Trong tác phẩm này, Kim Lân đã đặt nhân vật ông Hai vào một thử thách nghiệt ngã:

Ông Hai, một người có tình yêu và niềm tự hào mãnh liệt về làng Chợ Dầu, lại bất ngờ nghe tin chính ngôi làng mà ông tôn thờ ấy đã phản bội, đã trở thành làng Việt gian theo Tây.

Tình huống này đã tạo ra một xung đột nội tâm dữ dội trong ông Hai. Ông bị đặt vào giữa hai lựa chọn: tình yêu làng và tình yêu nước (lòng trung thành với kháng chiến). Liệu ông sẽ chọn cái gì? Chính trong sự dằn vặt, đau khổ tột cùng đó, vẻ đẹp tâm hồn, phẩm chất và tình yêu nước sâu sắc của ông Hai được bộc lộ một cách chân thực và cảm động nhất.

2. Phân tích nhân vật ông Hai

Nhân vật ông Hai là hình ảnh thu nhỏ của người nông dân Việt Nam trong những ngày đầu kháng chiến, với tình yêu làng quê hòa quyện sâu sắc với lòng yêu nước và tinh thần cách mạng.

a. Tình yêu làng sâu sắc của ông Hai (trước khi nghe tin dữ)

Tình yêu làng của ông Hai được thể hiện qua nỗi nhớ và thói quen "khoe làng".

Nỗi nhớ da diết: Ở nơi tản cư, ông Hai lúc nào cũng nhớ về làng. Ông nhớ “cái không khí đào đường, đắp ụ, xẻ hào, khuân đá” của những ngày chuẩn bị kháng chiến. Nỗi nhớ ấy không phải là nỗi nhớ về những kỷ niệm yên bình, mà là nỗi nhớ về không khí cách mạng sôi sục.
Thói quen "khoe làng": Niềm tự hào về làng khiến ông có một thói quen đặc biệt là đi đâu cũng khoe về làng mình. Trước Cách mạng, ông khoe về sự giàu có, bề thế của làng. Sau Cách mạng, niềm tự hào của ông đã thay đổi. Ông khoe về tinh thần kháng chiến: "Cái dinh Tổng đốc làng tôi, trông thì nguy nga thế, chứ đã có lệnh trên đập đi rồi, san phẳng...". Chi tiết này cho thấy nhận thức của ông đã có sự thay đổi lớn: niềm tự hào cá nhân, cục bộ của làng xã đã nhường chỗ cho niềm tự hào chung của đất nước, của cách mạng.
Luôn theo dõi tin tức kháng chiến: Hàng ngày, ông đều ra phòng thông tin để nghe tin tức về cuộc kháng chiến. Ông vui mừng trước những chiến thắng của quân ta. Điều này chứng tỏ, dù xa làng, tâm hồn ông vẫn luôn hướng về cuộc chiến đấu chung của dân tộc.

b. Diễn biến tâm trạng của ông Hai (khi nghe tin làng Chợ Dầu theo giặc)

Đây là đoạn văn hay nhất, thể hiện sâu sắc nhất tài năng miêu tả tâm lý nhân vật của Kim Lân. Tâm trạng của ông Hai diễn biến qua nhiều cung bậc phức tạp.

