Soạn bài Nghệ thuật băm thịt gà - Ngữ văn - Lớp 12 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một tác phẩm tản văn vô cùng đặc sắc và gần gũi trong chương trình Ngữ văn lớp 12 - "Nghệ thuật băm thịt gà" của nhà văn Lê Minh Khuê. Ngay từ nhan đề, tác phẩm đã khơi gợi sự tò mò: một công việc bếp núc quen thuộc lại được nâng tầm thành "nghệ thuật". Bài học này không chỉ giúp chúng ta hiểu thêm về một nét đẹp trong văn hóa ẩm thực và sinh hoạt gia đình Việt Nam xưa, mà còn là dịp để suy ngẫm về sự mai một của những giá trị truyền thống trong cuộc sống hiện đại. Qua bài soạn chi tiết này, các em sẽ nắm vững giá trị nội dung và nghệ thuật của tác phẩm, phân tích được hình tượng nhân vật và những thông điệp sâu sắc mà tác giả gửi gắm, từ đó bồi đắp thêm tình yêu với văn hóa dân tộc.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG

1. Tác giả Lê Minh Khuê

Lê Minh Khuê (sinh năm 1949) là một trong những nhà văn nữ tiêu biểu của văn học Việt Nam hiện đại. Bà quê ở Tĩnh Gia, Thanh Hóa và bắt đầu sự nghiệp viết văn từ rất sớm, đặc biệt là trong giai đoạn kháng chiến chống Mỹ.

Sự nghiệp: Bà từng là phóng viên chiến trường, thành viên Hội Nhà văn Việt Nam. Các tác phẩm của bà thường tập trung vào cuộc sống của những người lính, thanh niên xung phong và đặc biệt là thân phận người phụ nữ trong chiến tranh và thời hậu chiến.
Phong cách nghệ thuật: Văn của Lê Minh Khuê nổi bật với ngòi bút miêu tả tâm lý nhân vật sắc sảo, tinh tế. Bà thường chọn những chi tiết, tình huống đời thường để từ đó khái quát nên những vấn đề lớn lao, mang ý nghĩa triết lý sâu sắc. Giọng văn của bà vừa nữ tính, dịu dàng, lại vừa mạnh mẽ, quyết liệt.
Tác phẩm tiêu biểu: "Những ngôi sao xa xôi", "Cao điểm mùa hạ", "Một chiều xa thành phố", "Bi kịch nhỏ", "Nhiệt đới gió mùa".

2. Tác phẩm "Nghệ thuật băm thịt gà"

Tản văn "Nghệ thuật băm thịt gà" là một tác phẩm thể hiện rõ nét phong cách của Lê Minh Khuê, khai thác vẻ đẹp từ những điều bình dị nhất.

Xuất xứ và thể loại: Tác phẩm được in trong tập "Trong làn gió heo may" (2014). Đây là một bài tản văn. Tản văn là một thể loại văn xuôi tự sự, có sự kết hợp linh hoạt giữa ghi chép, trữ tình, nghị luận và miêu tả. Đặc điểm của tản văn là không bị gò bó về cốt truyện, cho phép tác giả tự do thể hiện suy nghĩ, cảm xúc cá nhân một cách chân thực.
Chủ đề: Tác phẩm ca ngợi vẻ đẹp của một công việc bếp núc bình dị, qua đó tôn vinh sự khéo léo, tỉ mỉ của người phụ nữ Việt Nam và bày tỏ niềm hoài niệm, tiếc nuối trước sự phai nhạt của các giá trị văn hóa truyền thống.
Bố cục: Có thể chia văn bản thành 3 phần:
1. Phần 1 (Từ đầu đến "...một cách vô thức"): Ấn tượng ban đầu và sự quan sát của nhân vật "tôi" về "nghệ thuật băm thịt gà" của người cô.
2. Phần 2 (Tiếp theo đến "...trong một cái đĩa sâu lòng"): Miêu tả chi tiết, cụ thể các công đoạn của "nghệ thuật băm thịt gà", từ chuẩn bị đến thực hành và trình bày.
3. Phần 3 (Còn lại): Suy ngẫm của tác giả về sự mai một của nét đẹp văn hóa này trong cuộc sống hiện đại.

II. ĐỌC HIỂU VĂN BẢN

1. Nhan đề độc đáo và ý nghĩa

Nhan đề "Nghệ thuật băm thịt gà" là một sự kết hợp đầy dụng ý và sáng tạo của tác giả.

