A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh lớp 10 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một tác phẩm thơ đầy chất hội họa và tình cảm sâu lắng của nhà thơ Chu Thùy Liên - bài thơ "Mùa hoa mận". Tác phẩm không chỉ là một bức tranh thiên nhiên Tây Bắc tươi đẹp, tinh khôi mà còn là tiếng lòng của người con gái miền sơn cước với những rung động đầu đời trong trẻo. Việc soạn bài kỹ lưỡng sẽ giúp các em không chỉ nắm vững kiến thức trong sách giáo khoa mà còn cảm nhận sâu sắc hơn vẻ đẹp của ngôn từ, vẻ đẹp của cảnh vật và con người Việt Nam. Qua bài học này, các em sẽ rèn luyện được kỹ năng đọc hiểu thơ trữ tình, phân tích hình ảnh, ngôn ngữ thơ và kết nối tác phẩm văn học với đời sống.
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. Tìm hiểu chung về tác giả và tác phẩm
1. Tác giả Chu Thùy Liên
Nhà thơ Chu Thùy Liên (sinh năm 1966) có tên khai sinh là Chu Thị Thùy Liên. Bà là người dân tộc Hà Nhì, quê ở huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai. Hiện nay, bà đang công tác tại Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Lào Cai. Sáng tác của Chu Thùy Liên mang đậm hơi thở của núi rừng Tây Bắc, thể hiện một tâm hồn tinh tế, giàu tình yêu quê hương và trân trọng những giá trị văn hóa của dân tộc mình. Thơ của bà thường sử dụng những hình ảnh gần gũi, mộc mạc nhưng lại có sức gợi cảm lớn, ngôn ngữ trong sáng và giàu nhạc điệu.
2. Tác phẩm "Mùa hoa mận"
- Xuất xứ: Bài thơ được trích từ tập thơ "Lửa và Hoa" (2012) của Chu Thùy Liên.
- Bố cục: Bài thơ có thể chia làm 2 phần chính:
- Phần 1 (Bốn khổ thơ đầu): Bức tranh thiên nhiên mùa xuân Tây Bắc với hình ảnh trung tâm là hoa mận.
- Phần 2 (Hai khổ thơ cuối): Hình ảnh và tâm trạng của cô gái trong mùa hoa mận.
- Chủ đề: Ca ngợi vẻ đẹp tinh khôi, trong trẻo của mùa hoa mận ở Tây Bắc và những rung động e ấp, đáng yêu của cô gái miền sơn cước khi xuân về.
- Mạch cảm xúc: Cảm xúc của nhân vật trữ tình vận động từ việc say đắm trước vẻ đẹp của thiên nhiên (mùa hoa mận) đến những rung động tinh tế trong lòng người (tâm trạng cô gái).
II. Đọc - hiểu chi tiết văn bản
1. Bức tranh thiên nhiên Tây Bắc mùa hoa mận (4 khổ đầu)
a. Dấu hiệu của mùa xuân
Mùa xuân đến không ồn ào, náo nhiệt mà được báo hiệu bằng những dấu hiệu rất đặc trưng của núi rừng:
Cành mận bung trắng muốt
Lũ con trai con gái
Tíu tít rủ nhau đi…
Hái về quả ngọt đầu mùa
Tác giả không dùng những hình ảnh quen thuộc như hoa đào, hoa mai mà chọn "cành mận bung trắng muốt". Từ "bung" là một động từ mạnh, diễn tả sức sống căng tràn, sự nở rộ đồng loạt của hoa mận, như thể không gì cản nổi. Màu trắng muốt gợi vẻ đẹp tinh khôi, trong trẻo, phủ khắp không gian. Mùa xuân còn gắn liền với hình ảnh con người: "Lũ con trai con gái tíu tít rủ nhau đi". Âm thanh "tíu tít" gợi không khí vui tươi, rộn ràng, háo hức của tuổi trẻ. Họ đi không chỉ để chơi xuân mà còn để "hái về quả ngọt đầu mùa", một hình ảnh ẩn dụ cho những hy vọng, mong chờ về một mùa bội thu, về những điều tốt đẹp trong tương lai.
