A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Trong hành trình học tập, chúng ta không chỉ rèn luyện kĩ năng đọc, viết mà còn phải trang bị cho mình kĩ năng nói và nghe. Đặc biệt, kĩ năng nghe và nắm bắt nội dung từ một bài trình bày, nhất là một báo cáo kết quả nghiên cứu, là một năng lực vô cùng quan trọng. Nó không chỉ giúp các em tiếp thu kiến thức hiệu quả trong các giờ học, các buổi hội thảo mà còn là nền tảng cho việc tự học và nghiên cứu sau này. Bài học hôm nay sẽ trang bị cho các em một bộ công cụ toàn diện, từ khâu chuẩn bị trước khi nghe, các chiến thuật lắng nghe chủ động và ghi chép thông minh trong khi nghe, cho đến việc tổng hợp, đánh giá thông tin sau khi nghe. Nắm vững những kĩ năng này, các em sẽ tự tin hơn trong việc tiếp nhận và xử lí thông tin phức tạp, biến mỗi buổi học thành một cơ hội khám phá tri thức đầy hứng khởi.
B. NỘI DUNG CHÍNH
1. Tìm hiểu chung về báo cáo kết quả nghiên cứu
Trước khi học cách "nghe", chúng ta cần hiểu rõ đối tượng mình sẽ nghe là gì. Việc hiểu bản chất của một bài báo cáo kết quả nghiên cứu sẽ giúp chúng ta có tâm thế và phương pháp tiếp cận đúng đắn.
1.1. Báo cáo kết quả nghiên cứu là gì?
Báo cáo kết quả nghiên cứu là một văn bản (hoặc bài trình bày bằng lời) nhằm công bố, chia sẻ một cách có hệ thống và khoa học những phát hiện, kết luận thu được từ một quá trình tìm tòi, khảo sát, thực nghiệm về một vấn đề, một đối tượng cụ thể.
Hiểu một cách đơn giản, khi ai đó thực hiện một nghiên cứu (ví dụ: tìm hiểu về thói quen đọc sách của học sinh trường mình), họ sẽ phải trình bày lại cho người khác biết họ đã làm gì, tìm ra điều gì và kết luận ra sao. Bài trình bày đó chính là báo cáo kết quả nghiên cứu.
1.2. Mục đích và đặc điểm của việc trình bày báo cáo
- Mục đích:
- Thông báo: Cung cấp thông tin, dữ liệu, kết quả mới mẻ, xác thực cho người nghe.
- Thuyết phục: Chứng minh tính đúng đắn của các kết luận, luận điểm mà người nghiên cứu đưa ra thông qua các bằng chứng, lập luận chặt chẽ.
- Chia sẻ và thảo luận: Mở ra không gian trao đổi học thuật, tiếp thu các ý kiến phản biện để hoàn thiện nghiên cứu.
- Đặc điểm:
- Tính logic: Các phần được trình bày theo một trật tự chặt chẽ, có mối liên hệ nhân quả.
- Tính khách quan: Dựa trên số liệu, dẫn chứng cụ thể, không mang nặng cảm tính cá nhân.
- Tính hệ thống: Có cấu trúc rõ ràng, mạch lạc, giúp người nghe dễ dàng theo dõi.
1.3. Cấu trúc thường gặp của một bài trình bày báo cáo
Hầu hết các bài trình bày báo cáo kết quả nghiên cứu đều tuân theo một cấu trúc ba phần kinh điển. Việc nắm rõ cấu trúc này giống như có một tấm bản đồ, giúp bạn không bị "lạc" khi nghe.
- Phần Mở đầu: Người nói thường sẽ:
- Nêu lí do chọn đề tài, tính cấp thiết của vấn đề nghiên cứu.
- Giới thiệu mục tiêu, nhiệm vụ và đối tượng nghiên cứu.
- Trình bày tổng quan về cấu trúc của bài báo cáo.
- Phần Nội dung chính: Đây là phần trọng tâm, chiếm nhiều thời lượng nhất, bao gồm:
- Cơ sở lí thuyết: Các khái niệm, lí thuyết nền tảng liên quan đến vấn đề.
- Phương pháp nghiên cứu: Cách thức thu thập và xử lí thông tin (khảo sát, phỏng vấn, thực nghiệm,...).
- Trình bày kết quả: Đưa ra các số liệu, dữ kiện, bảng biểu, biểu đồ đã thu thập được một cách khách quan.
- Phân tích và bàn luận: Đây là phần quan trọng nhất, người nói sẽ diễn giải ý nghĩa của các kết quả, so sánh, đối chiếu và đưa ra những nhận định, đánh giá của mình.