Nâng tầm giá trị: Việc dùng từ "nghệ thuật" để định danh một công việc quen thuộc, thậm chí tầm thường như "băm thịt gà" đã ngay lập tức nâng tầm giá trị của hành động đó. Nó không còn là một việc làm cơ học để chuẩn bị bữa ăn, mà đã trở thành một màn trình diễn đòi hỏi kỹ thuật, sự tinh tế và cả tâm hồn của người thực hiện.
Gợi sự tò mò: Nhan đề tạo ra một sự đối lập thú vị, kích thích trí tò mò của người đọc. Độc giả sẽ tự hỏi: Băm thịt gà thì có gì là nghệ thuật? Điều gì khiến nó đặc biệt đến vậy? Từ đó, tác giả dẫn dắt người đọc vào thế giới quan sát tinh tế của mình.
Định hướng chủ đề: Nhan đề đã gói gọn tư tưởng chủ đề của tác phẩm: tìm kiếm, phát hiện và trân trọng vẻ đẹp ẩn sau những điều bình dị, đời thường nhất. Đó là vẻ đẹp của lao động, của văn hóa gia đình và của con người.

2. Hình tượng người cô và "nghệ thuật băm thịt gà"

Trung tâm của tác phẩm là hình ảnh người cô và màn trình diễn "nghệ thuật" của bà. Tác giả đã sử dụng ngòi bút miêu tả tài tình để khắc họa một bức tranh sống động, đầy âm thanh và cảm xúc.

a. Vẻ đẹp của người nghệ sĩ trong căn bếp

Người cô không được miêu tả chi tiết về ngoại hình, nhưng lại hiện lên vô cùng rõ nét qua hành động và thần thái. Bà chính là một "nghệ sĩ" thực thụ.

"Cô tôi ngồi một mình, trên một cái chiếu nhỏ, đặt cái thớt nghiến dày cộp xuống trước mặt. Và cô bắt đầu."

Tư thế và sự tập trung: Hình ảnh "ngồi một mình", "trên một cái chiếu nhỏ" gợi một không gian trang trọng, gần như một sân khấu riêng. Bà hoàn toàn tập trung vào công việc, không bị phân tâm. Đây là phong thái của một người nghệ sĩ đang chuẩn bị cho màn trình diễn của mình.
Sự thành thạo và uyển chuyển: Các động tác của cô được miêu tả như một chuỗi hành động liền mạch, điêu luyện. Bà "lựa một con dao phay thật sắc, to bản", "tay trái giữ chặt miếng thịt, tay phải đưa con dao lên và nhịp nhàng băm xuống". Sự nhịp nhàng ấy cho thấy đây là một kỹ năng đã được rèn luyện qua hàng chục năm, đạt đến độ thuần thục.
Vẻ đẹp của người phụ nữ truyền thống: Qua hình ảnh người cô, Lê Minh Khuê đã tôn vinh vẻ đẹp của người phụ nữ Việt Nam: tần tảo, khéo léo, chăm chút cho bữa ăn gia đình. Họ chính là người giữ lửa, người lưu giữ những giá trị văn hóa tinh túy nhất ngay trong căn bếp nhỏ.

b. Các công đoạn của một "màn trình diễn nghệ thuật"

Tác giả không chỉ nói chung chung, mà đặc tả từng công đoạn một cách tỉ mỉ, biến việc băm thịt gà thành một quy trình nghệ thuật hấp dẫn.

Chuẩn bị "nhạc cụ": Đó là "cái thớt nghiến dày cộp" và "con dao phay thật sắc, to bản". Việc lựa chọn công cụ kỹ lưỡng cho thấy sự nghiêm túc và chuyên nghiệp. Cái thớt nghiến, con dao phay là những vật dụng quen thuộc trong bếp Việt, mang đậm dấu ấn thời gian và văn hóa.
"Bản giao hưởng" của âm thanh: Âm thanh là yếu tố nghệ thuật đặc sắc nhất. Tiếng dao băm không đơn điệu mà là một chuỗi âm thanh giàu nhạc điệu.
- Ban đầu là "tiếng lốc cốc đều đều", chậm rãi như một khúc dạo đầu.
- Sau đó, nhịp điệu nhanh dần, "tiếng dao mỗi lúc một dồn dập, gấp gáp", tạo nên cao trào.
- Cuối cùng, âm thanh nhỏ dần, "chỉ còn là những tiếng chạm nhẹ của lưỡi dao vào mặt thớt", như một đoạn kết lắng đọng.
Chuỗi âm thanh này không khác gì một bản nhạc có cấu trúc, có nhịp điệu, có cao trào và kết thúc. Nó biến không gian bếp thành một phòng hòa nhạc nhỏ.
Tác phẩm hoàn thiện: Kết quả của màn trình diễn là một "tác phẩm" ẩm thực hoàn hảo. Thịt gà được băm nhuyễn "như một thứ bột hồ", trộn với lá chanh thái chỉ, gia vị, nặn thành hình tròn và hấp chín. Cách trình bày "trong một cái đĩa sâu lòng" cũng cho thấy sự trân trọng, tinh tế. Món ăn không chỉ ngon miệng mà còn đẹp mắt.

