Soạn bài Nghe và nắm bắt ý kiến - Ngữ văn - Lớp 7 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh thân mến! Trong cuộc sống và học tập, chúng ta thường xuyên phải lắng nghe người khác trình bày ý kiến. Tuy nhiên, "nghe" không chỉ đơn giản là để âm thanh đi vào tai. "Nghe" là một kỹ năng chủ động, đòi hỏi sự tập trung, phân tích và thấu hiểu để nắm bắt chính xác thông điệp. Bài học Nghe và nắm bắt ý kiến hôm nay sẽ trang bị cho các em những công cụ cần thiết để trở thành một người nghe thông thái. Chúng ta sẽ cùng nhau tìm hiểu quy trình ba bước: chuẩn bị trước khi nghe, các kỹ thuật lắng nghe và ghi chép hiệu quả, cùng cách phản hồi, trao đổi sau khi nghe. Nắm vững kỹ năng này không chỉ giúp các em học tốt môn Ngữ văn mà còn là chìa khóa để giao tiếp thành công và xây dựng các mối quan hệ tốt đẹp.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Chuẩn bị trước khi nghe

Sự chuẩn bị chu đáo là bước đầu tiên quyết định đến 50% thành công của việc lắng nghe. Đừng bao giờ xem nhẹ giai đoạn này, các em nhé. Nó giống như việc xem bản đồ trước khi bắt đầu một chuyến đi xa vậy.

1.1. Xác định mục đích và không gian nghe

Trước hết, hãy tự hỏi bản thân: "Mình nghe để làm gì?". Mục đích sẽ quyết định cách chúng ta lắng nghe.

Nghe để biết: Nắm bắt thông tin chính, không cần đi quá sâu vào chi tiết. Ví dụ: Nghe bản tin thời sự.
Nghe để hiểu: Phân tích sâu vấn đề, hiểu rõ các lí lẽ, bằng chứng. Ví dụ: Nghe bài giảng của thầy cô.
Nghe để phản hồi, tranh luận: Tìm ra điểm mạnh, điểm yếu trong lập luận của người nói để đưa ra ý kiến của mình. Ví dụ: Nghe phần trình bày của đội bạn trong một buổi tranh biện.

Bên cạnh đó, không gian nghe cũng rất quan trọng. Hãy chọn một nơi yên tĩnh, đủ ánh sáng và hạn chế tối đa các yếu tố gây xao nhãng như tiếng ồn, điện thoại di động hay những cuộc trò chuyện không liên quan.

1.2. Tìm hiểu thông tin về vấn đề sẽ nghe

Việc có một nền tảng kiến thức sơ bộ về chủ đề sẽ giúp các em tiếp thu thông tin nhanh hơn và sâu sắc hơn rất nhiều. Các em có thể:

Đọc trước tài liệu liên quan: Nếu là một bài giảng trên lớp, hãy đọc trước sách giáo khoa, các tài liệu thầy cô đã cung cấp.
Tìm hiểu về người nói: Người nói là ai? Họ có chuyên môn về lĩnh vực này không? Quan điểm của họ thường như thế nào? Điều này giúp ta có cái nhìn ban đầu về độ tin cậy và khuynh hướng của thông tin.
Dự đoán nội dung: Dựa vào tiêu đề bài nói, hãy thử đoán xem người nói sẽ trình bày những ý chính nào. Việc này kích thích não bộ hoạt động và sẵn sàng tiếp nhận thông tin.

1.3. Chuẩn bị tâm thế và công cụ cần thiết

Tâm thế sẵn sàng và công cụ đầy đủ là những yếu tố cuối cùng nhưng không kém phần quan trọng trong khâu chuẩn bị.

Về tâm thế: Hãy giữ một thái độ cởi mở, khách quan, sẵn sàng tiếp nhận cả những ý kiến trái ngược với mình. Tránh định kiến hay phán xét vội vàng.
Về công cụ: Chuẩn bị sổ, bút, hoặc các thiết bị ghi chép điện tử. Đảm bảo chúng hoạt động tốt để không làm gián đoạn quá trình nghe của các em.

