A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau tìm hiểu về một trong những tượng đài vĩ đại nhất của văn học Việt Nam - Đại thi hào Nguyễn Du. Ông không chỉ là một nhà thơ kiệt xuất của dân tộc mà còn là một Danh nhân văn hóa thế giới được UNESCO vinh danh. Việc tìm hiểu sâu sắc về cuộc đời, thời đại và con người Nguyễn Du chính là chìa khóa để chúng ta giải mã những giá trị tư tưởng và nghệ thuật đặc sắc trong các tác phẩm của ông, đặc biệt là kiệt tác Truyện Kiều. Qua bài học này, các em sẽ nắm vững những yếu tố cốt lõi đã hun đúc nên thiên tài Nguyễn Du, từ đó có cái nhìn toàn diện và sâu sắc hơn khi tiếp cận các sáng tác của ông trong chương trình Ngữ văn lớp 11.
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. Chuẩn bị
Để chuẩn bị tốt nhất cho bài học, các em cần xem lại những kiến thức đã học về bối cảnh lịch sử Việt Nam cuối thế kỉ XVIII - đầu thế kỉ XIX. Đây là một giai đoạn đầy biến động với những cuộc thay đổi vương triều, chiến tranh và xung đột xã hội gay gắt. Chính bối cảnh này đã tác động sâu sắc đến cuộc đời và ngòi bút của Nguyễn Du. Hãy đọc trước văn bản trong sách giáo khoa trang 38, tìm hiểu các thông tin về gia đình, quê hương, và những chặng đường đời của tác giả để có thể tham gia thảo luận và phân tích bài học một cách hiệu quả nhất.
II. Đọc hiểu
1. Tóm tắt những thông tin chính về cuộc đời, con người Nguyễn Du
Nguyễn Du (1765-1820), tên chữ là Tố Như, hiệu là Thanh Hiên, sinh ra trong một gia đình đại quý tộc, có truyền thống khoa bảng ở làng Tiên Điền, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh. Cuộc đời ông gắn liền với những biến cố dữ dội của lịch sử, từ sự sụp đổ của nhà Lê - Trịnh, sự trỗi dậy rồi suy vong của nhà Tây Sơn, đến sự thành lập của nhà Nguyễn. Những năm tháng tuổi trẻ, ông phải trải qua cảnh "mười năm gió bụi", sống lưu lạc, phiêu bạt nhiều nơi. Sau này, ông làm quan cho triều Nguyễn nhưng lòng luôn mang nhiều tâm sự. Chính những trải nghiệm sâu sắc từ cuộc đời ba chìm bảy nổi đã hun đúc nên một tâm hồn nghệ sĩ vĩ đại với trái tim nhân đạo bao la, đồng cảm sâu sắc với mọi kiếp người đau khổ.
2. Các yếu tố tác động đến sáng tác của Nguyễn Du
Có ba yếu tố chính đã hội tụ và hun đúc nên thiên tài Nguyễn Du:
- Gia đình và quê hương: Nguyễn Du sinh ra trong một gia đình có cha là Nguyễn Nghiễm, từng làm đến chức Tể tướng. Mẹ là bà Trần Thị Tần, người Kinh Bắc, nổi tiếng với vẻ đẹp và tài năng ca hát. Sự kết hợp giữa văn hóa xứ Nghệ uyên bác và văn hóa Kinh Bắc tinh tế đã tạo nên một nền tảng văn hóa vững chắc cho Nguyễn Du ngay từ thuở nhỏ.
- Thời đại lịch sử: Ông sống trong một thời đại "bão táp" của lịch sử dân tộc. Những biến động xã hội dữ dội đã cho ông "mắt thấy tai nghe" bao cảnh đời ngang trái, đau thương. Đây chính là chất liệu hiện thực phong phú để Nguyễn Du đưa vào các tác phẩm của mình, tạo nên giá trị hiện thực sâu sắc.
- Cuộc đời cá nhân: Cuộc đời Nguyễn Du là một chuỗi những trải nghiệm đắng cay: từ một công tử quyền quý trở thành một người sống lang thang, nghèo khó. Những chuyến đi sứ sang Trung Quốc cũng giúp ông mở rộng tầm nhìn, suy ngẫm về lịch sử, về thân phận con người. Tất cả đã bồi đắp cho ông một vốn sống dày dặn và một tấm lòng đồng cảm vô hạn với những số phận bất hạnh.
3. Sự nghiệp văn học của Nguyễn Du
Sự nghiệp văn học của Nguyễn Du là một di sản đồ sộ, có giá trị lớn ở cả hai mảng sáng tác là chữ Hán và chữ Nôm.
