Soạn bài Lời má năm xưa - Ngữ văn - Lớp 9 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau đến với một tác phẩm văn xuôi hiện đại vô cùng ấm áp và giàu ý nghĩa - tản văn "Lời má năm xưa" của tác giả Vương Tùng. Đây là một bài viết nhẹ nhàng nhưng sâu lắng, gợi cho mỗi chúng ta những suy ngẫm về tình mẫu tử thiêng liêng và giá trị của những lời dạy dỗ giản dị mà má đã trao truyền. Qua bài soạn này, các em sẽ không chỉ nắm vững kiến thức về tác phẩm để học tốt trên lớp mà còn có cơ hội nhìn lại, trân trọng hơn những giá trị gia đình quý báu. Chúng ta sẽ cùng nhau phân tích từng lớp nghĩa, khám phá những đặc sắc nghệ thuật và rút ra bài học cho riêng mình từ những "lời má năm xưa" ấy.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Tìm hiểu chung về tác giả và tác phẩm

1. Tác giả Vương Tùng

Vương Tùng là một tác giả còn khá mới mẻ với bạn đọc, nhưng những trang viết của ông luôn chứa đựng sự chân thành, mộc mạc và giàu cảm xúc. Các tác phẩm của ông thường xoay quanh những chủ đề gần gũi như gia đình, quê hương, những ký ức tuổi thơ. Lối viết của Vương Tùng tự nhiên như lời kể chuyện, thủ thỉ tâm tình, dễ dàng chạm đến trái tim người đọc bằng những chi tiết đời thường và tình cảm chân thật.

2. Tác phẩm "Lời má năm xưa"

Thể loại: Tản văn. Đây là một thể loại văn xuôi tự do, thường dùng để ghi lại những suy nghĩ, cảm xúc của tác giả về một sự vật, hiện tượng trong đời sống. Đặc điểm của tản văn là chất trữ tình, cái tôi cá nhân đậm nét và lối viết phóng khoáng, không bị gò bó bởi cốt truyện phức tạp.
Ngôi kể: Ngôi thứ nhất (xưng "tôi"). Cách kể này giúp tác giả trực tiếp bộc lộ dòng suy nghĩ, cảm xúc và những ký ức của mình một cách chân thực, tạo sự gần gũi, đồng cảm với người đọc.
Bố cục: Có thể chia văn bản thành 3 phần:
- Phần 1 (Từ đầu đến "...hết giận má rồi"): Ký ức của người con về những lời dặn dò, dạy bảo của má khi còn nhỏ.
- Phần 2 (Tiếp theo đến "...trong hành trang của tôi"): Suy ngẫm của người con khi đã trưởng thành về giá trị và ý nghĩa của những lời má dạy.
- Phần 3 (Còn lại): Sự khẳng định về giá trị bền vững và tình yêu thương vô bờ của má gửi gắm trong những lời dạy năm xưa.

II. Đọc hiểu chi tiết văn bản

1. Nhan đề "Lời má năm xưa"

Nhan đề tác phẩm cô đọng và giàu sức gợi. Nó không chỉ đơn thuần là một cái tên mà còn gói trọn cả linh hồn của bài tản văn.

"Lời má": Là những lời dạy bảo, dặn dò, chỉ bảo của người mẹ. Đó không phải là những giáo điều khô khan mà là những bài học được chắt lọc từ kinh nghiệm sống, từ tình yêu thương vô bờ bến.
"Năm xưa": Cụm từ gợi không gian của quá khứ, của ký ức, của hoài niệm. Nó cho thấy những lời dạy ấy đã theo người con từ thuở ấu thơ, đã trở thành một phần của miền ký ức đẹp đẽ.

→ Ý nghĩa: Nhan đề gợi ra dòng hồi tưởng của người con về những lời dạy quý báu của mẹ từ quá khứ. Đó là những bài học không bao giờ cũ, là hành trang tinh thần vô giá đi theo con suốt cuộc đời, thể hiện lòng biết ơn và sự trân trọng của người con đối với mẹ.

2. Hình ảnh người má qua những lời dặn dò

Người má trong tác phẩm không xuất hiện trực tiếp bằng hình dáng, cử chỉ cụ thể mà hiện lên sống động và sâu sắc qua chính những lời dặn dò của mình. Những lời dạy ấy bao quát mọi mặt của cuộc sống, từ những điều nhỏ nhặt nhất.

a. Lời dạy về nếp ăn, nết ở, cách ứng xử hằng ngày

"Học ăn, học nói, học gói, học mở"

Đây là câu thành ngữ quen thuộc, được má vận dụng để dạy con bài học đầu đời về sự tinh tế, khéo léo trong giao tiếp và ứng xử.

