A. Giới thiệu chung về tác giả Nguyễn Trãi
Chào các em học sinh lớp 10 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau tìm hiểu về một trong những nhân vật vĩ đại nhất trong lịch sử Việt Nam - Nguyễn Trãi. Ông không chỉ là một nhà chính trị, quân sự lỗi lạc, một anh hùng dân tộc mà còn là một nhà văn, nhà thơ lớn, một danh nhân văn hóa thế giới. Việc tìm hiểu về cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn Trãi không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về một giai đoạn lịch sử hào hùng của dân tộc mà còn cảm nhận được vẻ đẹp trong tư tưởng, nhân cách và tài năng của ông. Qua bài học này, các em sẽ nắm vững những nét chính về cuộc đời đầy thăng trầm nhưng cũng rất vĩ đại của Nguyễn Trãi, đồng thời phân tích được những đóng góp to lớn của ông trên các lĩnh vực văn học, chính trị, quân sự, địa lí... để thêm tự hào về lịch sử và văn hóa nước nhà.
B. Hướng dẫn soạn bài chi tiết
1. Cuộc đời Nguyễn Trãi và những mốc son lịch sử
Cuộc đời Nguyễn Trãi (1380 - 1442) gắn liền với những biến động lớn của lịch sử dân tộc cuối thế kỷ XIV - đầu thế kỷ XV. Cuộc đời ông là một bản hùng ca bi tráng, trải qua nhiều thăng trầm, biến cố nhưng luôn tỏa sáng một nhân cách lớn.
a. Thời niên thiếu và con đường khoa cử
Nguyễn Trãi, hiệu là Ức Trai, sinh năm 1380 tại kinh thành Thăng Long. Thân phụ ông là Nguyễn Phi Khanh, một học trò nghèo học giỏi, đỗ tiến sĩ. Thân mẫu là Trần Thị Thái, con gái của quan Tư đồ Trần Nguyên Đán. Có thể nói, ông sinh ra trong một gia đình có truyền thống yêu nước và văn hóa. Ngay từ nhỏ, ông đã nổi tiếng thông minh, hiếu học và có lòng yêu nước thương dân sâu sắc. Năm 1400, khi mới 20 tuổi, Nguyễn Trãi đỗ Thái học sinh (tương đương Tiến sĩ) dưới triều Hồ và cùng cha ra làm quan cho nhà Hồ.
b. Mười năm "nếm mật nằm gai" và vai trò trong khởi nghĩa Lam Sơn
Năm 1407, giặc Minh xâm lược nước ta, nhà Hồ sụp đổ. Cha ông là Nguyễn Phi Khanh bị bắt giải sang Trung Quốc. Lời dặn của cha bên ải Nam Quan: "Con trở về lập chí, rửa nhục cho nước, trả thù cho cha, như thế mới là đại hiếu" đã khắc sâu vào tâm trí Nguyễn Trãi, thôi thúc ông nung nấu ý chí cứu nước. Suốt 10 năm (1407-1417), ông ẩn mình chờ thời, tìm minh chủ để thực hiện hoài bão lớn. Năm 1418, ông tìm đến Lam Sơn, dâng lên Lê Lợi bản "Bình Ngô sách" - một kế sách đánh giặc cứu nước toàn diện. Từ đó, ông trở thành mưu sĩ số một, "vầng trí tuệ" của cuộc khởi nghĩa, góp phần quyết định vào thắng lợi của nghĩa quân Lam Sơn.
