Soạn bài Nghe thuyết trình một vấn đề xã hội - Ngữ văn - Lớp 12 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Trong chương trình Ngữ văn, bên cạnh việc đọc hiểu văn bản và tạo lập văn bản, kĩ năng nói và nghe cũng giữ một vai trò vô cùng quan trọng. Bài học hôm nay sẽ trang bị cho các em một kĩ năng thiết yếu không chỉ trong học tập mà còn trong cuộc sống: Nghe thuyết trình một vấn đề xã hội. Đây không chỉ là việc tiếp thu thông tin một cách thụ động, mà là một quá trình tư duy tích cực, đòi hỏi sự tập trung, phân tích và đánh giá. Việc nắm vững kĩ năng này sẽ giúp các em nâng cao khả năng tự học, hình thành tư duy phản biện và trở thành những công dân có trách nhiệm, am hiểu các vấn đề của cộng đồng. Qua bài soạn này, các em sẽ nắm được quy trình ba bước để nghe một bài thuyết trình hiệu quả: từ khâu chuẩn bị, lắng nghe chủ động đến tổng hợp và phản hồi.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG VỀ KĨ NĂNG NGHE THUYẾT TRÌNH MỘT VẤN ĐỀ XÃ HỘI

1. Khái niệm và tầm quan trọng

Trước khi đi vào quy trình cụ thể, chúng ta cần hiểu rõ bản chất và ý nghĩa của hoạt động này.

a. Thuyết trình một vấn đề xã hội là gì?

Thuyết trình một vấn đề xã hội là hoạt động trình bày bằng lời nói một cách có hệ thống, logic những tri thức, quan điểm, đánh giá về một hiện tượng, một vấn đề có ý nghĩa và tác động đến đời sống cộng đồng (ví dụ: ô nhiễm môi trường, bạo lực học đường, văn hóa đọc, an toàn giao thông...).

Mục đích của bài thuyết trình này là cung cấp thông tin, nâng cao nhận thức, và có thể kêu gọi hành động từ người nghe.

b. Nghe thuyết trình là gì?

Nghe thuyết trình không đơn thuần là để âm thanh lọt vào tai. Đó là một quá trình chủ động, bao gồm các hoạt động phức hợp:

• Tiếp nhận thông tin: Lắng nghe các luận điểm, luận cứ, dẫn chứng mà người nói trình bày.
• Xử lí thông tin: Phân tích, sắp xếp, kết nối các thông tin để hiểu được nội dung cốt lõi.
• Phản hồi thông tin: Đưa ra những đánh giá, nhận xét, hoặc đặt câu hỏi về những gì đã nghe được.

Như vậy, nghe là một kĩ năng tư duy bậc cao, không phải là một hành động bản năng.

c. Tại sao kĩ năng nghe thuyết trình lại quan trọng?

Kĩ năng này mang lại nhiều lợi ích thiết thực cho học sinh:

• Trong học tập: Giúp các em tiếp thu bài giảng trên lớp hiệu quả hơn, nắm bắt nhanh kiến thức từ các buổi hội thảo, chuyên đề.
• Phát triển tư duy phản biện: Khi nghe, các em học cách phân biệt sự thật và ý kiến, đánh giá độ tin cậy của dẫn chứng, và hình thành quan điểm riêng của mình.
• Nâng cao nhận thức xã hội: Việc lắng nghe về các vấn đề xã hội giúp các em mở rộng hiểu biết, trở nên quan tâm hơn đến cộng đồng và hình thành ý thức công dân.
• Chuẩn bị cho tương lai: Trong môi trường đại học và công việc sau này, các em sẽ phải tham dự vô số các cuộc họp, hội nghị, buổi đào tạo. Kĩ năng nghe tốt là chìa khóa để thành công.