- Sáng tác bằng chữ Hán: Gồm 3 tập thơ với 250 bài: Thanh Hiên thi tập, Nam trung tạp ngâm và Bắc hành tạp lục. Thơ chữ Hán của ông thể hiện tư tưởng, tình cảm và nhân cách cao đẹp: ca ngợi những nhân vật lịch sử có khí phách, phẩm chất cao quý; phê phán những bất công trong xã hội; và đặc biệt là sự cảm thông sâu sắc với những thân phận nhỏ bé, bị đọa đày.
- Sáng tác bằng chữ Nôm: Đây là mảng sáng tác làm nên đỉnh cao sự nghiệp của Nguyễn Du.
Kiệt tác Truyện Kiều đã đưa ngôn ngữ văn học dân tộc và thể thơ lục bát lên đến đỉnh cao của nghệ thuật. Tác phẩm không chỉ là tiếng khóc cho số phận bi kịch của người phụ nữ mà còn là bản cáo trạng đanh thép về xã hội phong kiến bất công.
Bên cạnh đó, tác phẩm Văn tế thập loại chúng sinh (hay Văn chiêu hồn) cũng là một biểu hiện tuyệt vời cho lòng nhân ái bao la của Nguyễn Du, khi ông dành sự thương cảm cho tất cả các linh hồn bơ vơ, không nơi nương tựa.
4. Đặc điểm nổi bật trong các sáng tác của Nguyễn Du
Hai đặc điểm nổi bật nhất, xuyên suốt các sáng tác của Nguyễn Du là giá trị nhân đạo và giá trị hiện thực.
- Giá trị nhân đạo: Đây là giá trị cốt lõi. Các tác phẩm của ông là tiếng nói đề cao tình yêu thương, sự đồng cảm với con người, đặc biệt là những người phụ nữ tài hoa bạc mệnh và những người dân nghèo khổ. Ông trân trọng vẻ đẹp, tài năng, nhân phẩm và khát vọng sống, khát vọng hạnh phúc của con người.
- Giá trị hiện thực: Sáng tác của Nguyễn Du là bức tranh chân thực về xã hội Việt Nam cuối thế kỉ XVIII - đầu thế kỉ XIX với đầy rẫy những bất công, thối nát. Ông phơi bày bộ mặt tàn bạo của tầng lớp thống trị, thế lực đồng tiền và những định kiến xã hội đã chà đạp lên quyền sống của con người.
5. Vấn đề đặt ra trong văn bản và ý nghĩa
Vấn đề trung tâm mà văn bản đặt ra là: Những yếu tố nào đã tạo nên tầm vóc vĩ đại của nhà thơ Nguyễn Du? Văn bản đã lý giải điều này qua việc phân tích các yếu tố về gia đình, quê hương, thời đại và cuộc đời cá nhân. Việc hiểu rõ những yếu tố này có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Nó giúp chúng ta nhận ra rằng, một thiên tài văn học không tự nhiên sinh ra. Họ là sản phẩm của sự kết tinh giữa tài năng bẩm sinh, nền tảng văn hóa sâu rộng và những trải nghiệm cuộc đời nghiệt ngã. Hiểu Nguyễn Du để thêm trân trọng những giá trị nhân văn sâu sắc mà ông đã gửi gắm qua từng trang viết, và tự hào về một danh nhân văn hóa kiệt xuất của dân tộc.
III. Luyện tập & Vận dụng
Câu 1: Phân tích vai trò của yếu tố thời đại và cuộc đời riêng đối với sáng tác của Nguyễn Du.
Gợi ý trả lời:
- Yếu tố thời đại:
- Bối cảnh xã hội loạn lạc, "dâu bể" cuối thế kỉ XVIII - đầu thế kỉ XIX là nguồn hiện thực khổng lồ cho các sáng tác của ông.
- Nguyễn Du đã chứng kiến sự sụp đổ của các giá trị cũ, sự tàn bạo của chiến tranh, sự tha hóa của con người. Điều này được phản ánh rõ nét trong Truyện Kiều (cảnh xã hội bất công, quan lại tham tàn) và Bắc hành tạp lục (suy ngẫm về lịch sử và thân phận con người).
- Yếu tố cuộc đời riêng:
- Cuộc đời "mười năm gió bụi", sống trong nghèo khổ, bệnh tật giúp ông thấu hiểu và đồng cảm sâu sắc với những số phận bất hạnh.
- Sự giằng xé nội tâm khi phải làm quan cho triều Nguyễn, một triều đại mà ông không hoàn toàn ủng hộ, tạo nên chiều sâu tâm trạng u uẩn, đầy suy tư trong nhiều tác phẩm.