c. Sự nghiệp đỉnh cao và bi kịch cuối đời
Kháng chiến chống quân Minh thắng lợi (1428), Nguyễn Trãi thay Lê Lợi viết "Bình Ngô đại cáo" - một bản tuyên ngôn độc lập bất hủ. Ông được phong tước Quan Phục hầu, giữ nhiều chức vụ quan trọng trong triều đình nhà Lê. Ông đã dốc hết tài năng và tâm huyết để xây dựng đất nước, mong muốn đem lại cuộc sống ấm no cho nhân dân. Tuy nhiên, do những mâu thuẫn, nghi kị trong triều đình, ông không được trọng dụng, phải lui về ở ẩn tại Côn Sơn. Năm 1442, xảy ra vụ án Lệ Chi Viên (vua Lê Thái Tông đột ngột băng hà khi đi tuần ở vườn Lệ Chi của Nguyễn Trãi), ông bị gian thần vu oan tội giết vua và phải chịu án tru di tam tộc. Đây là một trong những bi kịch lớn nhất trong lịch sử Việt Nam. Mãi đến năm 1464, vua Lê Thánh Tông mới minh oan cho ông, ca ngợi ông là "Ức Trai tâm thượng quang Khuê Tảo" (Tấm lòng Ức Trai sáng tựa sao Khuê).
2. Sự nghiệp văn học đồ sộ của Nguyễn Trãi
Nguyễn Trãi không chỉ là một anh hùng dân tộc mà còn là một tác gia kiệt xuất, người đặt nền móng cho văn học cổ điển Việt Nam. Sự nghiệp văn học của ông vô cùng phong phú, đồ sộ, thể hiện một tư tưởng lớn và một tài năng nghệ thuật bậc thầy.
a. Các tác phẩm chính
Sáng tác của Nguyễn Trãi bao gồm cả chữ Hán và chữ Nôm, với nhiều thể loại khác nhau. Một số tác phẩm tiêu biểu:
- Văn chính luận (chữ Hán): Nổi bật nhất là Bình Ngô đại cáo, được xem là "thiên cổ hùng văn". Ngoài ra còn có Quân trung từ mệnh tập (tập hợp thư từ, văn thư ngoại giao trong cuộc kháng chiến), các bài chiếu, biểu...
- Thơ chữ Hán: Ức Trai thi tập, gồm 105 bài thơ, phản ánh con người và tâm sự của Nguyễn Trãi.
- Thơ chữ Nôm: Quốc âm thi tập, gồm 254 bài, được xem là tập thơ Nôm xưa nhất còn lại, đánh dấu sự trưởng thành vượt bậc của ngôn ngữ văn học dân tộc.
- Địa lí - Lịch sử: Dư địa chí, bộ sách địa lí lịch sử đầu tiên của Việt Nam.
b. Nội dung tư tưởng chủ đạo trong sáng tác
Hai nội dung lớn xuyên suốt sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Trãi là tư tưởng nhân nghĩa và lòng yêu nước, thương dân sâu sắc.
Tư tưởng nhân nghĩa của Nguyễn Trãi là một sự kế thừa và phát triển tư tưởng Nho giáo. "Nhân nghĩa" không chỉ là tình thương giữa người với người mà cốt lõi là "yên dân" và "trừ bạo". Yên dân là làm cho dân được sống ấm no, hạnh phúc. Trừ bạo là tiêu diệt kẻ thù xâm lược tàn ác. Tư tưởng này thể hiện rõ trong "Bình Ngô đại cáo": "Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân / Quân điếu phạt trước lo trừ bạo".
Lòng yêu nước, thương dân là sợi chỉ đỏ xuyên suốt cuộc đời và tác phẩm của ông. Tình yêu nước ấy gắn liền với tình yêu thiên nhiên, non sông gấm vóc. Nỗi lo cho dân, cho nước luôn thường trực trong ông, ngay cả khi chiến thắng hay lúc về ở ẩn: "Bui một tấc lòng ưu ái cũ / Đêm ngày cuồn cuộn nước triều đông" (Thuật hứng, bài 5).
