Soạn bài Muối của rừng - Ngữ văn - Lớp 12 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một tác phẩm đặc sắc của văn học Việt Nam đương đại - truyện ngắn "Muối của rừng" của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp. Đây không chỉ là một câu chuyện về một chuyến đi săn, mà còn là một hành trình sâu sắc vào nội tâm con người, khám phá mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên. Thông qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững nội dung cốt truyện, phân tích được sự chuyển biến của nhân vật, giải mã các tầng ý nghĩa biểu tượng sâu sắc mà tác giả gửi gắm. Từ đó, chúng ta sẽ rút ra những bài học triết lí nhân sinh quý giá về lòng trắc ẩn, sự tôn trọng sự sống và ý nghĩa đích thực của hạnh phúc. Hãy cùng nhau bắt đầu hành trình đi tìm "vị muối" tinh túy của khu rừng và của chính tâm hồn mình nhé!

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG

1. Tác giả Nguyễn Huy Thiệp

Cuộc đời: Nguyễn Huy Thiệp (1950-2021) quê ở huyện Thanh Trì, Hà Nội. Ông được xem là một trong những nhà văn quan trọng nhất của văn học Việt Nam thời kỳ Đổi Mới. Ông xuất hiện trên văn đàn khá muộn nhưng đã nhanh chóng tạo nên một hiện tượng văn học độc đáo.
Phong cách sáng tác: Văn của Nguyễn Huy Thiệp có một sức hấp dẫn đặc biệt, đến từ lối viết sắc lạnh, tỉnh táo, trần trụi nhưng lại ẩn chứa những suy tư triết học sâu sắc. Ông thường nhìn thẳng vào những góc khuất, những mặt gai góc của xã hội và bản tính con người. Các tác phẩm của ông thường đặt ra những câu hỏi lớn về lịch sử, văn hóa, và thân phận con người trong một thế giới đầy biến động.
Tác phẩm chính: "Tướng về hưu", "Những ngọn gió Hua Tát", "Không có vua", "Phẩm tiết", "Muối của rừng"...

2. Tác phẩm "Muối của rừng"

Hoàn cảnh sáng tác: Truyện ngắn "Muối của rừng" được viết vào năm 1986, giai đoạn đầu của công cuộc Đổi Mới ở Việt Nam. Đây là thời kỳ xã hội có nhiều biến chuyển, các giá trị cũ và mới va chạm, con người phải đối mặt với nhiều lựa chọn về lối sống và đạo đức.
Xuất xứ: Tác phẩm được in trong tập "Những ngọn gió Hua Tát" (1989).
Nhan đề "Muối của rừng": Đây là một nhan đề giàu sức gợi và mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc.
- Muối: Là một gia vị thiết yếu, một khoáng chất sống còn. Muối còn tượng trưng cho sự tinh túy, kết tinh, giá trị cao quý và bền vững. Trong văn hóa dân gian, muối còn có tác dụng xua đuổi tà ma, mang lại sự may mắn, thanh sạch.
- Rừng: Là biểu tượng của thiên nhiên hoang sơ, bí ẩn, vừa hào phóng vừa khắc nghiệt. Rừng là không gian để thử thách bản lĩnh và phẩm giá con người.
- ➡️ Ý nghĩa nhan đề: "Muối của rừng" không phải là một loại muối vật chất, mà là món quà tinh thần quý giá mà thiên nhiên ban tặng cho những ai biết sống hòa hợp, có lòng trắc ẩn và tôn trọng sự sống. Đó là sự thanh thản, là niềm hạnh phúc được gột rửa tâm hồn, là sự kết tinh của lòng nhân ái và sự hòa điệu giữa con người với vũ trụ.
Bố cục: Có thể chia văn bản thành 3 phần:
1. Phần 1 (Từ đầu đến "...buông súng"): Ông Diểu trong vai kẻ đi săn và hành động bắn hạ khỉ bố.
2. Phần 2 (Tiếp theo đến "...lững thững đi trong mưa"): Sự thức tỉnh lương tâm của ông Diểu trước bi kịch của gia đình nhà khỉ.
3. Phần 3 (Còn lại): Ông Diểu được thiên nhiên ban tặng "muối của rừng".