2. Các yêu cầu cần đạt khi nghe thuyết trình

Một buổi nghe thuyết trình được coi là thành công khi người nghe đạt được các mục tiêu sau:

1. Nắm bắt được nội dung chính: Trả lời được câu hỏi: Người nói đang trình bày về vấn đề gì? Vấn đề đó có những khía cạnh nào?
2. Xác định được quan điểm và mục đích của người nói: Người nói có thái độ như thế nào với vấn đề (ủng hộ, phản đối, trung lập)? Họ muốn thuyết phục người nghe điều gì?
3. Ghi lại được những thông tin quan trọng: Bao gồm các luận điểm chính, các số liệu, dẫn chứng, ví dụ tiêu biểu.
4. Đánh giá được tính hợp lí và hấp dẫn của bài thuyết trình: Nội dung có đáng tin cậy không? Cách trình bày có lôi cuốn không?
5. Nêu được ý kiến hoặc câu hỏi của bản thân: Hình thành được suy nghĩ, quan điểm riêng và sẵn sàng trao đổi, thảo luận.

II. HƯỚNG DẪN SOẠN BÀI: QUY TRÌNH NGHE THUYẾT TRÌNH HIỆU QUẢ

Để đạt được những yêu cầu trên, các em cần tuân thủ một quy trình gồm ba bước rõ ràng: Trước khi nghe, Trong khi nghe, và Sau khi nghe.

1. Chuẩn bị trước khi nghe

Sự chuẩn bị chu đáo quyết định đến 50% thành công của việc lắng nghe. Đừng bao giờ bước vào một buổi thuyết trình với một cái đầu trống rỗng.

a. Xác định mục đích nghe

Hãy tự hỏi: "Mình nghe bài thuyết trình này để làm gì?"

• Để thu thập thông tin: Cần tập trung vào các dữ kiện, số liệu, khái niệm.
• Để học hỏi một kĩ năng: Cần chú ý đến cách thức, quy trình, phương pháp.
• Để giải trí: Có thể thả lỏng hơn nhưng vẫn nắm bắt ý chính.
• Để đánh giá, cho điểm: Cần có các tiêu chí rõ ràng để đối chiếu.

Với bài học này, mục đích chính là hiểu, tóm tắt và đánh giá bài thuyết trình về một vấn đề xã hội.

b. Tìm hiểu thông tin nền

Hiểu biết nền tảng về chủ đề sẽ giúp bạn dễ dàng theo dõi và nắm bắt vấn đề. Hãy dành chút thời gian để:

• Tìm hiểu về vấn đề sẽ được thuyết trình: Ví dụ, nếu chủ đề là "Vấn đề tiếp nhận di sản văn hóa", hãy tìm đọc nhanh các khái niệm "di sản văn hóa", "tiếp nhận di sản", thực trạng của vấn đề này hiện nay.
• Tìm hiểu về người nói (nếu có thể): Họ là chuyên gia trong lĩnh vực nào? Quan điểm của họ thường ra sao? Điều này giúp bạn dự đoán được hướng tiếp cận của bài nói.

c. Chuẩn bị tâm thế và công cụ

• Tâm thế: Giữ một thái độ cởi mở, sẵn sàng tiếp thu những ý tưởng mới, kể cả những ý tưởng trái với quan điểm của bạn. Tạm gác lại những định kiến cá nhân.
• Công cụ: Chuẩn bị sổ, bút hoặc các thiết bị ghi chép điện tử (laptop, máy tính bảng). Đảm bảo chúng hoạt động tốt. Sạc đầy pin nếu cần.

2. Trong khi nghe: Lắng nghe chủ động và ghi chép thông minh

Đây là giai đoạn cốt lõi, đòi hỏi sự tập trung cao độ và áp dụng các kĩ thuật hợp lí.

a. Kĩ thuật lắng nghe chủ động

• Tập trung tối đa: Tắt thông báo điện thoại, chọn vị trí ngồi phù hợp, tránh xa các yếu tố gây xao nhãng. Hướng mắt về phía người nói để thể hiện sự tôn trọng và giúp tập trung tốt hơn.
• Lắng nghe "tín hiệu": Chú ý đến những từ ngữ chuyển tiếp (thứ nhất, tuy nhiên, tóm lại, điều quan trọng là...), sự nhấn mạnh trong giọng nói, sự thay đổi tốc độ nói. Đây là những dấu hiệu cho thấy một ý quan trọng sắp được trình bày.
• Quan sát ngôn ngữ phi lời nói: Cử chỉ, nét mặt, ánh mắt của người nói cũng truyền tải nhiều thông điệp. Chúng có thể cho thấy sự tâm huyết, sự chắc chắn hoặc sự ngập ngừng của họ.