2. Lắng nghe và ghi chép trong khi nghe

Đây là giai đoạn trọng tâm, nơi các em vận dụng sự tập trung và các kỹ năng phân tích để "giải mã" thông điệp của người nói.

2.1. Tập trung lắng nghe và quan sát

Lắng nghe tích cực là sự kết hợp giữa việc nghe bằng tai và quan sát bằng mắt.

Tập trung vào lời nói: Cố gắng loại bỏ mọi suy nghĩ không liên quan ra khỏi đầu. Chú ý đến từ ngữ, tốc độ, ngữ điệu và những điểm nhấn nhá trong giọng nói của người trình bày. Những yếu tố này thường hé lộ thái độ và những điểm mà người nói cho là quan trọng.
Quan sát cử chỉ, phi ngôn ngữ: Nếu có thể quan sát trực tiếp, hãy chú ý đến nét mặt, ánh mắt, cử chỉ tay của người nói. Ngôn ngữ cơ thể có thể bổ sung, thậm chí là làm rõ hơn ý nghĩa của lời nói.

2.2. Nhận diện ý kiến, lí lẽ và bằng chứng

Một bài trình bày ý kiến thuyết phục luôn có cấu trúc chặt chẽ. Nhiệm vụ của người nghe là bóc tách các lớp cấu trúc đó. Hãy tập trung nhận diện ba thành phần cốt lõi:

Ý kiến (Luận điểm): Là quan điểm, nhận định chính mà người nói muốn thuyết phục người nghe. Nó trả lời cho câu hỏi: "Người nói muốn chúng ta tin vào điều gì?". Thường được thể hiện qua các câu khẳng định như "Tôi cho rằng...", "Theo quan điểm của tôi...", "Rõ ràng là...".

Lí lẽ (Luận cứ): Là những lập luận, giải thích nhằm làm sáng tỏ cho ý kiến. Nó trả lời cho câu hỏi: "Tại sao người nói lại có ý kiến đó?". Lí lẽ giúp kết nối ý kiến với bằng chứng một cách logic.

Bằng chứng (Dẫn chứng): Là những thông tin, số liệu, ví dụ cụ thể, trích dẫn từ chuyên gia... dùng để chứng minh cho lí lẽ. Nó trả lời cho câu hỏi: "Cơ sở nào cho thấy lí lẽ đó là đúng?". Bằng chứng càng xác thực, đáng tin cậy thì ý kiến càng có sức thuyết phục.

Ví dụ phân tích:

Hãy tưởng tượng bạn đang nghe một bài nói về việc đọc sách:

Ý kiến: "Theo tôi, mỗi học sinh nên dành ít nhất 30 phút mỗi ngày để đọc sách."
Lí lẽ 1: "Bởi vì đọc sách giúp mở rộng vốn từ và cải thiện khả năng viết."
Bằng chứng cho lí lẽ 1: "Một nghiên cứu của Đại học Stanford đã chỉ ra rằng những học sinh đọc sách thường xuyên có vốn từ vựng nhiều hơn 50% và đạt điểm các bài luận cao hơn 1.5 điểm so với những bạn ít đọc."
Lí lẽ 2: "Hơn nữa, đọc sách còn là một phương pháp giải trí lành mạnh, giúp giảm căng thẳng."
Bằng chứng cho lí lẽ 2: "Nhiều bạn trong lớp chúng ta như bạn An, bạn Bình sau khi hình thành thói quen đọc sách đã chia sẻ rằng các bạn cảm thấy thư thái hơn sau những giờ học căng thẳng."

2.3. Ghi chép thông minh và hiệu quả

Ghi chép không phải là sao chép lại nguyên văn lời người nói. Ghi chép thông minh là ghi lại những ý chính một cách hệ thống để dễ dàng xem lại và ghi nhớ.