- Phần Kết luận:
- Tóm tắt lại những kết quả, phát hiện chính của nghiên cứu.
- Khẳng định lại các kết luận quan trọng.
- Đưa ra những đề xuất, kiến nghị (nếu có).
- Mở ra hướng nghiên cứu tiếp theo.
2. Kĩ năng cần thiết TRƯỚC khi nghe trình bày
Thành công của việc lắng nghe không chỉ quyết định trong lúc nghe mà còn phụ thuộc rất nhiều vào sự chuẩn bị. "Thắng trong chuẩn bị là chuẩn bị để chiến thắng".
2.1. Tìm hiểu trước thông tin
Đừng bước vào một buổi nghe báo cáo với một cái đầu trống rỗng. Hãy dành vài phút để tìm hiểu:
- Về chủ đề báo cáo: Đề tài là gì? Hãy thử tìm kiếm nhanh trên mạng về chủ đề đó. Việc có một vài kiến thức nền sẽ giúp bạn dễ dàng kết nối thông tin mới và hiểu sâu hơn vấn đề.
- Về người trình bày: Người nói là ai? Là thầy cô, chuyên gia hay một nhóm bạn học? Biết về người trình bày giúp bạn có sự tin tưởng và đánh giá tốt hơn về thông tin.
- Về bối cảnh: Buổi báo cáo diễn ra ở đâu, trong khuôn khổ nào (một tiết học, một cuộc thi khoa học kĩ thuật...)? Điều này giúp bạn xác định được không khí và mức độ trang trọng của buổi nghe.
2.2. Xác định mục đích nghe
Hãy tự hỏi bản thân: "Mình nghe bài báo cáo này để làm gì?". Mục đích khác nhau sẽ dẫn đến cách nghe khác nhau.
- Nghe để nắm ý chính: Bạn chỉ cần hiểu được vấn đề nghiên cứu là gì và kết luận chính ra sao.
- Nghe để thu thập dữ liệu: Bạn cần tập trung vào các con số, số liệu, dẫn chứng cụ thể.
- Nghe để đánh giá, phản biện: Bạn cần lắng nghe một cách kĩ lưỡng các lập luận, tìm ra điểm mạnh, điểm yếu trong báo cáo.
- Nghe để học hỏi: Bạn chú ý đến cách họ trình bày, cách họ lập luận để học tập.
2.3. Chuẩn bị công cụ hỗ trợ
Sự chuẩn bị chu đáo về công cụ sẽ giúp bạn ghi chép hiệu quả hơn.
- Sổ và bút: Phương pháp truyền thống nhưng luôn hiệu quả.
- Thiết bị điện tử: Máy tính bảng, laptop nếu được phép.
- Tạo dàn ý ghi chép: Dựa vào cấu trúc 3 phần của một bài báo cáo, bạn có thể kẻ sẵn các mục lớn trong sổ của mình: 1. Mở đầu (Vấn đề, mục tiêu); 2. Nội dung chính (Phương pháp, Kết quả, Bàn luận); 3. Kết luận (Kết quả chính, Đề xuất). Việc này giúp bạn ghi chép có hệ thống ngay từ đầu.
3. Kĩ năng cốt lõi TRONG khi nghe trình bày
Đây là giai đoạn quan trọng nhất, đòi hỏi sự tập trung và vận dụng đồng thời nhiều kĩ năng.
3.1. Tập trung và lắng nghe chủ động
Lắng nghe chủ động (active listening) khác hoàn toàn với việc chỉ nghe (hearing) một cách thụ động. Nó đòi hỏi sự tham gia của cả trí óc và cơ thể.
- Loại bỏ yếu tố gây nhiễu: Tắt chuông điện thoại, cất những vật dụng không cần thiết, chọn vị trí ngồi phù hợp để có thể nghe và nhìn rõ.
- Tập trung vào người nói: Duy trì giao tiếp bằng mắt với người trình bày. Điều này không chỉ thể hiện sự tôn trọng mà còn giúp bạn tập trung hơn.
- Gạt bỏ định kiến: Hãy lắng nghe với một tâm thế cởi mở, tạm thời gác lại những suy nghĩ, phán xét của cá nhân để tiếp nhận trọn vẹn thông điệp của người nói.
3.2. Nhận diện cấu trúc và các dấu hiệu chuyển ý
Người trình bày giỏi thường sử dụng các "biển báo" để dẫn dắt người nghe. Nhiệm vụ của bạn là nhận ra chúng.
- Các cụm từ báo hiệu: Hãy đặc biệt chú ý khi nghe thấy các cụm từ như:
- Bắt đầu: "Hôm nay, tôi xin trình bày về...", "Vấn đề mà chúng tôi tập trung là..."