b. Nhận diện cấu trúc bài thuyết trình

Một bài thuyết trình tốt thường có cấu trúc 3 phần rõ ràng. Hãy cố gắng nhận diện:

• Mở đầu: Người nói giới thiệu vấn đề như thế nào? Họ nêu ra luận đề (quan điểm chính) là gì?
• Thân bài: Người nói triển khai những luận điểm nào để bảo vệ cho luận đề? Mỗi luận điểm được hỗ trợ bởi những lí lẽ, dẫn chứng (số liệu, câu chuyện, trích dẫn) nào?
• Kết luận: Người nói tóm tắt lại những gì? Họ đưa ra thông điệp cuối cùng hay lời kêu gọi hành động nào?

Việc nhận ra cấu trúc này giúp bạn tổ chức phần ghi chép một cách logic.

c. Ghi chép hiệu quả

Bạn không thể và không nên ghi lại mọi thứ người nói nói. Hãy ghi chép một cách có chọn lọc. Dưới đây là một số phương pháp phổ biến:

Phương pháp dàn ý (Outlining)

Đây là phương pháp quen thuộc, ghi chép theo cấu trúc các ý chính, ý phụ. Sử dụng các gạch đầu dòng, số thứ tự để phân cấp thông tin.

Ví dụ:

• I. Thực trạng vấn đề
  • 1. Tích cực
    • - Dẫn chứng A
  • 2. Tiêu cực
    • - Dẫn chứng B
• II. Nguyên nhân

Phương pháp sơ đồ tư duy (Mind Mapping)

Phương pháp này phù hợp với những người có tư duy hình ảnh. Viết chủ đề chính ở trung tâm và vẽ các nhánh tỏa ra cho các ý chính, ý phụ.

Phương pháp Cornell

Đây là một phương pháp rất khoa học và hiệu quả. Chia trang giấy thành 3 phần:

• Cột lớn bên phải (Notes): Ghi chép nội dung chính trong khi nghe (dùng dàn ý, gạch đầu dòng).
• Cột nhỏ bên trái (Cues): Sau khi nghe, điền các từ khóa, câu hỏi tương ứng với phần ghi chép ở cột phải.
• Phần cuối trang (Summary): Sau khi nghe, viết một bản tóm tắt ngắn gọn (vài câu) về nội dung chính của cả trang.

Lưu ý khi ghi chép:

• Sử dụng từ khóa, cụm từ thay vì câu hoàn chỉnh.
• Sử dụng các kí hiệu, chữ viết tắt riêng của bạn (ví dụ: -> thay cho "dẫn đến", + thay cho "và", ? thay cho "câu hỏi").
• Để lại khoảng trống để có thể bổ sung, chỉnh sửa sau.

3. Sau khi nghe: Tổng hợp, đánh giá và phản hồi

Buổi nghe chưa kết thúc khi người nói ngừng lời. Giai đoạn "tiêu hóa" thông tin sau đó mới thực sự quan trọng.

a. Sắp xếp và hoàn thiện ghi chép

Ngay sau khi buổi thuyết trình kết thúc (hoặc trong vòng 24 giờ), hãy:

• Đọc lại toàn bộ phần ghi chép.
• Viết lại những chỗ khó đọc, giải mã các từ viết tắt.
• Bổ sung những ý tưởng, liên hệ mà bạn nghĩ ra trong lúc đọc lại.
• Dùng bút highlight để làm nổi bật những ý quan trọng nhất.

b. Tóm tắt nội dung chính

Dựa trên phần ghi chép đã hoàn thiện, hãy viết một đoạn văn ngắn (khoảng 150-200 từ) tóm tắt lại bài thuyết trình. Đoạn tóm tắt cần trả lời các câu hỏi:

• Vấn đề chính được trình bày là gì?
• Quan điểm của người nói về vấn đề đó là gì?
• Các luận điểm chính được sử dụng để bảo vệ quan điểm đó là gì?
• Thông điệp quan trọng nhất mà người nói muốn truyền tải là gì?

c. Đánh giá bài thuyết trình

Đây là bước thể hiện tư duy phản biện của bạn. Hãy đưa ra những nhận xét có cơ sở dựa trên các tiêu chí cụ thể. Bạn có thể lập một bảng đánh giá đơn giản:

