Soạn bài Màn diễu hành - trình diện quan thanh tra - Ngữ văn - Lớp 12 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 12! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trích đoạn kịch đặc sắc từ vở "Quan thanh tra" của nhà văn Nga vĩ đại Nikolai Gogol: Màn diễu hành - trình diện quan thanh tra. Đây là một phân cảnh hội tụ đầy đủ những nét tinh hoa trong nghệ thuật châm biếm, đả kích của tác giả. Thông qua việc phân tích màn kịch này, các em không chỉ hiểu sâu hơn về tác phẩm, về tài năng của Gogol mà còn có cái nhìn sắc sảo về một xã hội quan liêu, tham nhũng và sự tha hóa của con người. Bài soạn này sẽ giúp các em nắm vững kiến thức trọng tâm, phân tích chi tiết các nhân vật và trả lời các câu hỏi trong sách giáo khoa một cách dễ dàng, tự tin nhất.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Giới thiệu chung về tác giả, tác phẩm

a. Tác giả Nikolai Gogol (1809 - 1852)

Nikolai Vasilievich Gogol là một trong những nhà văn, nhà viết kịch kiệt xuất của văn học Nga thế kỷ 19. Ông được xem là người đặt nền móng cho chủ nghĩa hiện thực phê phán trong văn học Nga.

Cuộc đời: Sinh ra trong một gia đình địa chủ nhỏ ở Ukraina, Gogol sớm bộc lộ tài năng văn chương. Ông chuyển đến St. Petersburg với nhiều hoài bão nhưng ban đầu gặp không ít khó khăn.
Sự nghiệp văn học: Các tác phẩm của ông nổi bật với bút pháp trào phúng, châm biếm sâu cay, phơi bày bộ mặt thật của xã hội Nga hoàng đương thời. Tiếng cười của Gogol là "tiếng cười qua những giọt nước mắt", vừa hài hước, vừa chua xót, đau đớn.
Tác phẩm tiêu biểu: "Những linh hồn chết" (tiểu thuyết), "Taras Bulba" (truyện vừa), "Chiếc áo khoác", "Cái mũi" (truyện ngắn), và đặc biệt là vở kịch "Quan thanh tra".

b. Vở kịch "Quan thanh tra" (1836)

"Quan thanh tra" là một kiệt tác sân khấu, một vở hài kịch xã hội đặc sắc, vạch trần toàn bộ sự thối nát, mục ruỗng của bộ máy quan lại dưới chế độ Nga hoàng Nikolai I.

Hoàn cảnh sáng tác: Vở kịch được viết vào năm 1836, dựa trên một giai thoại có thật mà nhà thơ Pushkin đã kể lại cho Gogol.
Nội dung chính: Câu chuyện xoay quanh sự nhầm lẫn tai hại của giới chức một thị trấn nhỏ khi tưởng nhầm Khlestakov - một gã công chức quèn, ăn chơi, rỗng tuếch - là một vị quan thanh tra từ thủ đô Peterburg đi thị sát. Từ đó, hàng loạt tình huống bi hài kịch đã xảy ra, lột tả bản chất hèn nhát, ngu dốt, tham lam của đám quan lại tỉnh lẻ.
Giá trị tác phẩm: "Quan thanh tra" là lời tố cáo mạnh mẽ xã hội Nga đương thời, một xã hội "không có một gương mặt nào tốt đẹp". Vở kịch thành công vang dội nhưng cũng khiến Gogol gặp nhiều phiền phức từ giới cầm quyền.

c. Vị trí và tóm tắt đoạn trích "Màn diễu hành - trình diện quan thanh tra"

Đoạn trích thuộc hồi IV, lớp 2 đến lớp 6 của vở kịch. Đây là phần kịch cao trào, khi đám quan chức trong thị trấn, đứng đầu là thị trưởng Anton Antonovich, lần lượt đến "trình diện" và hối lộ "quan thanh tra" Khlestakov. Sau khi được thị trưởng và vợ con hết lòng cung phụng, ăn uống no say, Khlestakov trở về phòng và bắt đầu màn tiếp đón các vị quan chức khác.