b. Vẻ đẹp của hoa mận
Vẻ đẹp của hoa mận được khắc họa qua nhiều góc độ khác nhau:
- Sự mong manh, tinh khiết: "Cánh mỏng manh trong gió / Run rẩy". Những từ láy "mỏng manh", "run rẩy" gợi tả vẻ đẹp yếu mềm, cần được che chở của cánh hoa trước gió. Nó không chỉ tả thực mà còn gợi liên tưởng đến sự e ấp, dịu dàng của người con gái.
- Sự lan tỏa, bao trùm: Hoa mận không nở đơn lẻ mà nở thành cả một không gian rộng lớn. "Và mây cũng sà xuống / Trắng như màu hoa mận". Bằng phép so sánh độc đáo, tác giả đã hòa trộn đất trời làm một. Mây trời và hoa mận cùng chung một màu trắng tinh khôi, tạo nên một không gian thơ mộng, huyền ảo, xóa nhòa mọi khoảng cách.
- Sự sống động, có hồn: "Con suối cũng ngân lên / Những lời của đá". Mùa xuân không chỉ có màu sắc mà còn có âm thanh. Tiếng suối chảy róc rách được nhân hóa thành "lời của đá", một lời thì thầm, tâm sự của thiên nhiên, làm cho cảnh vật trở nên gần gũi, có linh hồn.
Bức tranh thiên nhiên không chỉ đẹp mà còn tràn đầy sức sống. Đó là sự giao hòa tuyệt vời giữa đất, trời, hoa lá, sông suối và con người.
2. Hình ảnh và tâm trạng cô gái (2 khổ cuối)
a. Vẻ đẹp của cô gái
Từ bức tranh thiên nhiên, hình ảnh con người hiện lên làm trung tâm:
Em cũng không ở nhà
Váy áo xúng xính
Như cánh bướm trên nương…
Cô gái cũng hòa mình vào không khí lễ hội của mùa xuân. Cụm từ "váy áo xúng xính" gợi tả sự chuẩn bị công phu, niềm vui háo hức của cô. Hình ảnh so sánh "Như cánh bướm trên nương" là một hình ảnh rất đẹp và thơ mộng. Nó không chỉ gợi tả vẻ đẹp rực rỡ của trang phục mà còn gợi tả dáng điệu nhẹ nhàng, uyển chuyển, bay bổng của cô gái giữa núi rừng. Cô gái trở thành bông hoa đẹp nhất, sinh động nhất trong vườn xuân.
b. Những rung động đầu đời e ấp
Tâm trạng của cô gái được thể hiện một cách tinh tế qua những câu thơ cuối:
Bóng ai đó ngập ngừng
Phía sau lưng đồi
Cho em thêm bối rối
Mùa xuân là mùa của tình yêu, của những rung động. Hình ảnh "bóng ai đó ngập ngừng" xuất hiện mơ hồ, không rõ mặt, chỉ là một bóng hình phía xa. Sự "ngập ngừng" ấy có thể là của chàng trai, cũng có thể là sự cảm nhận của chính cô gái. Chính sự xuất hiện bất ngờ và dáng vẻ lưỡng lự đó đã tác động mạnh đến tâm hồn cô gái, làm cô "thêm bối rối".
Từ "bối rối" đã lột tả chính xác trạng thái tâm lý của cô gái: vừa có chút ngượng ngùng, e thẹn, vừa có chút xao xuyến, chờ mong. Đó là những rung động đầu đời trong sáng, đáng yêu, một cảm xúc rất tự nhiên của tuổi mới lớn khi đứng trước ngưỡng cửa tình yêu. Bài thơ khép lại trong sự bối rối ấy, để lại một dư âm ngọt ngào, man mác trong lòng người đọc.
III. Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật
1. Giá trị nội dung
- Bài thơ ca ngợi vẻ đẹp tinh khôi, tràn đầy sức sống của thiên nhiên núi rừng Tây Bắc khi mùa xuân về, đặc biệt là vẻ đẹp của mùa hoa mận.
- Tác phẩm khắc họa thành công hình ảnh người con gái miền sơn cước với vẻ đẹp trong trẻo, hồn nhiên và những rung động đầu đời e ấp, đáng yêu.
- Qua đó, bài thơ thể hiện tình yêu quê hương sâu sắc và sự trân trọng những giá trị văn hóa, vẻ đẹp của con người và thiên nhiên nơi mình sinh sống của tác giả.
2. Giá trị nghệ thuật
- Thể thơ tự do: Giúp tác giả linh hoạt trong việc biểu đạt cảm xúc, tạo nhịp điệu tự nhiên, phóng khoáng như chính hơi thở của núi rừng.
- Ngôn ngữ thơ: Giản dị, trong sáng, giàu hình ảnh và nhạc điệu. Tác giả sử dụng nhiều từ láy (tíu tít, mỏng manh, run rẩy, xúng xính) và động từ mạnh (bung) có sức gợi tả cao.
- Hình ảnh thơ: Đẹp, gần gũi, mang đậm sắc thái miền núi (hoa mận, con suối, nương, váy áo xúng xính).
- Biện pháp tu từ: Sử dụng thành công các biện pháp như so sánh ("trắng như màu hoa mận", "như cánh bướm trên nương"), nhân hóa ("con suối cũng ngân lên những lời của đá"), ẩn dụ ("quả ngọt đầu mùa"), góp phần làm cho hình ảnh thơ thêm sinh động, gợi cảm và ý nghĩa.
IV. Hướng dẫn trả lời câu hỏi sách giáo khoa
Dưới đây là gợi ý trả lời các câu hỏi trong sách giáo khoa Ngữ văn 10, tập 1, bộ Cánh diều. Các em hãy đọc kỹ lại bài thơ và phần phân tích ở trên để tự hoàn thiện câu trả lời của mình nhé!
Câu 1 (Trang 84 SGK Ngữ văn 10 Tập 1):
Yêu cầu: Chú ý các từ ngữ miêu tả màu trắng của hoa mận và khung cảnh thiên nhiên. Màu trắng ấy có gì đặc biệt?
Gợi ý trả lời:
- Các từ ngữ miêu tả màu trắng: "trắng muốt", "trắng như màu hoa mận".
- Sự đặc biệt của màu trắng:
- Trắng muốt: Gợi tả màu trắng tinh khôi, thuần khiết, không một chút pha tạp. Đây là màu trắng đặc trưng của hoa mận, tạo nên vẻ đẹp trong trẻo cho cả khu rừng.
- Trắng như màu hoa mận: Phép so sánh này cho thấy màu trắng của hoa mận đã trở thành một chuẩn mực cho vẻ đẹp tinh khôi. Nó không chỉ bao phủ mặt đất mà còn lan tỏa lên cả bầu trời ("mây cũng sà xuống / Trắng như màu hoa mận"), tạo ra một không gian đồng nhất, huyền ảo, thơ mộng.
- Màu trắng này không lạnh lẽo, đơn điệu mà tràn đầy sức sống, báo hiệu một mùa xuân mới đang về, một mùa quả ngọt sắp tới.
Câu 2 (Trang 84 SGK Ngữ văn 10 Tập 1):
Yêu cầu: Em hình dung thế nào về hình ảnh “Em” trong khổ thơ thứ năm?
Gợi ý trả lời:
Hình ảnh “Em” trong khổ thơ thứ năm hiện lên với vẻ đẹp rạng rỡ, tràn đầy sức sống và hòa mình vào thiên nhiên, lễ hội mùa xuân:
- Trang phục: "Váy áo xúng xính" cho thấy em đã chuẩn bị rất đẹp, rất vui để đi chơi xuân. Đó là bộ trang phục đẹp nhất, lộng lẫy nhất, thể hiện niềm háo hức, tươi vui.