2.3.1. Một số phương pháp ghi chép phổ biến

Ghi chép theo dàn ý (Outlining): Ghi ý chính, sau đó lùi vào đầu dòng để ghi các ý phụ, lí lẽ, và lùi vào sâu hơn nữa cho các bằng chứng. Đây là phương pháp rất phổ biến và dễ áp dụng.
Sơ đồ tư duy (Mind Mapping): Viết chủ đề chính vào trung tâm và vẽ các nhánh tỏa ra cho các ý kiến, lí lẽ, bằng chứng. Phương pháp này giúp kích thích sự sáng tạo và nhìn thấy mối liên kết tổng thể của vấn đề.
Phương pháp Cornell: Chia trang giấy thành 3 phần: cột lớn bên phải để ghi chép trong khi nghe, cột nhỏ bên trái để ghi từ khóa/câu hỏi chính, và phần dưới cùng để viết tóm tắt sau khi nghe.

2.3.2. Mẹo ghi chép nhanh

Sử dụng từ khóa, cụm từ thay vì viết cả câu.
Dùng các ký hiệu, chữ viết tắt (ví dụ: -> thay cho suy ra, + thay cho và, = thay cho là...).
Vẽ hình, biểu đồ nhỏ để minh họa cho các ý tưởng phức tạp.
Để lại khoảng trống để có thể bổ sung thông tin sau này.

3. Hoạt động sau khi nghe

Quá trình lắng nghe chưa kết thúc khi người nói dừng lại. Giai đoạn sau khi nghe giúp chúng ta củng cố, đào sâu và biến những gì nghe được thành tri thức của riêng mình.

3.1. Sắp xếp và tóm tắt lại thông tin

Ngay sau khi buổi nói chuyện kết thúc, các em hãy dành vài phút để:

Đọc lại bản ghi chép: Chỉnh sửa những chỗ khó đọc, viết rõ lại các từ viết tắt, bổ sung những ý còn dang dở khi mình nhớ ra.
Hệ thống hóa thông tin: Dùng bút highlight hoặc bút màu khác để làm nổi bật các ý kiến chính, các lí lẽ quan trọng.
Viết một đoạn tóm tắt ngắn: Bằng lời văn của mình, hãy tóm tắt lại nội dung chính của bài nói trong khoảng 3-5 câu. Việc này kiểm tra mức độ hiểu và khả năng tổng hợp thông tin của các em.

3.2. Đánh giá và phản hồi ý kiến

Đây là bước thể hiện tư duy phản biện của một người nghe chủ động. Hãy tự đặt ra các câu hỏi để đánh giá nội dung vừa nghe:

3.2.1. Câu hỏi tự đánh giá

Về nội dung: Ý kiến của người nói có rõ ràng, mạch lạc không? Các lí lẽ có logic và hỗ trợ cho ý kiến chính không? Các bằng chứng đưa ra có đáng tin cậy, có nguồn gốc rõ ràng không?
Về cách trình bày: Người nói có trình bày tự tin, cuốn hút không? Ngôn ngữ, giọng điệu có phù hợp không?
Về giá trị: Thông tin này có mới mẻ, hữu ích với mình không? Mình có học hỏi được điều gì từ bài nói này?

3.2.2. Trao đổi và đặt câu hỏi

Nếu có cơ hội, đừng ngần ngại trao đổi với người nói hoặc thảo luận với các bạn khác. Đây là cách tuyệt vời để làm rõ những điểm còn thắc mắc và khám phá thêm các góc nhìn mới.

