Soạn bài Mộng đắc thái liên - Ngữ văn - Lớp 11 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một tác phẩm thơ chữ Hán đặc sắc của đại thi hào Nguyễn Du, đó là bài thơ “Mộng đắc thái liên” (Mơ thấy đi hái sen). Bài thơ không chỉ là một bức tranh thiên nhiên trữ tình, mà còn ẩn chứa những tâm sự sâu kín, những khát khao về một thế giới trong sạch, thanh cao của nhà thơ. Thông qua việc soạn bài này, các em sẽ hiểu sâu hơn về vẻ đẹp tâm hồn và tài năng nghệ thuật của Nguyễn Du, đồng thời rèn luyện kỹ năng cảm thụ, phân tích một tác phẩm thơ cổ điển. Chúng ta sẽ cùng nhau giải mã từng hình ảnh, từng câu chữ để thấy được vẻ đẹp của giấc mộng hái sen và những ý nghĩa triết lí mà tác giả gửi gắm.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Tìm hiểu chung về tác giả và tác phẩm

1. Tác giả Nguyễn Du (1765-1820)

Nguyễn Du, tự Tố Như, hiệu Thanh Hiên, là một trong những nhà thơ vĩ đại nhất của văn học Việt Nam. Ông sinh ra trong một gia đình quý tộc có truyền thống khoa bảng ở làng Tiên Điền, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh. Cuộc đời ông trải qua nhiều biến cố thăng trầm của lịch sử, từ cuối thời Lê - Trịnh đến triều đại Tây Sơn và nhà Nguyễn. Những trải nghiệm sâu sắc đó đã ảnh hưởng lớn đến sáng tác của ông.

Sự nghiệp văn học: Nguyễn Du để lại một di sản văn học đồ sộ với các tác phẩm kiệt xuất bằng cả chữ Hán và chữ Nôm.
Tác phẩm chữ Hán: Gồm 3 tập thơ là Thanh Hiên thi tập, Nam trung tạp ngâm và Bắc hành tạp lục, với tổng cộng 250 bài thơ. Thơ chữ Hán của ông thể hiện một tâm hồn ưu tư, trăn trở trước cuộc đời và một tấm lòng nhân đạo sâu sắc.
Tác phẩm chữ Nôm: Nổi bật nhất là Truyện Kiều, kiệt tác của văn học dân tộc. Ngoài ra còn có Văn chiêu hồn (hay Văn tế thập loại chúng sinh).
Phong cách nghệ thuật: Thơ văn Nguyễn Du là sự kết hợp hài hòa giữa chất hiện thực và chất trữ tình, giữa tinh hoa văn hóa bác học và văn hóa dân gian, với ngôn ngữ đạt đến trình độ điêu luyện.

2. Tác phẩm "Mộng đắc thái liên"

"Mộng đắc thái liên" (夢得採蓮) có nghĩa là "Mơ được đi hái sen". Đây là bài thơ thứ 103 trong tập thơ chữ Hán Thanh Hiên thi tập của Nguyễn Du.

Hoàn cảnh sáng tác: Bài thơ được sáng tác trong khoảng thời gian Nguyễn Du ở ẩn tại quê nhà Nghi Xuân, Hà Tĩnh (cuối thế kỷ XVIII). Đây là giai đoạn ông lánh xa chốn quan trường nhiễu nhương, sống gần gũi với thiên nhiên và suy ngẫm về cuộc đời.
Thể thơ: Thất ngôn tứ tuyệt Đường luật, một thể thơ cô đọng, hàm súc, đòi hỏi sự tinh luyện trong từng câu chữ.
Bố cục: Bài thơ có thể chia làm 2 phần:
- 2 câu đầu: Cảnh mộng hái sen trên hồ Tây.
- 2 câu cuối: Cảm xúc, suy tư của nhà thơ khi tỉnh mộng.

II. Đọc - hiểu văn bản

1. Hai câu thơ đầu: Cảnh mộng hái sen

Nguyên văn:
Hà xứ thái liên nhân,
Tây hồ tây bạn tân.

Dịch nghĩa:
Người hái sen ở nơi nào,
Bên bờ phía tây của Tây Hồ.