"Ăn trông nồi, ngồi trông hướng": Dạy con về sự ý tứ, quan sát khi ăn uống và giao tiếp, biết nghĩ cho người khác, không hành động một cách ích kỷ, xuề xòa.
"Đi thưa về trình": Dạy con về lễ phép, tôn trọng người lớn, giữ gìn nề nếp gia phong.
"Lời nói không mất tiền mua / Lựa lời mà nói cho vừa lòng nhau": Dạy con về sức mạnh của ngôn từ, sự cẩn trọng trong lời ăn tiếng nói để giữ gìn các mối quan hệ tốt đẹp.

→ Nhận xét: Người má hiện lên là một người phụ nữ truyền thống, tinh tế, chu đáo và sâu sắc. Má không chỉ lo cho con cái ăn cái mặc mà còn chăm lo vun đắp nhân cách, dạy con từ những điều nhỏ nhất để con trở thành một người lịch sự, tử tế.

b. Lời dạy về phẩm chất, đạo đức và lẽ sống

Không chỉ dừng lại ở cách ứng xử, má còn dạy con những bài học lớn lao hơn về đạo đức và cách làm người.

"Đói cho sạch, rách cho thơm": Dù trong hoàn cảnh khó khăn, thiếu thốn nào cũng phải giữ gìn phẩm giá, nhân cách trong sạch, không vì cái lợi trước mắt mà làm điều sai trái.
"Của người bồ tát, của mình lạt buộc": Dạy con về lòng tự trọng, không tham lam của cải của người khác, phải biết trân trọng những gì do chính mình làm ra.
"Thương người như thể thương thân": Dạy con về lòng nhân ái, sự bao dung, biết yêu thương, sẻ chia và giúp đỡ người khác.

→ Nhận xét: Qua những lời dạy này, người má hiện lên là một người có nhân cách cao đẹp, giàu lòng nhân ái và luôn hướng con đến những giá trị đạo đức cốt lõi. Má chính là người thầy đầu tiên và quan trọng nhất, gieo vào tâm hồn con những hạt mầm của sự tử tế.

3. Sự trưởng thành trong nhận thức của người con

Văn bản là một hành trình nhận thức, một sự "lớn lên" trong tâm hồn của người con. Sự thay đổi này được thể hiện rõ qua hai thời điểm.

a. Khi còn thơ bé

Khi còn nhỏ, người con nghe những lời má dạy nhưng chưa thực sự thấu hiểu hết chiều sâu của nó. Có lúc, những lời dạy ấy có vẻ như là sự "lặp đi lặp lại", thậm chí là "phiền phức". Tác giả viết: "Ngày xưa, tôi cứ nghĩ má thật khó tính...", "Tôi đã giận má...". Đây là tâm lý rất tự nhiên của một đứa trẻ, chưa đủ trải nghiệm để nhận ra giá trị của những lời khuyên.

b. Khi đã trưởng thành, khôn lớn

Thời gian và những trải nghiệm cuộc sống đã giúp người con nhận ra giá trị vô giá trong những "lời má năm xưa".

Sự thấu hiểu: Người con nhận ra rằng, những lời dạy của má không phải là giáo điều mà là "sự chắt chiu, chắc lọc", là "kinh nghiệm một đời" má muốn trao truyền.
Sự biết ơn: Người con hiểu rằng, "vốn liếng" má cho không phải là của cải vật chất mà là "bài học làm người", là hành trang tinh thần quý báu giúp con vững bước vào đời.
Sự thấm thía: Khi va vấp, khi đối diện với những phức tạp của cuộc đời, người con mới càng thấm thía giá trị của sự trung thực, lòng nhân ái, sự tự trọng mà má đã dạy. Những lời má dạy trở thành "kim chỉ nam", là điểm tựa tinh thần vững chắc.

→ Kết luận: Hành trình nhận thức của người con đi từ sự tiếp nhận thụ động đến thấu hiểu sâu sắc. Đó là quá trình trưởng thành về tâm hồn, khẳng định sức sống và giá trị bền bỉ của giáo dục gia đình.

III. Phân tích đặc sắc nghệ thuật

1. Giọng điệu và ngôn ngữ

Bài tản văn có giọng điệu thủ thỉ, tâm tình, giống như một lời tự sự, một dòng tâm tư của người con gửi về người mẹ. Giọng văn trầm lắng, giàu suy tư và chan chứa tình cảm biết ơn, trân trọng.

Ngôn ngữ được sử dụng rất giản dị, mộc mạc, gần gũi với lời ăn tiếng nói hằng ngày. Đặc biệt, tác giả đã vận dụng rất thành công và tự nhiên các câu ca dao, tục ngữ, thành ngữ ("Học ăn, học nói...", "Đói cho sạch, rách cho thơm"...). Việc này có nhiều tác dụng:

Làm cho lời văn giàu hình ảnh, giàu sức biểu cảm.
Tô đậm nét văn hóa truyền thống trong lời dạy của má.
Thể hiện sự uyên bác dân gian, sự sâu sắc trong tư tưởng của người mẹ.

