A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Chắc hẳn ai trong chúng ta cũng đã từng say mê những câu chuyện cổ tích thần kì với nàng Tấm hiền lành, chàng Thạch Sanh dũng cảm. Những câu chuyện ấy không chỉ hấp dẫn bởi yếu tố kì ảo mà còn bởi những nhân vật lí tưởng, những con người đại diện cho cái thiện và công lí. Bài học hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau đi sâu vào văn bản "Nhân vật lí tưởng trong kết thúc của truyện cổ tích thần kì" để khám phá vẻ đẹp, vai trò và ý nghĩa sâu sắc của kiểu nhân vật này. Qua bài học, các em sẽ hiểu rõ hơn về ước mơ, quan niệm đạo đức của cha ông ta gửi gắm qua từng trang truyện, đồng thời rèn luyện kĩ năng phân tích văn bản nghị luận văn học một cách hiệu quả.
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. Tìm hiểu chung về văn bản
1. Xuất xứ và thể loại
Văn bản "Nhân vật lí tưởng trong kết thúc của truyện cổ tích thần kì" là một văn bản nghị luận văn học, được trích từ một công trình nghiên cứu chuyên sâu. Văn bản này tập trung phân tích một đặc trưng tiêu biểu của truyện cổ tích thần kì, đó là kiểu nhân vật lí tưởng và vai trò của họ trong việc tạo nên kết thúc "có hậu".
Văn bản nghị luận văn học là loại văn bản dùng lí lẽ, dẫn chứng và lập luận để bàn luận, phân tích, đánh giá về một vấn đề, một tác phẩm, một tác giả, hoặc một thể loại văn học.
2. Bố cục văn bản
Văn bản có thể được chia thành 3 phần chính, tương ứng với hệ thống luận điểm của tác giả:
- Phần 1 (Từ đầu đến "...hạnh phúc trọn vẹn"): Giới thiệu luận đề - Nhân vật lí tưởng trong truyện cổ tích thần kì là hiện thân của những phẩm chất tốt đẹp và ước mơ của nhân dân.
- Phần 2 (Tiếp theo đến "...quan niệm đạo đức của nhân dân"): Phân tích và chứng minh các luận điểm về đặc điểm và vai trò của nhân vật lí tưởng thông qua các dẫn chứng cụ thể từ truyện cổ tích.
- Phần 3 (Còn lại): Khẳng định ý nghĩa và giá trị của kiểu nhân vật lí tưởng trong việc thể hiện tinh thần nhân đạo và quan niệm đạo đức của nhân dân.
3. Luận đề và hệ thống luận điểm
Luận đề: Vẻ đẹp, vai trò và ý nghĩa của nhân vật lí tưởng trong việc tạo nên kết thúc có hậu của truyện cổ tích thần kì, qua đó thể hiện ước mơ và quan niệm đạo đức của nhân dân.
Hệ thống luận điểm:
- Nhân vật lí tưởng là hiện thân của những phẩm chất tốt đẹp theo quan niệm của nhân dân.
- Cuộc đời của nhân vật lí tưởng phản ánh quá trình đấu tranh gian khổ để giành lấy hạnh phúc.
- Kết thúc có hậu của nhân vật lí tưởng thể hiện trọn vẹn ước mơ về công lí và lẽ phải của nhân dân.
II. Phân tích chi tiết văn bản
1. Luận điểm 1: Nhân vật lí tưởng - Hiện thân của những phẩm chất tốt đẹp
a. Vẻ đẹp ngoại hình và phẩm chất bên trong
Tác giả chỉ ra rằng, nhân vật lí tưởng trong truyện cổ tích thường mang những vẻ đẹp toàn diện, từ ngoại hình đến phẩm chất. Họ không chỉ có dung mạo xinh đẹp (như nàng Tấm, công chúa trong truyện Thạch Sanh) mà quan trọng hơn là sở hữu những phẩm chất đạo đức cao quý.
- Lòng nhân hậu, vị tha: Thạch Sanh tha cho mẹ con Lí Thông, Tấm không hề oán trách khi bị mẹ con Cám hãm hại nhiều lần. Đây là phẩm chất cốt lõi, thể hiện tinh thần "thương người như thể thương thân" của dân tộc.