Dịch thơ (Bản dịch trong SGK):
Hái sen ai ở chốn nào,
Bên bờ Tây của Tây Hồ bấy nay.

Không gian nghệ thuật: Không gian trong mộng được xác định rất cụ thể: “Tây hồ tây bạn tân” (Bên bờ phía tây của Tây Hồ). Hồ Tây là một danh thắng nổi tiếng của kinh thành Thăng Long, gắn liền với vẻ đẹp thơ mộng, thanh khiết. Việc đưa địa danh cụ thể vào giấc mộng cho thấy sự gắn bó sâu sắc và nỗi nhớ da diết của Nguyễn Du với Thăng Long phồn hoa, nơi ông từng có một thời niên thiếu tươi đẹp.
Hình ảnh con người: Hình ảnh trung tâm là “thái liên nhân” (người hái sen). Đây là một hình ảnh mang tính ước lệ, gợi lên vẻ đẹp thanh tú, duyên dáng của người thiếu nữ trong khung cảnh lao động thơ mộng. Tuy nhiên, "người hái sen" ở đây không chỉ là một đối tượng để ngắm nhìn, mà còn có thể là sự hóa thân của chính nhà thơ.
Câu hỏi tu từ: Câu thơ mở đầu bằng một câu hỏi “Hà xứ thái liên nhân?” (Người hái sen ở nơi nào?). Câu hỏi không nhằm tìm kiếm câu trả lời mà để bộc lộ một nỗi niềm bâng khuâng, xao xuyến. Nó gợi ra một không gian mơ hồ, hư thực, đúng với tính chất của một giấc mộng. Nhà thơ như đang tự hỏi lòng mình, đang tìm kiếm một hình bóng đẹp đẽ trong cõi nhớ.
Sự hòa quyện giữa cảnh và người: Hai câu thơ đầu đã vẽ nên một bức tranh thủy mặc tuyệt đẹp. Trên nền không gian rộng lớn, thơ mộng của hồ Tây, hình ảnh con người hiện lên duyên dáng, thanh thoát. Cảnh và người hòa quyện, tôn vinh vẻ đẹp của nhau, tạo nên một không khí trong trẻo, lãng mạn.

2. Hai câu thơ cuối: Cảm xúc khi tỉnh mộng

Nguyên văn:
Mộng tàn văn diệp hưởng,
Liêu lạc mãn giang tân.

Dịch nghĩa:
Mộng tan nghe tiếng lá (sen),
(Cảnh) hiu hắt đầy bến sông.

Dịch thơ (Bản dịch trong SGK):
Tỉnh ra nghe tiếng lá sen,
Bến sông hiu hắt nỗi niềm riêng ai.

Sự chuyển biến đột ngột: Câu thơ thứ ba bắt đầu bằng chữ “Mộng tàn” (Mộng tan), tạo ra một sự đứt gãy đột ngột. Giấc mộng đẹp đẽ vừa kết thúc, nhà thơ trở về với thực tại. Sự tương phản giữa mộng và thực là một thủ pháp nghệ thuật quen thuộc trong thơ Nguyễn Du.
Âm thanh của thực tại: Âm thanh đánh thức nhà thơ là “văn diệp hưởng” (nghe tiếng lá sen). Đây là một chi tiết nghệ thuật đặc sắc. Tiếng lá sen xào xạc trong gió không phải là âm thanh ồn ào, mà là một tiếng động rất khẽ, rất tinh tế. Nó vừa là cầu nối giữa mộng và thực (trong mộng có sen, tỉnh dậy nghe tiếng lá sen), vừa tô đậm thêm sự tĩnh lặng, hoang vắng của không gian thực tại.
Tâm trạng của chủ thể trữ tình: Thực tại hiện ra qua cảm nhận của nhà thơ là một không gian “Liêu lạc mãn giang tân” (Cảnh hiu hắt đầy bến sông). Từ “liêu lạc” (hiu hắt, vắng vẻ, tàn tạ) gợi lên một nỗi buồn sâu sắc. Bến sông thực tại không phải là bờ hồ Tây thơ mộng mà là một không gian trống trải, hoang vắng. Nỗi buồn ấy không chỉ là sự nuối tiếc giấc mộng đẹp mà còn là nỗi buồn về thực tại phũ phàng, về sự cô đơn, lạc lõng của nhà thơ.