II. ĐỌC HIỂU VĂN BẢN

1. Nhân vật ông Diểu - Hành trình từ "kẻ đi săn" đến "người được cứu rỗi"

Nhân vật ông Diểu là trung tâm của tác phẩm, và hành trình của ông là một hành trình biến đổi tâm hồn sâu sắc, từ một kẻ đi săn tàn nhẫn trở thành một con người được thiên nhiên ban tặng món quà tinh thần quý giá.

a. Ông Diểu trước khi gặp bi kịch của gia đình khỉ: Hình ảnh một kẻ đi săn

Mục đích: Ông Diểu vào rừng với mục đích rất rõ ràng: "kiếm một con khỉ". Đây là mục đích thực dụng, thể hiện thái độ coi thiên nhiên là đối tượng để chinh phục, khai thác.
Hành động: Hành động của ông được miêu tả rất chuyên nghiệp và lạnh lùng. Ông "lựa chọn một cách khó khăn", "bóp cò", và viên đạn "trúng vào giữa trán con khỉ đực". Sự chính xác và quyết đoán này cho thấy ông là một thợ săn lão luyện, hành động vì mục tiêu mà không màng đến sự sống của sinh vật khác.
Tâm thế: Ở thời điểm này, ông Diểu đại diện cho hình ảnh con người đặt mình ở vị thế thống trị, xem động vật chỉ là con mồi, là một chiến lợi phẩm. Ông hành động theo bản năng chiếm đoạt của "phần con" trong mình.

b. Cuộc chạm trán định mệnh và sự thức tỉnh lương tri

Đây chính là tình huống truyện độc đáo và là bước ngoặt của câu chuyện. Sau khi bắn hạ con khỉ đực, ông Diểu không vội vã đến lấy chiến lợi phẩm mà chứng kiến một cảnh tượng bi thương.

"Con khỉ cái bỗng kêu éc một tiếng ghê rợn. Nó nhảy phắt xuống, chạy đến bên con khỉ đực... Bầy khỉ con túm lấy những núm vú của con khỉ mẹ... Con khỉ đực chợt tỉnh, nó nhe nanh, xổ một tràng dài những tiếng man rợ, rồi nó nhìn thẳng vào ông Diểu bằng đôi mắt căm giận."

Sự nhân hóa: Cảnh tượng gia đình nhà khỉ được miêu tả như một bi kịch của con người. Tiếng kêu ghê rợn của khỉ mẹ, hành động bám víu của khỉ con, và đặc biệt là ánh mắt "căm giận" của khỉ bố đã tác động mạnh mẽ đến ông Diểu.
Sự chuyển biến tâm lý:
- Từ sự tự tin của kẻ đi săn, ông Diểu chuyển sang trạng thái "sợ hãi". Nỗi sợ này không phải là sợ con vật trả thù, mà là nỗi sợ trước tội ác của chính mình. Ông nhận ra hành động của mình đã gây ra một thảm kịch.
- Ánh mắt của con khỉ như một tấm gương soi chiếu, khiến ông Diểu thấy được sự tàn nhẫn, vô cảm của bản thân. Lần đầu tiên, ông nhìn con vật không phải như con mồi mà như một sinh thể có gia đình, có tình cảm, có đau thương.
- Hành động "buông súng" là một hành động mang tính biểu tượng. Ông từ bỏ vai trò kẻ đi săn, từ bỏ bạo lực và sự chiếm đoạt. Lương tri, lòng trắc ẩn, hay "phần người" trong ông đã thức tỉnh.

c. Hành động chuộc lỗi và phần thưởng của sự gột rửa

Hành động từ bỏ: Ông Diểu quyết định không lấy con khỉ. Ông "quay người, lững thững đi trong mưa". Đây là hành động từ bỏ thành quả của bạo lực, từ bỏ lợi ích vật chất để giữ lấy sự thanh thản cho tâm hồn.
Hình ảnh cơn mưa: Cơn mưa rừng xuất hiện ngay sau khi ông Diểu thức tỉnh. Nó không chỉ là một hiện tượng tự nhiên mà còn là biểu tượng cho sự gột rửa. Cơn mưa dường như đang xối sạch tội lỗi, sự tàn nhẫn trong ông, giúp ông trở về với bản chất thiện lương nguyên thủy.
Phần thưởng tinh thần: Khi tâm hồn đã được gột rửa, ông Diểu nhận được những món quà quý giá từ thiên nhiên:
- Nhìn thấy hoa tử huyền: Một loài hoa "trắng muốt, tinh khiết", "đẹp một cách lạ lùng" và chỉ nở trong khoảnh khắc. Đây là biểu tượng cho cái đẹp siêu phàm, cho khoảnh khắc giác ngộ, sự thăng hoa của tâm hồn khi con người sống đúng với phần thiện của mình. Chỉ khi tâm hồn trong sạch, con người mới có thể cảm nhận được vẻ đẹp tinh túy của tạo hóa.
- Cảm nhận "vị muối của rừng": Khi về đến nhà, con trai ông nói "Áo của bố mặn trịch". Vị mặn này không chỉ là vị mồ hôi, vị nước mưa, mà chính là "vị muối của rừng". Đó là vị mặn của sự sống, của sự trải nghiệm, của sự thức tỉnh tâm linh. Đó là sự kết tinh quý giá mà rừng ban tặng cho ông sau khi ông đã thể hiện lòng nhân ái và sự tôn trọng sự sống.