- Dáng vẻ: Được so sánh "như cánh bướm trên nương". Hình ảnh này gợi lên vẻ đẹp nhẹ nhàng, uyển chuyển, bay bổng. Cô gái không đi mà như đang lướt đi, nhảy múa giữa không gian núi rừng rộng lớn.
- Tâm trạng: Vui tươi, hồn nhiên, yêu đời. Em là trung tâm của bức tranh xuân, là bông hoa đẹp nhất, di động và sống động nhất, làm cho cảnh vật thêm phần rực rỡ.
Câu 3 (Trang 84 SGK Ngữ văn 10 Tập 1):
Yêu cầu: Phân tích nét độc đáo trong cách cảm nhận và miêu tả thiên nhiên của tác giả qua hai dòng thơ: "Con suối cũng ngân lên / Những lời của đá".
Gợi ý trả lời:
Nét độc đáo nằm ở biện pháp nghệ thuật nhân hóa và sự cảm nhận tinh tế của tác giả:
- Nhân hóa: Tác giả đã thổi hồn vào sự vật vô tri. Con suối không chỉ chảy mà còn "ngân lên", và âm thanh của nó không phải là tiếng nước róc rách thông thường mà là "những lời của đá".
- Sự độc đáo trong cảm nhận:
- Tác giả không chỉ nghe bằng thính giác mà còn cảm nhận bằng cả tâm hồn. Tiếng suối trở thành một cuộc trò chuyện, một lời tâm tình của thiên nhiên. "Lời của đá" có thể là lời thì thầm cổ xưa, vững chãi, mang theo câu chuyện của thời gian, của núi rừng.
- Cách miêu tả này làm cho thiên nhiên trở nên gần gũi, có linh hồn, có chiều sâu cảm xúc. Nó cho thấy sự giao cảm sâu sắc giữa con người và thế giới tự nhiên. Thiên nhiên không còn là khách thể để miêu tả mà đã trở thành một chủ thể có tâm tư, tình cảm.
Câu 4 (Trang 84 SGK Ngữ văn 10 Tập 1):
Yêu cầu: Em có nhận xét gì về sự tương đồng giữa trạng thái của cảnh vật (hoa mận, mây, suối) và con người (lũ con trai con gái, em) trong bài thơ?
Gợi ý trả lời:
Có một sự tương đồng, hòa quyện tuyệt vời giữa trạng thái của cảnh vật và con người trong bài thơ:
- Cùng chung niềm vui, sức sống căng tràn: Hoa mận thì "bung trắng muốt", con người thì "tíu tít rủ nhau đi", "váy áo xúng xính". Cả thiên nhiên và con người đều náo nức, rộn ràng, tràn đầy năng lượng khi mùa xuân về.
- Cùng chung vẻ đẹp trong trẻo, tinh khôi: Hoa mận "trắng muốt", mây "trắng như màu hoa mận", gợi vẻ đẹp thuần khiết. Vẻ đẹp đó tương ứng với tâm hồn trong sáng, những rung động đầu đời e ấp, "bối rối" của cô gái.
- Cùng giao cảm, hòa quyện: Con người không tách rời khỏi thiên nhiên mà là một phần của bức tranh thiên nhiên ấy. Em "như cánh bướm trên nương", hòa mình vào cảnh sắc. Tiếng suối ngân lên như lời tâm tình với con người. Sự hòa quyện này tạo nên một thế giới thơ hài hòa, thống nhất, thể hiện quan niệm "vạn vật hữu linh" và tình yêu thiên nhiên sâu sắc.
Câu 5 (Trang 84 SGK Ngữ văn 10 Tập 1):
Yêu cầu: Bài thơ giúp em hiểu thêm gì về vẻ đẹp của thiên nhiên và con người miền núi?
