Soạn bài Nghe và nhận xét - Ngữ văn - Lớp 10 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các bạn học sinh! Trong chương trình Ngữ văn, chúng ta không chỉ học cách đọc, viết mà còn rèn luyện những kĩ năng giao tiếp quan trọng. Một trong số đó chính là Nghe và nhận xét. Đây không đơn thuần là việc nghe một ai đó nói rồi đưa ra ý kiến cảm tính. Nó là cả một nghệ thuật, một kĩ năng đòi hỏi sự tập trung, tư duy phân tích và khả năng diễn đạt tinh tế. Bài học hôm nay sẽ trang bị cho các bạn một quy trình bài bản để biến việc lắng nghe từ bị động thành chủ động, và biến những lời nhận xét từ hời hợt thành sâu sắc, có giá trị. Nắm vững kĩ năng này không chỉ giúp bạn học tốt môn Ngữ văn mà còn thành công hơn trong mọi hoạt động giao tiếp, từ thảo luận nhóm, thuyết trình đến việc thấu hiểu người khác trong cuộc sống hàng ngày.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Tìm hiểu chung về kĩ năng nghe và nhận xét

1. Khái niệm và tầm quan trọng

Để trở thành một người giao tiếp hiệu quả, trước hết chúng ta cần hiểu đúng bản chất của việc nghe và nhận xét.

a. Nghe không chỉ là một phản xạ tự nhiên

Nhiều người thường nhầm lẫn giữa nghe thấy (hearing) và lắng nghe (listening).

• Nghe thấy: Là một quá trình sinh học, thụ động. Sóng âm thanh đi vào tai bạn và não bộ xử lý chúng. Bạn không cần nỗ lực để nghe thấy tiếng xe cộ ngoài đường hay tiếng chim hót.
• Lắng nghe: Là một quá trình chủ động, có ý thức. Nó đòi hỏi sự tập trung, phân tích, thấu hiểu và ghi nhớ thông điệp mà người nói truyền tải. Đây mới chính là kĩ năng chúng ta cần rèn luyện.

Ví dụ: Trong lớp học, tất cả học sinh đều "nghe thấy" lời giảng của giáo viên, nhưng chỉ những ai "lắng nghe" chủ động mới thực sự hiểu bài và có thể đặt câu hỏi phản biện.

b. Nhận xét là gì?

Nhận xét không phải là sự phán xét hay chỉ trích tùy tiện. Một lời nhận xét có giá trị là sự đánh giá, bình luận dựa trên những gì đã được lắng nghe một cách cẩn thận. Nó cần có các yếu tố sau:

• Tính khách quan: Dựa trên thông tin, dữ kiện, luận điểm mà người nói đã trình bày.
• Tính xây dựng: Nhằm mục đích đóng góp, cải thiện, làm rõ vấn đề chứ không phải để công kích cá nhân.
• Tính cụ thể: Chỉ ra được điểm mạnh, điểm yếu cụ thể, kèm theo dẫn chứng hoặc lí lẽ thuyết phục.

c. Tầm quan trọng trong học tập và cuộc sống

Kĩ năng nghe và nhận xét là chìa khóa vàng trong nhiều lĩnh vực:

1. Trong học tập: Giúp bạn tiếp thu bài giảng hiệu quả, tham gia thảo luận nhóm sôi nổi, đưa ra những phản biện sắc sảo và hoàn thành tốt các bài thuyết trình.
2. Trong các mối quan hệ: Lắng nghe giúp bạn thấu hiểu bạn bè, gia đình, giải quyết mâu thuẫn một cách ôn hòa và xây dựng những mối quan hệ bền chặt.
3. Trong phát triển bản thân: Khi biết lắng nghe và tiếp thu nhận xét từ người khác, bạn sẽ nhận ra những điểm cần cải thiện của bản thân và tiến bộ nhanh hơn.

2. Các cấp độ của việc lắng nghe

Để nhận xét tốt, trước hết phải lắng nghe tốt. Hãy xem bạn đang ở cấp độ nào trong 3 cấp độ lắng nghe sau đây:

• Cấp độ 1: Nghe lờ đi. Đây là cấp độ thấp nhất, bạn có mặt ở đó nhưng tâm trí lại ở nơi khác. Bạn chỉ nghe được âm thanh mà không nắm bắt được nội dung.
• Cấp độ 2: Nghe giả vờ. Bạn gật đầu, mỉm cười, nhưng thực chất chỉ đang chờ đến lượt mình nói. Bạn nghe để tìm cơ hội ngắt lời hoặc chuẩn bị cho câu trả lời của mình thay vì thực sự hiểu người đối diện.
• Cấp độ 3: Lắng nghe chủ động (Active Listening). Đây là đỉnh cao của kĩ năng lắng nghe. Bạn tập trung hoàn toàn vào người nói, không chỉ nghe lời nói mà còn quan sát cả ngôn ngữ cơ thể, cảm xúc. Bạn nghe để hiểu, để đồng cảm và để học hỏi. Đây chính là mục tiêu mà chúng ta hướng tới.