2. Hệ thống hình ảnh biểu tượng đặc sắc

Sức hấp dẫn của "Muối của rừng" nằm ở hệ thống hình ảnh giàu tính biểu tượng, tạo nên nhiều tầng nghĩa sâu xa cho tác phẩm.

a. Rừng và Thiên nhiên

Rừng không chỉ là không gian bối cảnh mà còn là một nhân vật, một thực thể sống động có linh hồn. Rừng là nơi thử thách đạo đức con người. Với kẻ tàn nhẫn, rừng im lặng và khắc nghiệt. Với người có lòng trắc ẩn, rừng ban tặng những món quà tinh túy nhất (hoa tử huyền, vị muối). Thiên nhiên trong truyện vừa hoang dã, vừa linh thiêng, có khả năng phán xét và cứu rỗi con người.

b. Gia đình nhà khỉ

Gia đình khỉ là tấm gương phản chiếu hình ảnh gia đình con người. Tình cảm vợ chồng, tình mẫu tử của chúng được khắc họa đầy xúc động. Bằng cách này, Nguyễn Huy Thiệp đã xóa nhòa ranh giới giữa người và vật, khẳng định rằng mọi sự sống đều đáng được trân trọng. Bi kịch của gia đình khỉ chính là lời tố cáo mạnh mẽ nhất đối với hành vi hủy diệt thiên nhiên của con người.

c. Hoa tử huyền

Đây là một hình ảnh mang đậm màu sắc huyền ảo, lãng mạn. Hoa chỉ nở trong một khoảnh khắc ngắn ngủi khi tâm hồn con người đạt đến trạng thái trong sạch, thánh thiện. Nó là biểu tượng cho cái Đẹp tuyệt đối, cho sự giác ngộ, cho phần thưởng tinh thần dành cho những ai biết quay đầu hướng thiện. Sự xuất hiện của hoa tử huyền khẳng định giá trị của lòng nhân ái.

d. Muối của rừng

Như đã phân tích, đây là biểu tượng trung tâm của tác phẩm. "Muối" là sự kết tinh của những giá trị tốt đẹp: lòng nhân ái, sự hòa hợp, sự thanh thản trong tâm hồn. Đó là hạnh phúc đích thực mà con người tìm thấy không phải từ việc chiếm đoạt vật chất, mà từ việc cho đi, từ bỏ và sống hòa điệu với tự nhiên. Vị mặn trên áo ông Diểu là minh chứng cho một hành trình gột rửa và được cứu rỗi thành công.

III. TỔNG KẾT NỘI DUNG VÀ NGHỆ THUẬT

1. Giá trị nội dung và thông điệp

Thông điệp về mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên: Tác phẩm là lời kêu gọi khẩn thiết về việc bảo vệ thiên nhiên. Con người cần phải từ bỏ thái độ ngạo mạn, chinh phục, mà hãy học cách sống hòa hợp, tôn trọng và biết ơn thiên nhiên. Thiên nhiên không phải là khách thể vô tri mà là người bạn, người thầy, thậm chí là vị cứu tinh của con người.
Thông điệp về bản tính con người và sự cứu rỗi: Nguyễn Huy Thiệp tin rằng trong mỗi con người đều tồn tại cả phần tốt và phần xấu, phần "người" và phần "con". Hoàn cảnh và sự lựa chọn của mỗi cá nhân sẽ quyết định phần nào trỗi dậy. Truyện ngắn khẳng định khả năng thức tỉnh và tự hoàn thiện của con người. Sự cứu rỗi không đến từ một thế lực siêu nhiên nào, mà đến từ chính sự trỗi dậy của lòng trắc ẩn bên trong mỗi người.
Triết lý về hạnh phúc: Hạnh phúc không nằm ở việc săn lùng, chiếm đoạt vật chất. Hạnh phúc đích thực là sự bình yên, thanh thản trong tâm hồn, là cảm giác hòa mình làm một với vạn vật. Đó chính là "muối của rừng".