- Chuyển ý: "Tiếp theo, chúng ta sẽ đi vào phần...", "Một điểm quan trọng khác là...", "Ngược lại..."
- Nhấn mạnh: "Điều quan trọng cần nhấn mạnh là...", "Các bạn hãy đặc biệt lưu ý..."
- Kết luận: "Tóm lại...", "Để kết luận...", "Như vậy, có thể thấy..."
- Sự thay đổi trong giọng điệu: Người nói thường sẽ nói chậm lại, nhấn mạnh vào những ý quan trọng hoặc tăng âm lượng để thu hút sự chú ý.
3.3. Ghi chép thông minh và hiệu quả
Mục tiêu của ghi chép không phải là sao chép lại bài nói, mà là ghi lại những thông tin cốt lõi theo cách hiểu của bạn.
3.3.1. Nguyên tắc chung
- Không ghi từng từ: Đây là sai lầm phổ biến nhất. Nó khiến bạn mải mê viết mà bỏ lỡ những gì người nói đang trình bày tiếp theo.
- Tập trung vào từ khóa: Lắng nghe và chắt lọc các danh từ, động từ, tính từ chính mang nội dung.
- Sử dụng từ viết tắt và kí hiệu: Hãy xây dựng một hệ thống viết tắt cho riêng mình (ví dụ: KQ -> kết quả, NN -> nguyên nhân, GP -> giải pháp, -> -> suy ra, + -> và,...).
3.3.2. Một số phương pháp ghi chép hiệu quả
- Phương pháp gạch đầu dòng (Outlining): Sắp xếp thông tin theo hệ thống phân cấp ý chính, ý phụ. Rất phù hợp với cấu trúc logic của bài báo cáo.
- Phương pháp sơ đồ tư duy (Mind Mapping): Đặt chủ đề chính ở trung tâm và vẽ các nhánh tỏa ra cho các ý liên quan. Phương pháp này giúp kích thích tư duy sáng tạo và nhìn thấy mối liên kết giữa các ý.
- Phương pháp Cornell: Chia trang giấy thành 3 phần: cột lớn bên phải để ghi chép nội dung chính, cột nhỏ bên trái để ghi từ khóa/câu hỏi, và phần dưới cùng để tóm tắt sau buổi nghe.
3.4. Nắm bắt thông tin phi ngôn ngữ
Thông điệp không chỉ đến từ lời nói. Hãy là một người nghe tinh ý.
- Phương tiện trực quan: Các slide trình chiếu, biểu đồ, hình ảnh thường chứa những thông tin được cô đọng nhất. Hãy chú ý đến chúng. Nếu có một biểu đồ, hãy cố gắng hiểu trục tung, trục hoành nói về cái gì và xu hướng chung của nó.
- Ngôn ngữ cơ thể của người nói: Cử chỉ tay, nét mặt, sự di chuyển của người nói cũng có thể nhấn mạnh hoặc làm rõ hơn cho những điểm quan trọng.
4. Hoạt động cần làm SAU khi nghe trình bày
Quá trình nghe chưa kết thúc khi bài trình bày dừng lại. Giai đoạn sau khi nghe giúp bạn củng cố, đào sâu và thực sự "sở hữu" kiến thức.
4.1. Sắp xếp và hệ thống hóa ghi chép
- Xem lại ngay lập tức: Hãy dành 5-10 phút ngay sau khi nghe để đọc lại toàn bộ ghi chép của mình. Lúc này, thông tin vẫn còn mới trong trí nhớ, bạn sẽ dễ dàng bổ sung các ý còn thiếu, sửa lại những chỗ viết tắt khó hiểu.
- Tô màu và làm nổi bật: Dùng bút highlight để đánh dấu các khái niệm chính, các kết quả quan trọng, những điểm bạn thấy tâm đắc.
- Tóm tắt bằng lời của mình: Ở cuối trang ghi chép, hãy viết một đoạn tóm tắt ngắn (3-5 câu) về nội dung chính của bài báo cáo. Đây là bài kiểm tra tốt nhất xem bạn đã thực sự hiểu vấn đề hay chưa.
4.2. Đặt câu hỏi và thảo luận
Nghe không phải là quá trình một chiều. Tương tác sẽ giúp bạn hiểu sâu hơn.
- Xác định những điểm chưa rõ: Trong lúc xem lại ghi chép, hãy đánh dấu những chỗ bạn còn thắc mắc, chưa hiểu rõ.
- Chuẩn bị câu hỏi: Dựa trên những điểm chưa rõ đó, hãy tập đặt câu hỏi một cách cụ thể, rõ ràng. Ví dụ, thay vì hỏi "Em không hiểu phần phương pháp", hãy hỏi "Tại sao nhóm tác giả lại chọn phương pháp khảo sát bằng bảng hỏi thay vì phỏng vấn sâu ạ?".