Gợi ý trả lời:
Bài thơ đã mở ra trước mắt em những hiểu biết mới mẻ và sâu sắc về vẻ đẹp của thiên nhiên và con người miền núi:
- Về thiên nhiên: Thiên nhiên miền núi không hoang sơ, dữ dội mà mang một vẻ đẹp thơ mộng, tinh khôi và tràn đầy sức sống. Vẻ đẹp ấy được tạo nên từ những hình ảnh đặc trưng như màu trắng của hoa mận, tiếng suối, những nương đồi... Thiên nhiên không chỉ là cảnh vật mà còn có linh hồn, biết giao cảm với con người.
- Về con người: Con người miền núi hiện lên với vẻ đẹp khỏe khoắn, hồn nhiên, trong sáng. Họ sống hòa hợp với thiên nhiên, coi thiên nhiên là bạn. Cuộc sống của họ gắn liền với những lễ hội, những sinh hoạt cộng đồng vui tươi ("tíu tít rủ nhau đi"). Đặc biệt, tâm hồn họ cũng rất trong trẻo, tinh tế với những rung động e ấp, đáng yêu (sự "bối rối" của cô gái).
Bài thơ giúp em thêm yêu mến và trân trọng vẻ đẹp độc đáo của văn hóa, con người và cảnh sắc các dân tộc miền núi phía Bắc Việt Nam.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP
Để củng cố kiến thức đã học, các em hãy thử suy ngẫm và trả lời các câu hỏi tự luận sau đây nhé. Đây là cơ hội để các em đào sâu hơn vào tác phẩm và rèn luyện kỹ năng viết của mình.
Câu 1: Phân tích vẻ đẹp của bức tranh thiên nhiên mùa xuân Tây Bắc được thể hiện qua bốn khổ thơ đầu của bài thơ "Mùa hoa mận".
Gợi ý: Tập trung vào các hình ảnh (hoa mận, mây, suối), màu sắc (trắng muốt), âm thanh (tíu tít, tiếng suối) và các biện pháp nghệ thuật được sử dụng để làm nổi bật sức sống và vẻ đẹp tinh khôi của cảnh vật.
Câu 2: Cảm nhận của em về hình ảnh nhân vật "em" trong bài thơ. Vẻ đẹp và tâm trạng của nhân vật "em" có mối liên hệ như thế nào với khung cảnh mùa xuân?
Gợi ý: Phân tích vẻ đẹp ngoại hình (váy áo, dáng điệu) và tâm trạng (háo hức, bối rối). Chỉ ra sự hòa hợp giữa vẻ đẹp trong trẻo của cô gái với sự tinh khôi của mùa hoa mận, giữa sự xao xuyến của lòng người với không khí rạo rực của đất trời.
Câu 3: Viết một đoạn văn (khoảng 150 chữ) trình bày cảm nhận của em về khổ thơ cuối. Theo em, cái hay của khổ thơ này là gì?
Gợi ý: Chú ý đến các từ ngữ "ngập ngừng", "bối rối". Phân tích sự mơ hồ của hình ảnh "bóng ai đó" và trạng thái tâm lý tinh tế của cô gái. Cái hay nằm ở việc diễn tả được những rung động đầu đời một cách kín đáo, ý nhị, để lại dư âm ngọt ngào trong lòng người đọc.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Bài thơ "Mùa hoa mận" của Chu Thùy Liên là một khúc ca trong trẻo về vẻ đẹp của thiên nhiên và con người Tây Bắc. Bằng ngôn ngữ giản dị, hình ảnh thơ mộng và những cảm nhận tinh tế, tác giả đã vẽ nên một bức tranh xuân đầy sức sống với sắc trắng tinh khôi của hoa mận làm chủ đạo. Nổi bật trên nền thiên nhiên ấy là hình ảnh cô gái miền sơn cước xinh đẹp, hồn nhiên cùng những rung động đầu đời e ấp, đáng yêu. Tác phẩm không chỉ bồi đắp cho chúng ta tình yêu thiên nhiên, đất nước mà còn giúp ta thêm trân trọng vẻ đẹp tâm hồn con người. Hy vọng qua bài soạn này, các em sẽ có thêm một góc nhìn sâu sắc và yêu mến hơn tác phẩm đặc sắc này.