2. Phân tích chi tiết đoạn trích

a. Nhân vật Khlestakov - "Quan thanh tra" dỏm

Khlestakov không phải là một kẻ lừa đảo có chủ đích. Hắn chỉ là một tên công chức quèn, rỗng tuếch, ba hoa và hay khoác lác. Chính sự ngu dốt và sợ hãi của đám quan chức đã biến hắn thành một "quan thanh tra" đầy quyền uy.

Tâm trạng ban đầu: Sau bữa tiệc, Khlestakov vẫn còn lâng lâng, chưa hoàn toàn hiểu chuyện gì đang xảy ra. Hắn chỉ thấy mình bỗng dưng được trọng vọng, được ăn ngon mặc đẹp.
Khi Chánh án đến: Hắn nghĩ Chánh án đến để bắt mình vì tội ăn ở không trả tiền. Phản ứng đầu tiên của hắn là sợ hãi, lắp bắp: "Tôi... tôi nghĩ ngài đến là vì...". Nhưng khi Chánh án run rẩy đánh rơi tiền, Khlestakov lập tức nhận ra tình thế.
Sự biến đổi tâm lý: Từ sợ hãi, hắn chuyển sang ma mãnh, khôn vặt. Hắn nhanh chóng nắm bắt được tâm lý của đám quan chức là muốn hối lộ. Hắn bắt đầu "diễn" vai một vị quan thanh liêm nhưng đang túng thiếu, và khéo léo "vay tiền" của từng người.
Nghệ thuật "vay tiền": Khlestakov không bao giờ trực tiếp đòi hối lộ. Hắn dùng những câu nói lấp lửng, than thở về việc "tiêu hết nhẵn" trên đường đi để gợi ý. Ví dụ, với Chánh án, hắn nói: "Tôi không muốn lợi dụng địa vị của ngài... Nhưng hiện giờ tôi đang kẹt... cho tôi vay tạm...". Lời lẽ vừa như ra vẻ thanh cao, vừa mở đường cho việc nhận tiền.
Bản chất: Qua màn kịch này, bản chất của Khlestakov hiện lên rõ nét: một kẻ rỗng tuếch, hám lợi, dối trá và có khả năng thích ứng rất nhanh với hoàn cảnh để trục lợi. Hắn là sản phẩm của một xã hội mà sự lừa lọc và ngu dốt song hành.

b. "Màn diễu hành" của đám quan chức

Cảnh các quan chức lần lượt vào trình diện Khlestakov được ví như một "màn diễu hành" bi hài, phơi bày tất cả sự đê tiện, hèn nhát và ngu xuẩn của họ.

Đặc điểm chung: Tất cả đều run như cầy sấy, nói năng lắp bắp, khúm núm trước một "quan thanh tra" rỗng tuếch. Mục đích duy nhất của họ là dùng tiền để che giấu tội lỗi của mình.

Chánh án Ammos Fedorovich

Nỗi sợ: Sợ bị phát hiện tội nhận hối lộ bằng "chó con". Lời độc thoại nội tâm của lão cho thấy sự lo lắng tột độ: "Cháy nhà ra mặt chuột rồi!".
Hành động: Run rẩy, đánh rơi tiền, nói năng lộn xộn. Lão cố gắng biện minh cho mình một cách vụng về. Khi Khlestakov hỏi vay tiền, lão mừng rỡ như bắt được vàng, vội vàng đưa tiền.
Bản chất: Một tên quan tham lam, ngu dốt, hèn nhát. Sự sợ hãi đã làm lão mất hết lý trí.

Giám đốc sở Bưu điện Ivan Kuzmich

Nỗi sợ: Sợ bị phát hiện tội tự ý bóc thư của người khác để đọc. Đây là một hành vi xâm phạm quyền riêng tư nghiêm trọng.
Hành động: Cũng run rẩy, khúm núm không kém Chánh án. Lão cũng nhanh chóng "cho vay" tiền khi được gợi ý.
Bản chất: Tò mò một cách bệnh hoạn, lạm dụng chức quyền, và cũng hèn nhát như đồng bọn.