Khi mới nghe tin: Ông sững sờ, choáng váng. Tác giả miêu tả rất tinh tế: "Cổ ông lão nghẹn ắng hẳn lại, da mặt tê rân rân. Ông lão lặng đi, tưởng như đến không thở được". Ông cố không tin, hỏi đi hỏi lại, nhưng rồi sự thật phũ phàng khiến ông phải cúi gằm mặt mà đi.
Trên đường về và khi về đến nhà: Nỗi xấu hổ, nhục nhã bao trùm. Ông sợ hãi ánh mắt của mọi người, cảm thấy mình cũng là kẻ có tội. Về đến nhà, ông "nằm vật ra giường", nhìn đàn con mà nước mắt cứ trào ra. Ông căm giận những kẻ đã phản bội, đã bôi tro trát trấu vào danh dự của làng.
Những ngày sau đó: Ông sống trong tâm trạng lo sợ, ám ảnh. Ông không dám đi đâu, chỉ quanh quẩn trong nhà. Tiếng mụ chủ nhà xua đuổi gia đình ông như một nhát dao cứa vào lòng tự trọng. Bi kịch của ông lên đến đỉnh điểm khi ông rơi vào tình thế bế tắc: đi đâu bây giờ? Về làng ư? Ý nghĩ đó thoáng qua nhưng ông gạt phắt ngay: "Làng thì yêu thật, nhưng làng theo Tây mất rồi thì phải thù". Đây là một quyết định dứt khoát, đau đớn nhưng vô cùng sáng suốt. Nó cho thấy tình yêu nước, lòng trung thành với Cụ Hồ đã lớn hơn, bao trùm lên tình yêu làng.
Cuộc đối thoại với đứa con út: Trong lúc tuyệt vọng nhất, ông Hai đã trút nỗi lòng mình vào cuộc trò chuyện với đứa con nhỏ. Ông hỏi con những câu hỏi giản đơn: "Thế nhà con đâu?", "Thế con có thích về làng Chợ Dầu không?", "À, thầy hỏi con nhé. Thế con ủng hộ ai?". Thực chất, đây là một cuộc độc thoại nội tâm, là cách ông tự minh oan cho mình, tự khẳng định tấm lòng son sắt của mình với cách mạng, với Cụ Hồ. Lời đáp ngây thơ của đứa trẻ "Ủng hộ Cụ Hồ Chí Minh muôn năm!" như một lời minh chứng cho sự trong sạch của gia đình ông, làm vơi đi phần nào nỗi đau trong lòng ông.

c. Niềm vui và sự hãnh diện của ông Hai (khi tin dữ được cải chính)

Khi nghe tin cải chính, tâm trạng ông Hai thay đổi đột ngột, như được hồi sinh.

Sự thay đổi tức thì: "Cái mặt buồn thiu mọi ngày bỗng tươi vui, rạng rỡ hẳn lên. Mồm bỏm bẻm nhai trầu, cặp mắt hung hung đỏ, hấp háy...". Mọi nỗi đau khổ, dằn vặt tan biến.
Hành động vội vã: Ông chạy đi khắp nơi để báo tin, để chia sẻ niềm vui. Ông sang nhà bác Thứ, rồi chạy ra ngoài, gặp ai cũng khoe. Cách ông khoe cũng thật đặc biệt. Ông khoe cái tin nhà ông bị Tây đốt: "Tây nó đốt nhà tôi rồi bác ạ! Đốt nhẵn! Ông chủ tịch làng tôi vừa mới lên đây cải chính... báo tin cho tôi biết".
Niềm tự hào ngược đời: Ngôi nhà là cả cơ nghiệp của người nông dân, nhưng ông Hai lại vui sướng, tự hào khi nó bị đốt. Bởi lẽ, việc nhà ông bị đốt là một bằng chứng hùng hồn nhất cho sự trong sạch, cho tinh thần kháng chiến của làng Chợ Dầu. Nó chứng tỏ làng ông không theo giặc. Với ông lúc này, danh dự của làng, danh dự của một công dân kháng chiến còn quý giá hơn cả tài sản vật chất. Tình yêu nước đã thực sự trở thành tình cảm thiêng liêng và cao cả nhất.

III. Tổng kết

1. Về nội dung

Truyện ngắn "Làng" đã thể hiện một cách chân thực và cảm động tình yêu làng quê hòa quyện, thống nhất với lòng yêu nước và tinh thần kháng chiến của người nông dân Việt Nam. Tác phẩm khẳng định một chân lý: tình yêu quê hương là cội nguồn của tình yêu đất nước, nhưng khi Tổ quốc bị xâm lăng, tình yêu đất nước phải được đặt lên trên hết. Kim Lân đã cho thấy sự chuyển biến lớn lao trong nhận thức của người nông dân dưới ánh sáng của Cách mạng.