Sự đối lập Mộng - Thực:

Trong mộng	Thực tại
Không gian: Hồ Tây thơ mộng, trong trẻo.	Không gian: Bến sông hiu hắt, hoang vắng.
Hình ảnh: Người hái sen duyên dáng, thanh tú.	Hình ảnh: Không có bóng người, chỉ có cảnh vật tàn tạ.
Cảm xúc: Bâng khuâng, xao xuyến, lãng mạn.	Cảm xúc: Buồn bã, cô đơn, nuối tiếc.

III. Phân tích ý nghĩa biểu tượng và chủ đề

1. Ý nghĩa biểu tượng của hình ảnh hoa sen

Trong văn hóa phương Đông và Việt Nam, hoa sen (liên) là một biểu tượng mang nhiều tầng ý nghĩa sâu sắc.

Vẻ đẹp thanh cao, thuần khiết: Sen mọc lên từ bùn lầy nhưng vẫn giữ được sự trong trắng, tinh khôi. “Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn”. Do đó, sen tượng trưng cho phẩm chất cao quý, không bị vẩn đục bởi môi trường xấu xa.
Biểu tượng của người quân tử: Vẻ đẹp và phẩm chất của sen thường được ví với người quân tử, người có nhân cách trong sạch, vững vàng.
Trong thơ Nguyễn Du: Việc mơ thấy đi hái sen cho thấy khát vọng của Nguyễn Du về một cuộc sống, một thế giới thanh cao, trong sạch. Giữa cuộc đời đầy biến động, nhiễu nhương, ông tìm về với vẻ đẹp của hoa sen như một cách để giữ gìn phẩm giá và sự thanh thản trong tâm hồn. Giấc mộng hái sen chính là giấc mộng về một cõi đẹp, cõi lành.

2. Chủ đề của bài thơ

Bài thơ “Mộng đắc thái liên” thể hiện hai chủ đề chính, hòa quyện vào nhau:

Nỗi niềm hoài vọng về quá khứ tươi đẹp: Giấc mộng về Hồ Tây, về Thăng Long xưa cũ cho thấy nỗi nhớ da diết của Nguyễn Du về một thời dĩ vãng êm đềm, một không gian văn hóa mà ông hằng gắn bó. Đó là sự nuối tiếc một quá khứ không bao giờ trở lại.
Khát vọng về một thế giới thanh cao và nỗi buồn trước thực tại: Giấc mộng hái sen là biểu hiện cho khát vọng thoát ly khỏi thực tại bụi bặm, tìm đến một thế giới trong sạch, lý tưởng. Khi tỉnh mộng, đối diện với “bến sông hiu hắt”, nhà thơ lại chìm trong nỗi buồn về sự cô đơn, lạc lõng và sự phũ phàng của cuộc đời. Bài thơ thể hiện rõ tâm trạng của một nhà nho ẩn dật, luôn mang trong mình một nỗi ưu tư về thời thế.

3. Đặc sắc nghệ thuật

Bài thơ tuy ngắn gọn nhưng đạt đến sự tinh luyện, hàm súc của thể thơ thất ngôn tứ tuyệt.

Ngôn ngữ cô đọng, giàu sức gợi: Mỗi chữ, mỗi hình ảnh đều được chắt lọc, mang nhiều tầng ý nghĩa (ví dụ: thái liên nhân, Tây hồ, liêu lạc).
Sử dụng thủ pháp đối lập: Sự đối lập sâu sắc giữa mộng và thực, giữa quá khứ và hiện tại, giữa không gian thơ mộng và không gian hiu hắt đã làm nổi bật chủ đề và tâm trạng của tác giả.
Tả cảnh ngụ tình: Cảnh vật trong bài thơ (hồ Tây, bến sông, lá sen) đều nhuốm màu tâm trạng của chủ thể trữ tình. Cảnh là phương tiện để bộc lộ thế giới nội tâm phức tạp của nhà thơ.
Kết cấu chặt chẽ: Bốn câu thơ với hai cặp câu đối ứng chặt chẽ (khai-thừa, chuyển-hợp) tạo nên một chỉnh thể nghệ thuật hoàn hảo, diễn tả trọn vẹn một quá trình từ mộng đến thực, từ xao xuyến đến buồn thương.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