2. Kết cấu và dòng chảy cảm xúc

Tác phẩm được viết theo dòng hồi tưởng, cảm xúc của nhân vật "tôi". Kết cấu này không tuân theo trật tự thời gian tuyến tính nghiêm ngặt mà đi từ hiện tại nhớ về quá khứ, từ ký ức này gợi đến ký ức khác, từ lời dạy cụ thể đến những suy ngẫm, chiêm nghiệm. Lối kết cấu này giúp bài viết trở nên tự nhiên, chân thực, giống như một cuộc trò chuyện tâm tình, dễ dàng đi vào lòng người đọc.

3. Sự kết hợp giữa tự sự, biểu cảm và nghị luận

Tác giả đã khéo léo kết hợp các phương thức biểu đạt:

Tự sự: Kể lại những kỷ niệm về lời má dạy.
Biểu cảm: Bộc lộ trực tiếp tình cảm, cảm xúc (yêu thương, biết ơn, hối hận...).
Nghị luận: Suy ngẫm, bàn luận về giá trị, ý nghĩa của những lời dạy ấy trong cuộc sống.

Sự đan xen này làm cho bài tản văn vừa có chiều sâu của suy tưởng, triết lý, vừa có sự mềm mại, tha thiết của cảm xúc.

IV. Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật

1. Giá trị nội dung

Văn bản ca ngợi tình yêu thương sâu sắc, sự chăm lo chu đáo của người mẹ dành cho con cái. Tình yêu ấy không chỉ thể hiện qua sự chăm sóc vật chất mà quan trọng hơn là qua việc dạy dỗ, vun đắp nhân cách cho con.
Tác phẩm khẳng định giá trị to lớn và bền vững của những bài học đạo đức đầu đời, những lời dạy giản dị mà sâu sắc của gia đình. Đó chính là hành trang quý giá nhất giúp con người trưởng thành và sống tốt.
Qua đó, tác phẩm gửi gắm thông điệp: Hãy biết lắng nghe, trân trọng và ghi nhớ những lời dạy của cha mẹ, bởi đó là tài sản tinh thần vô giá.

2. Giá trị nghệ thuật

Thể loại tản văn được vận dụng thành công với giọng văn nhẹ nhàng, chân thành, giàu cảm xúc.
Ngôn ngữ giản dị, mộc mạc, kết hợp nhuần nhuyễn với ca dao, tục ngữ, thành ngữ.
Kết cấu theo dòng hồi tưởng, cảm xúc tự nhiên, lôi cuốn.
Kết hợp hài hòa các phương thức biểu đạt, đặc biệt là tự sự, biểu cảm và nghị luận.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

Câu 1: Phân tích hình ảnh người má hiện lên qua những "lời má năm xưa" trong văn bản. Theo em, lời dạy nào của má có ý nghĩa sâu sắc nhất? Vì sao?
Gợi ý trả lời: Cần làm rõ hình ảnh người má qua hai nhóm lời dạy: (1) về cách ứng xử, nếp sống và (2) về phẩm chất, đạo đức. Từ đó, nhận xét chung về phẩm chất của người má (chu đáo, sâu sắc, giàu tình yêu thương, coi trọng giáo dục nhân cách). Tự chọn một lời dạy tâm đắc và lý giải lựa chọn của mình.
Câu 2: Phân tích sự thay đổi trong nhận thức và tình cảm của nhân vật "tôi" về những lời dạy của má. Sự thay đổi đó cho thấy quá trình trưởng thành của người con như thế nào?
Gợi ý trả lời: Cần so sánh nhận thức của người con ở hai thời điểm: khi còn nhỏ (thấy má khó tính, có lúc giận má) và khi đã lớn khôn (thấu hiểu, biết ơn, thấm thía). Sự thay đổi này cho thấy người con đã trưởng thành về mặt nhận thức, biết suy ngẫm và trân trọng những giá trị tinh thần, tình cảm gia đình.
Câu 3: Từ văn bản "Lời má năm xưa", hãy viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ của em về vai trò của giáo dục gia đình đối với sự hình thành nhân cách của mỗi con người.
Gợi ý trả lời: Khẳng định gia đình là trường học đầu tiên. Nêu bật vai trò của cha mẹ trong việc dạy dỗ con cái từ những điều nhỏ nhất, gieo mầm đạo đức, nhân cách. Lấy dẫn chứng từ văn bản và liên hệ thực tế bản thân để làm rõ vấn đề.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Tản văn "Lời má năm xưa" của Vương Tùng là một tác phẩm nhẹ nhàng mà thấm thía, như một nốt trầm sâu lắng trong chương trình Ngữ văn 9. Tác phẩm đã ca ngợi tình mẫu tử thiêng liêng và khẳng định sức sống bất diệt của những bài học làm người được trao truyền qua các thế hệ. Bằng giọng văn tâm tình, mộc mạc, tác giả đã khơi dậy trong lòng mỗi chúng ta niềm biết ơn và sự trân trọng đối với công lao của cha mẹ. Hy vọng rằng, sau bài học này, các em sẽ thêm yêu quý gia đình và luôn ghi nhớ những lời dạy quý báu để làm hành trang vững bước trên con đường tương lai.