Bảng Tiêu chí Đánh giá Bài Thuyết trình

d. Đặt câu hỏi và thảo luận

Dựa trên những gì đã nghe và đánh giá, hãy chuẩn bị một vài câu hỏi để làm rõ hoặc đào sâu vấn đề. Một câu hỏi hay thường là:

• Câu hỏi làm rõ: "Em chưa hiểu rõ về... Thầy/cô/bạn có thể giải thích thêm được không?"
• Câu hỏi đào sâu: "Theo thầy/cô/bạn, giải pháp... có thể gặp phải những khó khăn nào khi áp dụng vào thực tế?"
• Câu hỏi phản biện: "Có ý kiến cho rằng... Thầy/cô/bạn nghĩ sao về quan điểm này?"

III. THỰC HÀNH: ÁP DỤNG VÀO BÀI THUYẾT TRÌNH TRONG SGK

Sách giáo khoa Ngữ văn 12 Cánh diều (Tập một, trang 43) yêu cầu các em nghe bài thuyết trình về: "Vấn đề tiếp nhận di sản văn hoá, lịch sử trong đời sống đương đại". Hãy cùng áp dụng quy trình trên vào bài tập này.

1. Bước 1: Chuẩn bị trước khi nghe

• Mục đích nghe: Hiểu được thực trạng, nguyên nhân và giải pháp của vấn đề tiếp nhận di sản văn hóa, lịch sử hiện nay. Đánh giá được bài thuyết trình.
• Tìm hiểu thông tin nền:
  • Di sản văn hóa, lịch sử là gì? (Ví dụ: Cố đô Huế, Nhã nhạc cung đình Huế, Phố cổ Hội An, Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương...).
  • Tiếp nhận di sản là gì? Là cách chúng ta đón nhận, tìm hiểu, kế thừa và phát huy giá trị của các di sản đó.
  • Thực trạng hiện nay: Tìm kiếm các bài báo về việc giới trẻ tham quan di tích, mặc cổ phục, hoặc các hành vi chưa đẹp tại các khu di sản...
• Chuẩn bị công cụ: Sổ ghi chép, chia sẵn trang giấy theo phương pháp Cornell.

2. Bước 2: Trong khi nghe (Giả định nội dung)

Hãy hình dung bài thuyết trình có thể có những nội dung sau và bạn sẽ ghi chép chúng vào cột phải (cột Notes) của sổ Cornell.

(Ví dụ về phần ghi chép giả định)

• Luận đề: Tiếp nhận di sản trong đời sống đương đại có cả mặt tích cực và tiêu cực, cần có giải pháp đồng bộ.
• I. Thực trạng
  • 1. Tích cực:
    • Giới trẻ quan tâm hơn: trào lưu mặc cổ phục, tham quan di tích.
    • Nhiều sản phẩm sáng tạo dựa trên di sản: phim, nhạc, game.
    • Du lịch di sản phát triển -> kinh tế.
  • 2. Tiêu cực:
    • Tiếp nhận hời hợt, theo trào lưu, thiếu hiểu biết sâu sắc.
    • Hành vi phản cảm tại di tích: ăn mặc hở hang, vẽ bậy.
    • Thương mại hóa quá mức, làm biến dạng giá trị cốt lõi của di sản.
• II. Giải pháp
  • Về phía giáo dục: Tăng cường dạy về di sản trong nhà trường.
  • Về phía truyền thông: Quảng bá đúng, sâu sắc.
  • Về phía quản lý: Có quy định chặt chẽ.
  • Về phía cá nhân: Nâng cao ý thức, chủ động tìm hiểu.