Khi đặt câu hỏi: Hãy đặt câu hỏi một cách lịch sự, tập trung vào nội dung chứ không công kích cá nhân. Ví dụ: "Thưa thầy/cô, em chưa hiểu rõ về bằng chứng... Thầy/cô có thể giải thích thêm được không ạ?" thay vì "Em thấy bằng chứng đó không đúng."
Khi trình bày ý kiến phản hồi: Nêu rõ quan điểm của mình (đồng tình, phản đối, hay chỉ đồng tình một phần) và luôn đưa ra lí lẽ, bằng chứng để bảo vệ quan điểm đó. Hãy bắt đầu bằng những cụm từ như: "Tôi đồng ý với quan điểm của bạn vì...", "Tuy nhiên, tôi có một băn khoăn ở điểm...", "Bên cạnh ý kiến của bạn, tôi muốn bổ sung thêm...".

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Để củng cố kiến thức vừa học, các em hãy thử trả lời các câu hỏi và hoàn thành bài tập thực hành dưới đây nhé.

Câu hỏi 1: Tại sao việc xác định mục đích nghe trước khi bắt đầu lại quan trọng? Hãy nêu một ví dụ cụ thể về việc mục đích nghe khác nhau sẽ dẫn đến cách nghe khác nhau.
Hướng dẫn trả lời: Cần nêu được việc xác định mục đích giúp ta tập trung vào đúng thông tin cần thiết (biết, hiểu, hay phản biện). Ví dụ: Nghe thời sự để biết tin tức sẽ khác với nghe bài giảng để hiểu sâu kiến thức cho bài kiểm tra.
Câu hỏi 2: Theo em, trong ba thành phần: ý kiến, lí lẽ và bằng chứng, thành phần nào là quan trọng nhất để tạo nên sức thuyết phục cho một lập luận? Tại sao?
Hướng dẫn trả lời: Không có câu trả lời đúng tuyệt đối. Học sinh có thể chọn một trong ba và lập luận để bảo vệ. Một câu trả lời tốt sẽ chỉ ra được mối quan hệ không thể tách rời của cả ba: Ý kiến là đích đến, lí lẽ là con đường, và bằng chứng là nền móng vững chắc của con đường đó.
Câu hỏi 3: Sự khác biệt cơ bản giữa "nghe" (hearing) và "lắng nghe" (listening) là gì? Kỹ năng "lắng nghe" có vai trò như thế nào trong việc học tập của em?
Hướng dẫn trả lời: "Nghe" là một hành động sinh lý thụ động. "Lắng nghe" là một quá trình tâm lý chủ động, bao gồm tiếp nhận, phân tích, thấu hiểu và ghi nhớ. Trong học tập, lắng nghe giúp tiếp thu bài giảng hiệu quả, tham gia thảo luận nhóm tốt hơn và cải thiện kết quả học tập.
Bài tập thực hành: Hãy chọn xem một video diễn thuyết ngắn (khoảng 5-10 phút) trên các nền tảng như TED Talks hoặc các chương trình kiến thức. Trong khi xem, hãy áp dụng các kỹ thuật đã học để:
- Ghi chép lại các ý chính theo phương pháp dàn ý hoặc sơ đồ tư duy.
- Xác định rõ đâu là ý kiến chính, các lí lẽ và bằng chứng mà người nói sử dụng.
- Sau khi xem xong, viết một đoạn văn ngắn (khoảng 150 từ) tóm tắt và nêu nhận xét của em về bài nói đó.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau khám phá toàn bộ quy trình để lắng nghe và nắm bắt ý kiến một cách hiệu quả. Bài học đã nhấn mạnh tầm quan trọng của cả ba giai đoạn: chuẩn bị kỹ lưỡng trước khi nghe, tập trung và ghi chép thông minh trong khi nghe, và cuối cùng là suy ngẫm, phản hồi sau khi nghe. Lắng nghe không chỉ là một kỹ năng học thuật mà còn là một nghệ thuật trong giao tiếp. Thầy/cô tin rằng, bằng cách luyện tập thường xuyên, các em sẽ không chỉ trở thành những học sinh xuất sắc mà còn là những người biết lắng nghe, thấu hiểu và được mọi người tôn trọng. Hãy bắt đầu thực hành ngay từ hôm nay trong từng bài giảng, từng cuộc trò chuyện các em nhé!