II. Hướng dẫn quy trình nghe và nhận xét hiệu quả (Quy trình 3 bước)

Để thành thạo kĩ năng này, chúng ta cần một quy trình bài bản. Hãy cùng khám phá quy trình 3 bước: Trước - Trong - Sau khi nghe.

1. Giai đoạn TRƯỚC KHI NGHE: Sự chuẩn bị quyết định thành công

Đừng bao giờ bước vào một buổi nghe (bài giảng, thuyết trình, thảo luận) với một cái đầu trống rỗng. Sự chuẩn bị kĩ lưỡng sẽ giúp bạn tiếp thu hiệu quả hơn 50%.

a. Xác định mục đích nghe

Hãy tự hỏi: "Mình nghe buổi nói chuyện này để làm gì?"

• Nghe để lấy thông tin: Ví dụ như nghe bài giảng trên lớp. Mục tiêu là ghi nhớ kiến thức chính.
• Nghe để phân tích, đánh giá: Ví dụ như nghe bài thuyết trình của bạn để góp ý. Mục tiêu là tìm ra ưu điểm và nhược điểm.
• Nghe để thấu cảm: Ví dụ như nghe một người bạn tâm sự. Mục tiêu là chia sẻ và đồng cảm.

Mục đích rõ ràng sẽ định hướng cho sự tập trung của bạn.

b. Tìm hiểu thông tin nền

Nếu có thể, hãy tìm hiểu trước về:

• Chủ đề: Bài nói sẽ về vấn đề gì? Đọc trước một vài thông tin cơ bản sẽ giúp bạn không bị "ngợp".
• Người nói: Họ là ai? Chuyên môn của họ là gì? Điều này giúp bạn có thêm ngữ cảnh để đánh giá thông tin.

c. Chuẩn bị tâm thế và công cụ

• Tâm thế: Giữ một thái độ cởi mở, sẵn sàng tiếp thu những ý tưởng mới, kể cả những ý tưởng trái ngược với quan điểm của bạn. Tạm gác lại những định kiến cá nhân.
• Công cụ: Chuẩn bị sổ, bút hoặc thiết bị điện tử để ghi chép. Một không gian yên tĩnh cũng là yếu tố quan trọng.

2. Giai đoạn TRONG KHI NGHE: Nghệ thuật tập trung và ghi chép

Đây là giai đoạn cốt lõi, đòi hỏi sự tập trung cao độ và kĩ thuật ghi chép thông minh.

a. Tập trung tối đa và loại bỏ sao nhãng

• Tắt thông báo điện thoại, đóng các tab không liên quan trên máy tính.
• Duy trì giao tiếp bằng mắt với người nói (nếu có thể).
• Khi có suy nghĩ lan man xuất hiện, hãy nhẹ nhàng nhận biết và kéo sự chú ý của mình quay trở lại với bài nói.

b. Ghi chép thông minh (Smart Note-taking)

Đừng cố gắng ghi lại từng từ. Thay vào đó, hãy áp dụng các phương pháp hiệu quả:

• Phương pháp Cornell: Chia trang giấy thành 3 phần: Cột lớn bên phải để ghi chép nội dung chính, cột nhỏ bên trái để ghi từ khóa/câu hỏi, và phần dưới cùng để tóm tắt sau khi nghe.
• Sơ đồ tư duy (Mind Map): Dùng ý chính làm trung tâm và vẽ các nhánh tỏa ra cho các ý phụ. Phương pháp này rất hiệu quả để hệ thống hóa thông tin một cách trực quan.
• Ghi chép theo dàn ý: Sử dụng các gạch đầu dòng, số thứ tự để ghi lại các luận điểm, luận cứ chính của người nói.

Mẹo nhỏ: Sử dụng các kí hiệu, từ viết tắt để tăng tốc độ ghi chép. Ví dụ: (vd:), vì vậy (→), quan trọng (!), câu hỏi (?).

c. Lắng nghe phi ngôn từ

Thông điệp không chỉ nằm ở lời nói. Hãy chú ý đến:

• Giọng điệu: Người nói nhấn mạnh ở đâu? Tốc độ nói nhanh hay chậm?
• Ngôn ngữ cơ thể: Cử chỉ tay, nét mặt, ánh mắt... Chúng có thể tiết lộ sự nhiệt tình, sự chắc chắn hay sự do dự của người nói.