3. Con người Nguyễn Trãi - Sự kết tinh những phẩm chất cao đẹp
Qua cuộc đời và sự nghiệp, hình ảnh Nguyễn Trãi hiện lên với những phẩm chất cao quý, là tấm gương sáng cho muôn đời sau noi theo.
a. Người anh hùng với lí tưởng nhân nghĩa, yêu nước, thương dân
Đây là phẩm chất nổi bật nhất, là kim chỉ nam cho mọi hành động của Nguyễn Trãi. Từ việc dâng "Bình Ngô sách" cho Lê Lợi, tham gia khởi nghĩa, đến việc viết "Bình Ngô đại cáo" và nỗ lực xây dựng đất nước sau chiến tranh, tất cả đều xuất phát từ một tấm lòng vì dân, vì nước. Ông là hiện thân của một con người có hoài bão lớn, sẵn sàng hi sinh bản thân cho sự nghiệp giải phóng dân tộc và hạnh phúc của nhân dân.
b. Con người kiên trung, bất khuất trước gian nan
Cuộc đời Nguyễn Trãi đầy rẫy những thử thách nghiệt ngã: nỗi đau mất nước, cảnh cha bị bắt đi đày, những năm tháng ẩn mình chờ thời, sự nghi kị của triều đình, và cuối cùng là thảm án Lệ Chi Viên. Dù ở hoàn cảnh nào, ông vẫn giữ vững khí tiết của một người quân tử, một lòng trung với nước, hiếu với dân. Ngay cả khi bị oan khuất, ông vẫn tin vào chính nghĩa, vào sự phán xét công minh của lịch sử. Tấm lòng trong sạch, ngay thẳng của ông mãi mãi "sáng tựa sao Khuê".
c. Tâm hồn nghệ sĩ tinh tế, yêu thiên nhiên, yêu cuộc sống
Bên cạnh hình ảnh một nhà chính trị, quân sự sắc sảo, Nguyễn Trãi còn là một thi nhân với tâm hồn bay bổng, lãng mạn. Thơ văn ông, đặc biệt là các bài thơ viết ở Côn Sơn, cho thấy một tình yêu thiên nhiên tha thiết. Thiên nhiên trong thơ ông không chỉ là nơi để ẩn dật, lánh đời mà còn là người bạn tri kỉ, là nơi để tâm hồn ông hòa quyện, tìm thấy sự thanh thản, trong sạch.
"Côn Sơn suối chảy rì rầm,
Ta nghe như tiếng đàn cầm bên tai.
Côn Sơn có đá rêu phơi,
Ta ngồi trên đá như ngồi đệm êm." (Bài ca Côn Sơn)
Tình yêu thiên nhiên, yêu cuộc sống bình dị chính là một biểu hiện khác của lòng yêu đất nước, quê hương ở Nguyễn Trãi. Đó là vẻ đẹp của một nhân cách lớn, hài hòa giữa lí tưởng cao cả và tâm hồn nghệ sĩ tinh tế.
4. Đánh giá và tổng kết về vai trò, vị trí của Nguyễn Trãi
Nguyễn Trãi có một vị trí đặc biệt quan trọng trong lịch sử và văn hóa dân tộc. Ông là một nhân vật toàn tài hiếm có, một danh nhân văn hóa đã vượt ra khỏi biên giới quốc gia.
Về chính trị - quân sự: Ông là nhà chiến lược thiên tài, người đã góp phần quyết định vào thắng lợi của cuộc kháng chiến chống quân Minh, giành lại độc lập cho dân tộc. Tư tưởng quân sự "tâm công" (đánh vào lòng người) của ông đi trước thời đại và còn nguyên giá trị đến ngày nay.
Về văn học: Ông là tác gia kiệt xuất, người khai sáng cho nền văn học chữ Nôm, đưa ngôn ngữ dân tộc lên một tầm cao mới. Tác phẩm của ông, đặc biệt là Bình Ngô đại cáo và Quốc âm thi tập, là những di sản vô giá của văn học Việt Nam.