Giám học Luka Lukich

Nỗi sợ: Sợ bị thanh tra về tình hình giáo dục yếu kém, về tư tưởng tự do trong giới giáo viên. Nỗi sợ của lão mang màu sắc "chính trị" hơn.
Hành động: Run đến mức "không nói được một lời nên hồn", "lưỡi như bị líu lại". Lão là người sợ hãi nhất trong đám, thể hiện sự yếu đuối của tầng lớp trí thức phụ thuộc vào quyền lực.
Bản chất: Một kẻ trí thức hèn nhát, bất lực, chỉ biết cúi đầu trước quyền uy.

Viên chức coi các sở từ thiện Artemi Filippovich

Sự khác biệt: Lão này không chỉ đến để hối lộ mà còn có mục đích khác: tâng công và nói xấu đồng nghiệp. Lão là kẻ xảo quyệt và cơ hội nhất.
Hành động: Lão kể lể công trạng của mình, mô tả các sở từ thiện dưới quyền mình "sạch sẽ, ngăn nắp" nhờ "sự chăm lo" của lão. Đồng thời, lão tranh thủ tố cáo Giám đốc sở Bưu điện và Chánh án.
Bản chất: Một tên cơ hội, gian hùng, sẵn sàng hạ bệ người khác để leo lên. Lão là hiện thân cho sự đê tiện, bỉ ổi nhất trong bộ máy quan lại.

3. Đặc sắc nghệ thuật của đoạn trích

a. Nghệ thuật xây dựng tình huống kịch

Tình huống kịch trung tâm của cả vở kịch và của đoạn trích này là sự nhầm lẫn. Một kẻ tầm thường được khoác cho chiếc áo quyền uy và trở thành tấm gương soi chiếu bản chất của cả một xã hội.

Tính éo le, trớ trêu: Kẻ đi lừa (Khlestakov) ban đầu lại không hề có ý định lừa đảo, còn những kẻ bị lừa (đám quan chức) lại tự nguyện, thậm chí là tranh nhau để được lừa.
Sự phát triển kịch tính: Màn kịch được đẩy lên cao trào khi các nhân vật lần lượt xuất hiện. Mỗi nhân vật mang một nỗi sợ riêng, một cách hối lộ riêng, tạo nên những lớp kịch nối tiếp, ngày càng hé lộ sâu hơn sự thối nát của chế độ.

b. Nghệ thuật khắc họa nhân vật

Gogol là bậc thầy trong việc sử dụng các chi tiết để khắc họa tính cách nhân vật.

Ngôn ngữ: Mỗi nhân vật có một cách nói năng riêng, bộc lộ trình độ và bản chất. Khlestakov thì ba hoa, khoác lác. Đám quan chức thì nói năng lắp bắp, lộn xộn, đầy những lời độc thoại nội tâm thể hiện sự sợ hãi.
Hành động: Các hành động kịch (run rẩy, đánh rơi tiền, khúm núm) đều mang tính ước lệ cao, có tác dụng gây cười và lột tả tính cách. Hành động của Khlestakov từ sợ sệt chuyển sang tự tin, ma mãnh cho thấy sự biến đổi tâm lý tinh vi.
Tên gọi nhân vật (biết nói): Tên của các nhân vật trong kịch của Gogol thường mang ý nghĩa châm biếm, gợi tả tính cách (điều này thể hiện rõ hơn trong nguyên tác tiếng Nga).

c. Thủ pháp trào phúng, châm biếm

Tiếng cười trong đoạn trích là vũ khí sắc bén của Gogol để đả kích xã hội.

Cái hài từ sự tương phản: Sự tương phản giữa cái bên ngoài (vẻ oai vệ của "quan thanh tra", sự cung kính của đám quan lại) và cái bên trong (sự rỗng tuếch của Khlestakov, sự đê tiện của đám quan lại).
Cái hài từ sự ngu dốt: Sự ngu dốt tập thể của giới chức cầm quyền. Họ tự huyễn hoặc mình, tự dọa dẫm mình và tự biến mình thành trò cười.
Tiếng cười đa sắc thái: Từ cái cười hài hước, sảng khoái trước sự ngu xuẩn, đến cái cười chua chát, xót xa cho một xã hội mục ruỗng từ gốc rễ. Như Gogol đã nói, đó là "tiếng cười nhìn thấy được của thế gian nhưng không nhìn thấy được, không ai biết những giọt nước mắt".