3. Giai đoạn SAU KHI NGHE: Biến thông tin thành tri thức

Buổi nghe kết thúc nhưng quá trình học hỏi thì chưa. Đây là lúc bạn tổng hợp, phân tích và hình thành nhận xét của riêng mình.

a. Hệ thống hóa thông tin đã ghi chép

• Trong vòng 24 giờ, hãy xem lại bản ghi chép của mình.
• Tô màu, gạch chân những ý chính, bổ sung những gì bạn nhớ ra nhưng chưa kịp ghi.
• Tóm tắt lại nội dung chính bằng một vài câu ngắn gọn (đây là lúc điền vào phần tóm tắt của phương pháp Cornell).

b. Hình thành nhận xét, đánh giá

Dựa trên ghi chép và mục đích nghe ban đầu, hãy trả lời các câu hỏi sau:

• Về nội dung: Luận điểm chính của người nói là gì? Các luận cứ có thuyết phục không? Dẫn chứng có xác thực không? Có điểm nào mâu thuẫn hoặc chưa rõ ràng?
• Về hình thức: Cách trình bày có logic, dễ hiểu không? Người nói có sử dụng phương tiện hỗ trợ (slide, hình ảnh) hiệu quả không? Phong thái có tự tin không?
• Về giá trị: Bài nói mang lại cho bạn kiến thức, góc nhìn mới nào? Bạn đồng ý hay không đồng ý với điểm nào và tại sao?

c. Cấu trúc một bài nhận xét thuyết phục

Khi trình bày nhận xét (bằng lời nói hoặc văn bản), hãy tuân theo một cấu trúc rõ ràng để lời nói của bạn có trọng lượng. Mô hình "Bánh mì kẹp" (Sandwich Method) là một gợi ý tuyệt vời:

1. Lớp bánh mì trên (Lời khen/Sự ghi nhận): Bắt đầu bằng việc ghi nhận một điểm tích cực, một điều bạn tâm đắc trong bài nói. Điều này thể hiện sự tôn trọng và thiện chí. Ví dụ: "Cảm ơn bạn vì bài trình bày rất tâm huyết. Mình đặc biệt ấn tượng với phần bạn phân tích về..."
2. Phần nhân (Góp ý/Phản biện): Đây là phần chính, nơi bạn đưa ra những điểm cần cải thiện hoặc các câu hỏi phản biện. Hãy dùng ngôn ngữ xây dựng, tránh công kích cá nhân. Ví dụ: "Tuy nhiên, ở luận điểm thứ hai, mình cảm thấy dẫn chứng đưa ra chưa thực sự mạnh để làm rõ vấn đề. Có lẽ nếu bạn bổ sung thêm số liệu từ... thì sẽ thuyết phục hơn."
3. Lớp bánh mì dưới (Lời kết/Khích lệ): Kết thúc bằng một lời tóm tắt tích cực hoặc lời động viên, khẳng định lại giá trị chung của bài nói. Ví dụ: "Nhìn chung, đây là một bài trình bày rất có giá trị và đã gợi mở cho mình nhiều suy nghĩ mới. Cảm ơn bạn rất nhiều."

III. Phân tích ví dụ và thực hành

1. Ví dụ minh họa: Nghe và nhận xét bài thuyết trình "Tác hại của việc lạm dụng mạng xã hội đối với học sinh"

a. Bối cảnh và nội dung (giả định)

Bạn An thuyết trình với 3 luận điểm chính:

1. Mạng xã hội gây mất thời gian, ảnh hưởng kết quả học tập.
2. Mạng xã hội gây ra các vấn đề về sức khỏe tâm lí (trầm cảm, lo âu).
3. Mạng xã hội làm giảm tương tác xã hội trực tiếp.

b. Áp dụng quy trình 3 bước

• Trước khi nghe: Xác định mục đích (nghe để góp ý cho bạn). Chuẩn bị sổ ghi chép.
• Trong khi nghe: Ghi chép các luận điểm của An, các dẫn chứng bạn đưa ra (ví dụ: thống kê thời gian sử dụng, câu chuyện về một người bạn). Chú ý đến phong thái tự tin của An nhưng đôi khi nói hơi nhanh.
• Sau khi nghe: Hệ thống lại ghi chép. Phân tích:
  • Điểm mạnh: Luận điểm rõ ràng, phong thái tự tin, có dẫn chứng thực tế.
  • Điểm yếu: Dẫn chứng ở luận điểm 2 còn chung chung, chưa có số liệu cụ thể. Tốc độ nói hơi nhanh khiến người nghe khó theo kịp.

c. Mẫu bài nhận xét hoàn chỉnh (áp dụng mô hình Bánh mì kẹp)

"(Lớp bánh mì trên) Cảm ơn An về bài thuyết trình rất công phu và ý nghĩa. Chủ đề bạn chọn rất gần gũi và cần thiết với chúng mình. Mình thực sự thích cách bạn cấu trúc bài nói với 3 luận điểm rất rõ ràng, logic.