2. Về nghệ thuật

Thành công nghệ thuật của tác phẩm được thể hiện ở nhiều phương diện:

Xây dựng tình huống truyện: Tác giả đã tạo ra một tình huống truyện gay cấn, éo le để thử thách nhân vật, qua đó làm nổi bật chủ đề tư tưởng của tác phẩm.
Nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật: Kim Lân tỏ ra bậc thầy trong việc phân tích và diễn tả những diễn biến nội tâm phức tạp, tinh tế của nhân vật ông Hai qua hành động, ngôn ngữ đối thoại và độc thoại nội tâm.
Ngôn ngữ kể chuyện: Ngôn ngữ truyện giản dị, mộc mạc, đậm chất khẩu ngữ và mang màu sắc địa phương, góp phần làm cho câu chuyện và nhân vật trở nên sống động, chân thực.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Dưới đây là một số câu hỏi tự luận giúp các em củng cố kiến thức và rèn luyện kỹ năng phân tích văn học:

Câu 1: Phân tích diễn biến tâm trạng của nhân vật ông Hai từ lúc nghe tin làng Chợ Dầu theo giặc cho đến khi tin đó được cải chính. Qua đó, em có nhận xét gì về tình cảm của ông Hai đối với quê hương, đất nước?
Câu 2: Tình huống truyện trong truyện ngắn "Làng" có gì độc đáo? Nêu rõ tác dụng của tình huống truyện ấy trong việc thể hiện chủ đề tác phẩm và tính cách nhân vật.
Câu 3: Tại sao có thể nói rằng, qua nhân vật ông Hai, nhà văn Kim Lân đã khám phá và ngợi ca một vẻ đẹp mới trong tâm hồn người nông dân Việt Nam thời kỳ kháng chiến chống Pháp?
Câu 4: Phân tích chi tiết ông Hai vui mừng, hãnh diện khoe việc nhà mình bị giặc đốt. Chi tiết này cho thấy sự thay đổi nào trong nhận thức và tình cảm của nhân vật?

Gợi ý trả lời:

Câu 1: Bám sát các giai đoạn tâm lý đã phân tích ở phần II.2.b và II.2.c. Nhấn mạnh sự chuyển biến từ đau khổ, dằn vặt đến vui sướng, tự hào. Khẳng định tình yêu nước lớn lao đã chiến thắng nỗi đau riêng.
Câu 2: Nêu rõ tình huống (người yêu làng nhất lại nghe tin làng mình theo giặc). Tác dụng: bộc lộ chiều sâu tâm trạng, tính cách nhân vật; làm nổi bật chủ đề (tình yêu nước rộng lớn hơn tình yêu làng).
Câu 3: Vẻ đẹp mới đó là sự thống nhất giữa tình yêu làng và tình yêu nước, là lòng trung thành tuyệt đối với kháng chiến, với Cụ Hồ. Đây là sự trưởng thành về nhận thức của người nông dân so với trước Cách mạng.
Câu 4: Phân tích sự phi lý bề ngoài (mất nhà mà vui) và sự hợp lý bên trong (danh dự làng, danh dự đất nước được bảo toàn). Đây là đỉnh cao của sự chuyển biến nhận thức: lợi ích chung của Tổ quốc được đặt lên trên lợi ích cá nhân.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Truyện ngắn "Làng" của Kim Lân là một tác phẩm xuất sắc viết về đề tài người nông dân và kháng chiến. Bằng ngòi bút miêu tả tâm lý tinh tế và cách xây dựng tình huống truyện độc đáo, tác giả đã khắc họa thành công hình ảnh ông Hai - một người nông dân chất phác, yêu làng tha thiết nhưng trên hết là có một tình yêu nước nồng nàn, sâu sắc. Tác phẩm không chỉ là bài ca về tình yêu quê hương, đất nước mà còn khẳng định sự chuyển biến vĩ đại trong tư tưởng, tình cảm của người nông dân Việt Nam khi được cách mạng soi đường. Hy vọng rằng, qua bài học này, các em sẽ thêm yêu và tự hào về những giá trị tinh thần cao đẹp của dân tộc ta.