Năm 1980, nhân kỷ niệm 600 năm ngày sinh của ông, Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên Hợp Quốc (UNESCO) đã công nhận Nguyễn Trãi là Danh nhân văn hóa thế giới. Sự công nhận này đã khẳng định tầm vóc vĩ đại của Nguyễn Trãi, một con người mà cuộc đời và sự nghiệp đã trở thành biểu tượng cho trí tuệ, nhân cách và khát vọng hòa bình của dân tộc Việt Nam.
C. Câu hỏi ôn tập và củng cố kiến thức
-
Câu hỏi 1: Phân tích tư tưởng nhân nghĩa của Nguyễn Trãi. Tư tưởng đó có điểm nào kế thừa và phát triển so với tư tưởng Nho giáo truyền thống?
Gợi ý trả lời: - Nêu định nghĩa tư tưởng nhân nghĩa của Nguyễn Trãi: cốt lõi là "yên dân" và "trừ bạo". - Kế thừa Nho giáo: lấy nhân, nghĩa làm gốc. - Phát triển: không chỉ là quan hệ vua-tôi, cha-con mà mở rộng ra thành trách nhiệm với nhân dân, với dân tộc. Nhân nghĩa gắn liền với yêu nước, chống xâm lược. "Yên dân" là mục tiêu cao nhất. Dẫn chứng từ "Bình Ngô đại cáo".
-
Câu hỏi 2: Bi kịch cuộc đời Nguyễn Trãi cho em suy ngẫm gì về cuộc đời và số phận của người trí thức trong xã hội phong kiến?
Gợi ý trả lời: - Nêu bi kịch lớn nhất: vụ án Lệ Chi Viên, bị tru di tam tộc dù một đời vì nước vì dân. - Suy ngẫm: người tài năng, đức độ nhưng sống trong xã hội phong kiến đầy rẫy sự đố kị, tranh giành quyền lực rất dễ trở thành nạn nhân. Số phận của họ thường bi kịch, tài năng không được trọng dụng đúng mức. Liên hệ đến các nhân vật lịch sử khác (nếu biết). Thể hiện sự trân trọng, cảm thương đối với bi kịch của Nguyễn Trãi.
-
Câu hỏi 3: Tại sao nói Nguyễn Trãi là một nhà văn chính luận kiệt xuất và là người đặt nền móng cho thơ ca tiếng Việt?
Gợi ý trả lời: - Nhà văn chính luận kiệt xuất: Phân tích sức mạnh của lập luận, lí lẽ, cảm xúc và hình tượng trong "Bình Ngô đại cáo". Đây là một áng "thiên cổ hùng văn", kết hợp sức mạnh chính nghĩa và tài năng văn chương. - Người đặt nền móng cho thơ ca tiếng Việt: Phân tích giá trị của tập "Quốc âm thi tập". Đây là tập thơ Nôm xưa nhất còn lại, cho thấy sự nỗ lực và thành công trong việc sử dụng ngôn ngữ dân tộc để sáng tác văn học, thể hiện những tư tưởng, tình cảm sâu sắc, phức tạp.
D. Kết luận và tóm tắt
Qua bài học, chúng ta đã cùng nhau khắc họa lại chân dung Nguyễn Trãi - một vĩ nhân toàn tài của dân tộc. Cuộc đời ông là một bi kịch lớn, nhưng sự nghiệp và nhân cách của ông lại là một bản anh hùng ca bất diệt. Ông là người anh hùng cứu nước, nhà tư tưởng lớn với lí tưởng nhân nghĩa cao cả, và là một tác gia kiệt xuất với những đóng góp to lớn cho văn học dân tộc. Cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn Trãi mãi là nguồn cảm hứng, là tấm gương sáng về lòng yêu nước, tinh thần nhân văn và khí phách kiên trung cho các thế hệ người Việt Nam học tập và noi theo. Hãy đọc thêm các tác phẩm của ông để cảm nhận sâu sắc hơn vẻ đẹp tư tưởng và tài năng của danh nhân văn hóa thế giới này.