(Phần nhân) Để bài thuyết trình hoàn thiện hơn, mình có một vài góp ý nhỏ. Thứ nhất, ở luận điểm về ảnh hưởng tâm lí, các dẫn chứng của bạn sẽ thuyết phục hơn nếu có thêm một vài số liệu thống kê từ các nghiên cứu uy tín. Thứ hai, bạn trình bày rất nhiệt huyết, nhưng đôi khi tốc độ nói hơi nhanh một chút. Nếu bạn nói chậm lại ở những điểm quan trọng, thông điệp sẽ dễ dàng được tiếp nhận hơn.

(Lớp bánh mì dưới) Tổng thể thì đây là một phần trình bày rất thành công và đã giúp mình nhận thức rõ hơn về vấn đề này. Chúc mừng bạn đã hoàn thành tốt!"

2. Các lỗi thường gặp và cách khắc phục

• Lỗi 1: Nghe nhưng không hiểu (Nghe lướt).
  Nguyên nhân: Mất tập trung, có định kiến trước.
  Khắc phục: Thực hành kĩ thuật lắng nghe chủ động, đặt câu hỏi trong đầu khi nghe ("Ý chính ở đây là gì?") và ghi chép để giữ sự tập trung.
• Lỗi 2: Nhận xét cảm tính, thiếu căn cứ.
  Nguyên nhân: Chỉ dựa vào cảm xúc ("Mình thấy không hay") mà không có lí lẽ.
  Khắc phục: Luôn tự hỏi "Tại sao?" trước khi nhận xét. Thay vì nói "Không hay", hãy nói "Mình thấy phần này chưa thuyết phục VÌ dẫn chứng còn yếu". Luôn bám vào dữ liệu bạn đã nghe được.
• Lỗi 3: Nhận xét công kích cá nhân.
  Nguyên nhân: Nhầm lẫn giữa việc góp ý cho quan điểm và việc chỉ trích con người.
  Khắc phục: Luôn tập trung vào "bài nói", "luận điểm", "cách trình bày", không bao giờ nói về "bạn". Thay vì nói "Bạn nói sai rồi", hãy nói "Quan điểm này có vẻ chưa hoàn toàn chính xác, vì theo tôi biết thì...".

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

1. Tự đánh giá: Bạn hãy thành thật đánh giá thói quen lắng nghe của mình hiện đang ở cấp độ nào (Nghe lờ đi, Nghe giả vờ, Lắng nghe chủ động)? Bạn thường mắc phải lỗi nào trong số các lỗi thường gặp đã nêu? Hãy đề ra 2 hành động cụ thể bạn sẽ làm để cải thiện kĩ năng lắng nghe của mình trong tuần tới.
2. Thực hành: Hãy chọn một video diễn thuyết ngắn (khoảng 5-10 phút) trên các nền tảng như TED Talks hoặc các chương trình kiến thức. Áp dụng quy trình 3 bước (Chuẩn bị - Nghe và ghi chép - Tổng kết) đã học. Sau đó, hãy viết một đoạn nhận xét (khoảng 150-200 chữ) về bài diễn thuyết đó theo mô hình "Bánh mì kẹp".
3. Tình huống: Trong một buổi thảo luận nhóm về tác phẩm văn học, một bạn đưa ra một cách hiểu hoàn toàn khác với bạn và đa số các thành viên khác. Bạn sẽ lắng nghe và trình bày lời nhận xét của mình như thế nào để vừa bảo vệ được quan điểm của mình, vừa không làm bạn ấy cảm thấy bị công kích và vẫn giữ được không khí thảo luận tích cực?

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu một cách toàn diện về kĩ năng Nghe và nhận xét. Bài học đã chỉ ra rằng, đây là một kĩ năng chủ động, có quy trình rõ ràng chứ không phải là một khả năng thiên bẩm. Hãy luôn ghi nhớ quy trình 3 bước: Chuẩn bị kĩ càng trước khi nghe, tập trung và ghi chép thông minh trong khi nghe, phân tích sâu sắc và nhận xét xây dựng sau khi nghe. Việc rèn luyện kĩ năng này hàng ngày không chỉ giúp bạn trở thành một học sinh xuất sắc mà còn là một người giao tiếp tinh tế, có chiều sâu và được mọi người tôn trọng. Hãy bắt đầu áp dụng ngay từ những buổi học tiếp theo và bạn sẽ thấy sự khác biệt rõ rệt. Chúc các bạn thành công!