3. Cái nhìn và suy ngẫm của nhân vật "tôi"

Tác phẩm được kể qua ngôi thứ nhất, từ góc nhìn của nhân vật "tôi". Điều này tạo ra sự gần gũi, chân thực và giúp người đọc đồng cảm với những suy tư, chiêm nghiệm của tác giả.

a. Từ tò mò đến ngưỡng mộ và trân trọng

Dòng cảm xúc của nhân vật "tôi" phát triển theo thời gian. Khi còn nhỏ, đó là sự tò mò, thích thú khi xem cô biểu diễn. Lớn lên, sự tò mò ấy chuyển thành lòng ngưỡng mộ và sự trân trọng sâu sắc. "Tôi" nhận ra rằng, đó không chỉ là việc nấu ăn, mà là cả một di sản văn hóa, một ký ức đẹp đẽ về gia đình, về người cô kính yêu. Nhân vật "tôi" đóng vai trò là một chứng nhân, một người kế thừa ký ức và truyền lại cho thế hệ sau qua trang viết của mình.

b. Nỗi niềm tiếc nuối trước sự phai nhạt

Phần cuối của tản văn là những suy ngẫm đầy trăn trở của tác giả về sự thay đổi của cuộc sống hiện đại.

"Bây giờ, hàng bán thịt gà băm sẵn đầy rẫy ngoài chợ. Hoặc người ta cho cả miếng thịt vào cái máy xay, chỉ vài phút là xong."

Sự đối lập xưa và nay: Tác giả đặt hình ảnh "nghệ thuật băm thịt gà" thủ công, tỉ mỉ của người cô bên cạnh sự tiện lợi, nhanh chóng của máy xay và hàng quán công nghiệp. Sự đối lập này làm nổi bật giá trị của cái cũ và sự vô hồn của cái mới.
Mất mát văn hóa: Sự tiện lợi của máy móc đã lấy đi "cái hồn" của món ăn. Nó lấy đi bản giao hưởng của tiếng dao, lấy đi sự chờ đợi và chiêm ngưỡng của đứa trẻ, lấy đi vẻ đẹp lao động của người phụ nữ. Cái mất đi không chỉ là một món ăn ngon theo kiểu truyền thống, mà là cả một không gian văn hóa, một ký ức gia đình.
Thông điệp gửi gắm: Qua nỗi niềm tiếc nuối, Lê Minh Khuê không chỉ hoài niệm về quá khứ. Bà muốn cảnh tỉnh chúng ta về nguy cơ đánh mất những giá trị văn hóa tinh thần quý báu trong guồng quay của cuộc sống hiện đại. Bà kêu gọi một sự cân bằng: tiếp nhận cái mới nhưng đừng lãng quên, hãy biết trân trọng và gìn giữ những nét đẹp truyền thống, bởi đó chính là cội nguồn, là bản sắc của dân tộc.

III. TỔNG KẾT GIÁ TRỊ NỘI DUNG VÀ NGHỆ THUẬT

1. Giá trị nội dung

Tác phẩm ca ngợi và phát hiện vẻ đẹp của những công việc bình dị, đời thường, khẳng định rằng bất cứ công việc nào được thực hiện bằng sự say mê, tài hoa và trách nhiệm đều có thể trở thành nghệ thuật.
Khắc họa và tôn vinh vẻ đẹp của người phụ nữ Việt Nam truyền thống: tần tảo, khéo léo, nhẫn nại, là người gìn giữ những giá trị văn hóa gia đình.
Bày tỏ niềm trân trọng, hoài niệm về những ký ức gia đình ấm áp và nỗi tiếc nuối, trăn trở trước sự mai một của những giá trị văn hóa truyền thống trong đời sống hiện đại.