- Tham gia thảo luận: Mạnh dạn đặt câu hỏi cho người trình bày hoặc trao đổi với bạn bè. Việc lắng nghe câu trả lời và các ý kiến khác sẽ mở rộng góc nhìn của bạn.
4.3. Đánh giá và phản hồi
Tập thói quen đánh giá thông tin một cách có tư duy phản biện.
- Về nội dung: Thông tin có mới mẻ không? Các luận điểm có được chứng minh bằng dẫn chứng thuyết phục không? Kết quả nghiên cứu có đáng tin cậy không?
- Về cách trình bày: Người nói trình bày có rõ ràng, mạch lạc không? Các phương tiện trực quan có hiệu quả không? Cách trả lời câu hỏi có thỏa đáng không?
Việc đánh giá này không chỉ giúp bạn hiểu sâu hơn về báo cáo vừa nghe, mà còn là một cách học hỏi kinh nghiệm cho chính những bài trình bày của bạn trong tương lai.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP
Hãy dành thời gian suy ngẫm và trả lời các câu hỏi sau để củng cố kĩ năng vừa học.
-
Câu hỏi 1: Tại sao việc tìm hiểu trước về chủ đề và người trình bày lại quan trọng? Việc chuẩn bị này mang lại những lợi ích cụ thể nào cho quá trình nghe của bạn?
Gợi ý trả lời: Nêu bật việc có kiến thức nền giúp dễ tiếp thu, kết nối thông tin mới; biết về người trình bày giúp tin tưởng hơn vào nguồn tin; giảm bớt sự bỡ ngỡ, tăng sự chủ động khi nghe.
-
Câu hỏi 2: Hãy tưởng tượng bạn sắp nghe một bài báo cáo với chủ đề "Ảnh hưởng của việc sử dụng tai nghe thường xuyên đến thính lực của học sinh THCS". Bạn sẽ chuẩn bị một dàn ý ghi chép như thế nào trong sổ của mình trước khi buổi báo cáo bắt đầu?
Gợi ý trả lời: Dựa vào cấu trúc 3 phần của bài báo cáo. Ví dụ: 1. Mở đầu (Lí do/Tình hình sử dụng tai nghe); 2. Nội dung (Các loại ảnh hưởng? Số liệu thống kê? Giải pháp?); 3. Kết luận (Tóm tắt tác hại, Lời khuyên).
-
Câu hỏi 3: Phân biệt sự khác nhau cơ bản giữa việc ghi chép theo phương pháp gạch đầu dòng (outlining) và sơ đồ tư duy (mind mapping). Theo bạn, mỗi phương pháp phù hợp với loại thông tin hoặc phong cách học tập nào?
Gợi ý trả lời: Gạch đầu dòng có cấu trúc tuyến tính, logic, phù hợp với thông tin được trình bày tuần tự. Sơ đồ tư duy có cấu trúc tỏa ra, phi tuyến tính, giúp nhìn thấy mối liên kết đa chiều, phù hợp với người có tư duy hình ảnh, sáng tạo.
-
Câu hỏi 4: Sau khi nghe xong một bài báo cáo, tại sao việc tóm tắt lại nội dung chính bằng lời văn của chính mình lại được cho là quan trọng hơn việc chỉ đọc lại những gì đã ghi chép?
Gợi ý trả lời: Đọc lại chỉ là tái hiện. Tóm tắt lại là quá trình xử lí, tổng hợp và tái cấu trúc thông tin trong não bộ. Nó chứng tỏ sự thấu hiểu thực sự chứ không phải ghi nhớ máy móc. Nó giúp biến kiến thức của người khác thành kiến thức của mình.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu một cách toàn diện về kĩ năng nghe và nắm bắt nội dung trình bày báo cáo kết quả nghiên cứu. Hãy nhớ rằng, đây là một quá trình gồm ba giai đoạn không thể tách rời: Chuẩn bị kĩ lưỡng (TRƯỚC) - Lắng nghe chủ động (TRONG) - Tổng hợp thông minh (SAU). Lắng nghe không phải là một khả năng thiên bẩm mà là một kĩ năng cần được rèn luyện thường xuyên. Hãy bắt đầu áp dụng những phương pháp này ngay trong các giờ học hàng ngày, từ môn Văn, Sử, Địa cho đến các môn khoa học tự nhiên. Khi biến việc lắng nghe chủ động thành một thói quen, các em sẽ thấy việc học trở nên nhẹ nhàng, hiệu quả và thú vị hơn rất nhiều. Chúc các em thành công!