2. Đặc sắc nghệ thuật

Xây dựng tình huống truyện độc đáo: Cuộc đối mặt giữa kẻ đi săn và gia đình con mồi sau khi bi kịch xảy ra là một tình huống đầy kịch tính, tạo điều kiện cho sự bộc lộ và chuyển biến tính cách nhân vật.
Nghệ thuật xây dựng biểu tượng: Tác giả đã thành công trong việc sáng tạo một hệ thống các hình ảnh biểu tượng đặc sắc, đa nghĩa (muối, rừng, hoa tử huyền, mưa...), làm cho câu chuyện vượt lên trên ý nghĩa tả thực để đạt tới tầm vóc triết lý.
Lối kể chuyện khách quan, lạnh lùng: Người kể chuyện dường như chỉ quan sát và ghi lại, không bình luận, đánh giá. Điều này tạo ra một khoảng trống để người đọc tự suy ngẫm, phán đoán và lấp đầy. Giọng văn kiệm lời nhưng đầy sức nặng.
Kết thúc mở: Câu chuyện kết thúc với hình ảnh ông Diểu và câu nói của đứa con. Kết thúc này không đóng lại vấn đề mà mở ra nhiều hướng suy tư cho độc giả về hành trình của ông Diểu và ý nghĩa của "muối" mà ông đã tìm thấy.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

Dưới đây là một số câu hỏi tự luận giúp các em củng cố và đào sâu kiến thức về tác phẩm:

Câu 1: Phân tích quá trình chuyển biến trong nhận thức và hành động của nhân vật ông Diểu trong truyện ngắn "Muối của rừng" của Nguyễn Huy Thiệp.
Gợi ý: Bám sát 3 giai đoạn của nhân vật: trước khi bắn khỉ (kẻ đi săn), chứng kiến bi kịch (sự thức tỉnh), và hành động sau đó (sự chuộc lỗi và được cứu rỗi). Chú ý phân tích các chi tiết nội tâm và hành động then chốt.
Câu 2: Nhan đề "Muối của rừng" có ý nghĩa như thế nào? Theo anh/chị, "muối" mà ông Diểu nhận được ở cuối truyện là gì và nó được tạo nên từ đâu?
Gợi ý: Giải thích nghĩa đen, nghĩa bóng của "muối" và "rừng". Khẳng định "muối" là một giá trị tinh thần. Phân tích quá trình ông Diểu có được "vị muối" đó: từ bỏ bạo lực -> thức tỉnh lương tri -> được gột rửa -> nhận được sự thanh thản, hòa hợp.
Câu 3: Phân tích ý nghĩa biểu tượng của các hình ảnh thiên nhiên (rừng, gia đình khỉ, hoa tử huyền, cơn mưa) trong việc thể hiện chủ đề của tác phẩm.
Gợi ý: Lần lượt phân tích từng hình ảnh, chỉ ra ý nghĩa biểu trưng của chúng và cách chúng góp phần làm nổi bật thông điệp về con người và thiên nhiên, về cái thiện và sự cứu rỗi.
Câu 4: Từ câu chuyện của ông Diểu, hãy viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ của anh/chị về mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên trong bối cảnh xã hội hiện nay.
Gợi ý: Liên hệ thực tế: thực trạng con người tàn phá thiên nhiên (phá rừng, ô nhiễm, săn bắt động vật...). Nêu lên hậu quả và đề xuất giải pháp, bắt đầu từ sự thay đổi trong nhận thức và hành động của mỗi cá nhân, giống như sự thức tỉnh của ông Diểu.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

"Muối của rừng" là một truyện ngắn giản dị về cốt truyện nhưng lại chứa đựng những tầng triết lý sâu sắc. Qua hành trình của ông Diểu, Nguyễn Huy Thiệp đã gửi gắm một thông điệp nhân văn lớn lao: hạnh phúc đích thực không đến từ sự chiếm đoạt vật chất mà đến từ lòng trắc ẩn, sự tôn trọng sự sống và sự hòa hợp với thiên nhiên. Tác phẩm là một lời nhắc nhở con người hiện đại về trách nhiệm của mình với "ngôi nhà chung" và khuyến khích chúng ta tìm kiếm "vị muối" của tâm hồn - sự thanh thản, thiện lương. Hy vọng rằng, sau bài học này, các em không chỉ hiểu sâu sắc hơn về tác phẩm mà còn biết trân trọng hơn vẻ đẹp và sự sống quanh mình.