2. Giá trị nghệ thuật

Thể loại tản văn: Lối viết tự do, linh hoạt, giàu chất trữ tình và suy tư, giúp tác giả bộc lộ trực tiếp cảm xúc, suy nghĩ cá nhân.
Ngôn ngữ và giọng điệu: Ngôn ngữ giản dị, mộc mạc nhưng giàu sức gợi. Giọng văn nhẹ nhàng, sâu lắng, vừa kể vừa tả, thấm đẫm tình cảm hoài niệm, trân trọng.
Nghệ thuật miêu tả: Tác giả miêu tả vô cùng tinh tế, đặc biệt là miêu tả âm thanh (tiếng dao băm) và hành động (động tác của người cô), tạo nên những hình ảnh sống động, có hồn.
Xây dựng chi tiết, hình ảnh đối lập: Sự đối lập giữa băm thịt gà thủ công và xay bằng máy, giữa xưa và nay, giữa nghệ thuật và công nghiệp... làm nổi bật chủ đề và thông điệp của tác phẩm.
Ngôi kể thứ nhất: Tạo sự gần gũi, chân thành, giúp câu chuyện mang tính trải nghiệm cá nhân và dễ dàng đi vào lòng người đọc.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

Câu 1: Phân tích những yếu tố làm nên tính "nghệ thuật" trong công việc "băm thịt gà" qua sự miêu tả của nhà văn Lê Minh Khuê.

Gợi ý trả lời: - Phân tích các yếu tố: người thực hiện (thần thái, sự tập trung), công cụ (thớt, dao), quy trình (các bước), âm thanh (nhạc điệu của tiếng dao), kết quả (món ăn được trình bày đẹp mắt). - Lý giải vì sao sự kết hợp của các yếu tố trên đã nâng một công việc bếp núc thành một màn trình diễn nghệ thuật.

Câu 2: Hình tượng người cô trong tác phẩm hiện lên với những vẻ đẹp nào? Qua hình tượng đó, tác giả muốn gửi gắm điều gì?

Gợi ý trả lời: - Vẻ đẹp của người cô: sự khéo léo, tài hoa, nhẫn nại, sự tập trung cao độ, sự trân trọng công việc. - Bà là hiện thân cho vẻ đẹp của người phụ nữ Việt Nam truyền thống, người giữ lửa cho gia đình. - Thông điệp: Tôn vinh vẻ đẹp của người lao động, đặc biệt là người phụ nữ, và vai trò của họ trong việc lưu giữ văn hóa gia đình.

Câu 3: Từ những suy ngẫm của tác giả ở cuối văn bản, hãy viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ của em về vấn đề giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc trong bối cảnh hội nhập ngày nay.

Gợi ý trả lời: - Nêu thực trạng: Cuộc sống hiện đại với sự tiện lợi của công nghệ đang dần làm mai một nhiều giá trị truyền thống (không chỉ trong ẩm thực mà còn trong trang phục, lễ hội, giao tiếp...).
- Bàn luận về mối quan hệ giữa "hội nhập" và "giữ gìn bản sắc": Đây không phải là hai mặt đối lập mà cần song hành. Hội nhập để phát triển, nhưng phải trên nền tảng giữ vững cội nguồn văn hóa.
- Đề xuất giải pháp: Mỗi cá nhân, gia đình, và xã hội cần có ý thức trân trọng, bảo tồn và phát huy các giá trị truyền thống (ví dụ: duy trì bữa cơm gia đình, dạy con cháu về các phong tục tốt đẹp...).

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Tản văn "Nghệ thuật băm thịt gà" của Lê Minh Khuê là một tác phẩm nhẹ nhàng mà sâu sắc. Bằng ngòi bút tinh tế và trái tim nhạy cảm, tác giả đã phát hiện và thi vị hóa một công việc hết sức đời thường, biến nó thành một biểu tượng của vẻ đẹp lao động và văn hóa gia đình. Tác phẩm không chỉ là một hoài niệm về quá khứ mà còn là lời nhắc nhở thế hệ hôm nay hãy biết trân trọng và gìn giữ những giá trị truyền thống quý báu đang đứng trước nguy cơ phai nhạt. Hy vọng rằng, sau bài học này, các em sẽ biết cách nhìn cuộc sống xung quanh bằng một đôi mắt tinh tế hơn, để nhận ra những "nghệ thuật" ẩn giấu trong những điều bình dị nhất.