3. Bước 3: Sau khi nghe

• Hoàn thiện ghi chép: Đọc lại, bổ sung. Điền vào cột trái (cột Cues) các từ khóa như "Thực trạng?", "Mặt tích cực?", "Giải pháp giáo dục?"...
• Tóm tắt: Viết một đoạn tóm tắt ở cuối trang Cornell, ví dụ: "Bài nói trình bày về thực trạng tiếp nhận di sản VH-LS hiện nay với hai mặt tích cực (giới trẻ quan tâm) và tiêu cực (hời hợt, phản cảm). Từ đó đề xuất các giải pháp từ giáo dục, truyền thông, quản lý và ý thức cá nhân để phát huy giá trị di sản một cách bền vững."
• Đánh giá: Dựa vào bảng tiêu chí, nhận xét bài thuyết trình (giả định) có nội dung phong phú, cấu trúc rõ ràng, nhưng có thể cần thêm các số liệu cụ thể để tăng tính thuyết phục.
• Đặt câu hỏi:
  • "Trong các giải pháp đã nêu, theo bạn, giải pháp nào là quan trọng và cần ưu tiên nhất hiện nay? Vì sao?"
  • "Làm thế nào để cân bằng giữa việc bảo tồn giá trị gốc của di sản và việc phát triển kinh tế du lịch từ di sản đó?"

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

1. Câu hỏi 1: Tại sao việc chuẩn bị (tìm hiểu thông tin, xác định mục đích) trước khi nghe lại được xem là bước quan trọng quyết định hiệu quả của việc nghe thuyết trình?

   Gợi ý trả lời: Việc chuẩn bị giúp người nghe có kiến thức nền, không bị "ngợp" thông tin; giúp xác định được đâu là thông tin cần tập trung lắng nghe; tạo tâm thế chủ động, sẵn sàng tiếp nhận và tư duy, thay vì nghe một cách thụ động.

2. Câu hỏi 2: So sánh ưu và nhược điểm của hai phương pháp ghi chép: phương pháp dàn ý (outlining) và phương pháp sơ đồ tư duy (mind mapping). Theo em, khi nào nên dùng mỗi phương pháp?

   Gợi ý trả lời: - Dàn ý: Ưu điểm là logic, có cấu trúc chặt chẽ, dễ xem lại. Nhược điểm là có thể hơi cứng nhắc. Phù hợp với các bài thuyết trình có cấu trúc rõ ràng, mạch lạc. - Sơ đồ tư duy: Ưu điểm là sáng tạo, trực quan, dễ nhìn thấy mối liên hệ giữa các ý. Nhược điểm là có thể trở nên lộn xộn nếu bài nói có quá nhiều chi tiết. Phù hợp với các buổi brainstorm, các bài nói có nhiều ý tưởng liên kết đa chiều.

3. Câu hỏi 3: Em hãy xây dựng một bảng gồm 5 tiêu chí quan trọng nhất để đánh giá một bài thuyết trình về vấn đề "Bạo lực học đường".

   Gợi ý trả lời: Bảng có thể gồm các tiêu chí: 1. Tính chính xác và cập nhật của số liệu, dẫn chứng; 2. Phân tích sâu sắc về nguyên nhân (từ gia đình, nhà trường, xã hội); 3. Tính khả thi và cụ thể của các giải pháp đề xuất; 4. Khả năng lay động cảm xúc, nâng cao nhận thức của người nghe; 5. Thái độ khách quan, xây dựng của người nói.

4. Câu hỏi 4: Hãy chọn một vấn đề xã hội mà em quan tâm (ví dụ: biến đổi khí hậu, văn hóa thần tượng, áp lực đồng trang lứa...). Tưởng tượng em sắp được nghe một bài thuyết trình về vấn đề đó. Em sẽ chuẩn bị những gì trước khi nghe?

   Gợi ý trả lời: Nêu rõ các bước: xác định mục đích nghe (để hiểu sâu hơn, tìm giải pháp...); tìm hiểu các khái niệm cơ bản, thực trạng, số liệu gần đây về vấn đề đó; chuẩn bị sổ bút và một vài câu hỏi ban đầu về vấn đề.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu và thực hành quy trình ba bước để Nghe thuyết trình một vấn đề xã hội một cách hiệu quả. Các em hãy nhớ rằng, lắng nghe không phải là một hành động thụ động mà là một kĩ năng chủ động, đòi hỏi sự chuẩn bị, tập trung và tư duy. Quy trình Trước - Trong - Sau khi nghe là kim chỉ nam giúp các em không chỉ nắm bắt thông tin mà còn biến kiến thức của người khác thành hiểu biết của chính mình. Hãy tích cực rèn luyện kĩ năng này trong các bài giảng trên lớp, các buổi sinh hoạt ngoại khóa hay thậm chí khi xem một video tranh luận trên mạng. Chúc các em thành công và ngày càng hoàn thiện bản thân qua từng bài học!