- Chính cuộc đời thăng trầm đã cho ông "trái tim lớn" để cảm nhận nỗi đau của nhân thế, biến những câu chuyện ông viết ra không còn là hư cấu mà là tiếng lòng của một con người đã nếm trải mọi khổ đau.
Câu 2: Theo bạn, đặc điểm nào trong sáng tác của Nguyễn Du thể hiện rõ nhất tư tưởng, tình cảm của ông? Vì sao?
Gợi ý trả lời:
Đặc điểm thể hiện rõ nhất tư tưởng, tình cảm của Nguyễn Du chính là chủ nghĩa nhân đạo sâu sắc.
Vì sao?
- Xuyên suốt mọi tác phẩm: Từ thơ chữ Hán đến thơ chữ Nôm, từ Truyện Kiều đến Văn tế thập loại chúng sinh, tấm lòng thương người luôn là sợi chỉ đỏ xuyên suốt.
- Hướng đến mọi kiếp người: Lòng nhân đạo của ông không giới hạn. Ông khóc thương cho nàng Tiểu Thanh (Độc Tiểu Thanh kí), cho nàng Kiều tài hoa bạc mệnh, cho những người hát rong, những người chết trận, và cho cả thập loại chúng sinh không nơi nương tựa.
- Là đỉnh cao của tư tưởng thời đại: Chủ nghĩa nhân đạo trong văn học trung đại đã có từ trước, nhưng đến Nguyễn Du, nó mới đạt đến đỉnh cao về chiều sâu và chiều rộng. Ông không chỉ thương cảm mà còn lên tiếng đòi quyền sống, quyền hạnh phúc, khẳng định giá trị của con người.
- Tạo nên sức sống vĩnh cửu cho tác phẩm: Chính giá trị nhân đạo bao la đã làm cho các tác phẩm của Nguyễn Du, đặc biệt là Truyện Kiều, vượt qua mọi rào cản về không gian và thời gian, chạm đến trái tim của mọi thế hệ độc giả.
Câu 3: Sưu tầm một số bài thơ chữ Hán của Nguyễn Du và chỉ ra biểu hiện của tấm lòng nhân đạo trong các bài thơ đó.
Gợi ý:
Các em có thể tìm đọc bài thơ Độc Tiểu Thanh kí (Đọc tập Tiểu Thanh kí).
- Tóm tắt nội dung: Bài thơ thể hiện sự xót thương của Nguyễn Du cho Tiểu Thanh, một người con gái tài sắc nhưng có số phận bi kịch, qua đời khi còn rất trẻ, để lại tập thơ bị đốt dang dở.
- Biểu hiện của tấm lòng nhân đạo:
- Sự đồng cảm với người phụ nữ tài hoa bạc mệnh: "Tây Hồ hoa uyển tẫn thành khư" (Vườn hoa bên Tây Hồ đã thành bãi hoang). Nguyễn Du xót xa cho sự tàn phai của cái đẹp.
- Sự tri âm, tri kỉ vượt thời gian: "Bất tri tam bách dư niên hậu / Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như?" (Chẳng biết hơn ba trăm năm sau / Thiên hạ ai người khóc Tố Như?). Nguyễn Du từ việc khóc thương cho Tiểu Thanh đã nghĩ đến thân phận của chính mình, thể hiện sự đồng cảm sâu sắc của những người tài hoa trong xã hội cũ.
- Lên án "nỗi hờn kim cổ": "Cổ kim hận sự thiên nan vấn" (Những mối hận cổ kim khó mà hỏi trời). Tác giả đặt ra câu hỏi về sự bất công của số phận, lên án những thế lực đã vùi dập tài năng và sắc đẹp.
C. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Nguyễn Du là một thiên tài văn học, một nhà nhân đạo chủ nghĩa vĩ đại của dân tộc Việt Nam và thế giới. Cuộc đời đầy thăng trầm, bối cảnh lịch sử phức tạp cùng với một trái tim nhạy cảm, yêu thương con người đã hun đúc nên một sự nghiệp văn chương bất hủ. Các tác phẩm của ông, đặc biệt là kiệt tác Truyện Kiều, không chỉ là đỉnh cao của nghệ thuật ngôn từ mà còn là tiếng nói sâu sắc về quyền sống và phẩm giá con người. Việc tìm hiểu về cuộc đời và sự nghiệp Nguyễn Du giúp chúng ta thêm trân quý di sản ông để lại và có một nền tảng vững chắc để khám phá vẻ đẹp trong từng tác phẩm của ông sau này.