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

Câu 1: Phân tích sự biến đổi trong tâm lí và hành động của nhân vật Khlestakov trong màn kịch. Theo bạn, điều gì đã biến một gã công chức quèn thành một "quan thanh tra" đầy quyền lực?

Gợi ý trả lời: - Ban đầu: Lâng lâng sau bữa tiệc, có phần sợ sệt khi Chánh án đến, nghĩ mình sắp bị bắt. - Khi nhận ra sự nhầm lẫn: Nhanh chóng chuyển từ bị động sang chủ động, nắm bắt tâm lý đối phương. - Hành động: Bắt đầu "diễn" vai quan lớn, khéo léo gợi ý "vay tiền", nhận hối lộ một cách tự nhiên. - Nguyên nhân biến đổi: Không phải do Khlestakov thông minh, mà do sự ngu dốt, sợ hãi và cơ chế hối lộ của đám quan chức đã tạo điều kiện, "phong chức" cho hắn. Chính môi trường xã hội thối nát đã sản sinh ra những kẻ như Khlestakov.

Câu 2: "Màn diễu hành" của các nhân vật (Chánh án, Giám đốc sở Bưu điện, Giám học...) đã phơi bày những đặc điểm chung và riêng gì của bộ máy quan lại trong vở kịch?

Gợi ý trả lời: - Đặc điểm chung: Đều tham ô, lạm dụng chức quyền (nhận hối lộ, bóc thư, quản lý yếu kém). Đều hèn nhát, khúm núm, mất hết nhân cách trước quyền lực (dù là quyền lực ảo). Đều ngu dốt, không nhận ra bộ mặt thật của Khlestakov. - Đặc điểm riêng: Mỗi người có một tội lỗi và nỗi sợ riêng. Chánh án sợ tội nhận hối lộ. Giám đốc sở Bưu điện sợ tội bóc thư. Giám học sợ bị kiểm tra về tư tưởng. Đặc biệt, viên chức coi các sở từ thiện còn thêm tính cách cơ hội, gian hùng, sẵn sàng nói xấu đồng nghiệp.

Câu 3: Phân tích ý nghĩa của tiếng cười trào phúng trong đoạn trích. Tiếng cười ấy có còn giá trị trong xã hội hiện đại không? Vì sao?

Gợi ý trả lời: - Ý nghĩa: Tiếng cười trong đoạn trích không chỉ để giải trí. Nó là vũ khí để phanh phui, lột trần bản chất xấu xa, thối nát của một chế độ quan liêu, tham nhũng. Tiếng cười ấy vừa hài hước (trước sự ngu dốt), vừa cay đắng, chua xót (trước sự tha hóa của con người). Nó thể hiện thái độ phê phán sâu sắc của tác giả. - Giá trị trong xã hội hiện đại: Tiếng cười này vẫn còn nguyên giá trị. Bởi lẽ, những thói hư tật xấu như tham nhũng, quan liêu, hối lộ, nịnh bợ cấp trên, trù dập cấp dưới... vẫn còn tồn tại dưới những hình thức khác nhau trong xã hội hiện đại. Vở kịch của Gogol là lời cảnh tỉnh sâu sắc, nhắc nhở về sự cần thiết của một bộ máy công quyền trong sạch, liêm chính và sự tỉnh táo của người dân.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Đoạn trích "Màn diễu hành - trình diện quan thanh tra" là một trong những phân cảnh đặc sắc nhất của vở kịch "Quan thanh tra". Bằng ngòi bút châm biếm bậc thầy, Gogol đã dựng nên một sân khấu bi hài, nơi chân dung của tầng lớp quan lại Nga hoàng hiện lên đầy đủ với sự ngu dốt, tham lam, hèn nhát và đê tiện. Nhân vật Khlestakov, dù chỉ là một tên lừa đảo bất đắc dĩ, đã trở thành tấm gương phản chiếu sự mục ruỗng của cả một xã hội. Qua đó, tác phẩm không chỉ có giá trị tố cáo hiện thực mà còn đặt ra những vấn đề sâu sắc về nhân cách và sự tha hóa của con người trước quyền lực và vật chất, những bài học vẫn còn nguyên giá trị cho đến ngày nay.