Câu hỏi 1: Phân tích bức tranh thiên nhiên và con người trong hai câu thơ đầu. Qua đó, em cảm nhận được vẻ đẹp gì trong giấc mộng của Nguyễn Du?
Gợi ý trả lời: - Không gian: Hồ Tây thơ mộng, cụ thể (bờ tây) -> nỗi nhớ về Thăng Long. - Con người: "thái liên nhân" - người hái sen, hình ảnh ước lệ gợi vẻ đẹp thanh tú, duyên dáng. - Câu hỏi tu từ "Hà xứ..." -> tâm trạng bâng khuâng, xao xuyến. - Tổng thể: Giấc mộng về một thế giới trong trẻo, thanh khiết, lãng mạn, thể hiện khát vọng về cái Đẹp của nhà thơ.
Câu hỏi 2: Sự tương phản giữa hai câu thơ đầu và hai câu thơ cuối được thể hiện qua những chi tiết, hình ảnh nào? Ý nghĩa của sự tương phản đó là gì?
Gợi ý trả lời: - Tương phản về không gian: Hồ Tây thơ mộng >< Bến sông hiu hắt. - Tương phản về hình ảnh: Có người hái sen >< Không một bóng người. - Tương phản về âm thanh: (Im lặng trong mộng) >< Tiếng lá sen xào xạc trong thực tại tĩnh mịch. - Tương phản về tâm trạng: Bâng khuâng, lãng mạn >< Buồn bã, cô đơn, nuối tiếc. - Ý nghĩa: Nhấn mạnh sự phũ phàng của thực tại, làm nổi bật nỗi thất vọng, cô đơn của nhà thơ khi giấc mộng đẹp tan vỡ. Qua đó thể hiện bi kịch của con người có khát vọng cao đẹp nhưng bất lực trước hoàn cảnh.
Câu hỏi 3: Hình ảnh "hoa sen" và hành động "hái sen" trong bài thơ mang ý nghĩa biểu tượng gì? Liên hệ với cuộc đời và con người Nguyễn Du để làm rõ.
Gợi ý trả lời: - Hoa sen: Biểu tượng cho sự thanh cao, trong sạch, phẩm giá của người quân tử ("gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn"). - Hành động "hái sen": Là hành động đi tìm kiếm, nâng niu, hướng về vẻ đẹp thanh cao, thuần khiết. - Liên hệ: Cuộc đời Nguyễn Du trải qua nhiều biến động, chứng kiến nhiều cảnh đời ô trọc. Giấc mơ hái sen thể hiện khát vọng mãnh liệt của ông muốn thoát khỏi thực tại vẩn đục, giữ gìn nhân cách trong sạch và tìm đến một chốn bình yên, thanh tịnh trong tâm hồn.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

“Mộng đắc thái liên” là một bài thơ tứ tuyệt ngắn gọn nhưng chứa đựng những tầng ý nghĩa sâu sắc. Tác phẩm không chỉ vẽ nên một bức tranh đối lập giữa cõi mộng thanh khiết và cõi thực phũ phàng, mà còn là tiếng lòng của Nguyễn Du. Đó là nỗi niềm hoài vọng về quá khứ, là khát khao cháy bỏng về một thế giới trong sạch, thanh cao và cũng là nỗi buồn cô đơn, u uẩn trước thực tại. Với nghệ thuật tả cảnh ngụ tình đặc sắc và ngôn ngữ hàm súc, bài thơ đã cho chúng ta thấy thêm một phương diện trong vẻ đẹp tâm hồn phức tạp mà cao quý của đại thi hào Nguyễn Du. Hãy tiếp tục khám phá các tác phẩm khác của ông để hiểu trọn vẹn hơn về con người và thời đại này nhé!