- Sự chăm chỉ, cần cù: Nàng Tấm siêng năng, chịu khó, dù ở hoàn cảnh nào cũng hoàn thành tốt công việc. Chàng Sọ Dừa tuy có ngoại hình xấu xí nhưng lại chăn bò rất giỏi.
- Lòng dũng cảm, kiên cường: Thạch Sanh không ngần ngại hiểm nguy, diệt chằn tinh, bắn đại bàng để cứu người. Nàng Tấm dù chết đi sống lại nhiều lần vẫn kiên cường đấu tranh để giành lại sự sống và hạnh phúc.
b. Nguồn gốc xuất thân đặc biệt
Một đặc điểm thú vị mà văn bản nêu bật là nguồn gốc xuất thân của các nhân vật lí tưởng. Họ thường là những người mồ côi, bất hạnh, chịu nhiều thiệt thòi (Tấm, Thạch Sanh) hoặc có hình dạng khác thường (Sọ Dừa). Điều này có ý nghĩa sâu sắc:
- Tạo sự đồng cảm: Khiến người đọc, người nghe (vốn là nhân dân lao động) cảm thấy gần gũi, đồng cảm với số phận của nhân vật.
- Tô đậm giá trị phẩm chất: Phẩm chất tốt đẹp của họ càng tỏa sáng hơn khi đặt trong hoàn cảnh éo le, khó khăn. Họ vươn lên từ chính nghịch cảnh bằng vẻ đẹp tâm hồn.
- Thể hiện quan niệm: Giá trị của con người không nằm ở xuất thân hay địa vị, mà ở phẩm chất và hành động.
2. Luận điểm 2: Cuộc đời nhân vật lí tưởng là một hành trình đấu tranh
a. Đối mặt với thử thách và thế lực tàn ác
Văn bản nhấn mạnh rằng hạnh phúc không tự nhiên đến với các nhân vật lí tưởng. Họ phải trải qua một chặng đường đầy gian truân, đối mặt với các thế lực đại diện cho cái ác, cái xấu.
- Thế lực tàn ác trong xã hội: Mẹ con Lí Thông xảo quyệt, lừa lọc; mẹ con Cám độc ác, nhẫn tâm. Đây là hình ảnh ẩn dụ cho những kẻ áp bức, bóc lột trong xã hội xưa.
- Thế lực siêu nhiên, thù địch: Chằn tinh, đại bàng là biểu tượng cho những tai ương, hiểm họa từ thiên nhiên hoặc các thế lực đen tối đe dọa cuộc sống con người.
b. Sự trợ giúp của yếu tố thần kì
Trong cuộc đấu tranh không cân sức, nhân vật lí tưởng luôn nhận được sự giúp đỡ từ các yếu tố thần kì. Đây là một đặc trưng không thể thiếu của truyện cổ tích.
- Bụt (ông Bụt): Hiện lên giúp đỡ Tấm khi cô tuyệt vọng nhất. Bụt là hiện thân của công lí, của cái thiện luôn dõi theo và bảo vệ người tốt.
- Các con vật thần kì: Đàn chim sẻ giúp Tấm nhặt thóc, con gà trống biết nói vạch tội mẹ con Cám. Chúng là những người bạn đồng hành, là sức mạnh của thiên nhiên ủng hộ chính nghĩa.
- Vật phẩm thần kì: Niêu cơm của Thạch Sanh ăn hết lại đầy, cây đàn thần có thể vạch tội kẻ gian, giải cứu công chúa. Đây là những bảo bối, vũ khí giúp người tốt chiến thắng cái ác.
Ý nghĩa của yếu tố thần kì: Sự xuất hiện của các yếu tố này không làm giảm đi giá trị đấu tranh của nhân vật. Ngược lại, nó thể hiện niềm tin và ước mơ của nhân dân: ở hiền sẽ gặp lành, người tốt sẽ luôn được chở che, bảo vệ. Đó là sức mạnh của chính nghĩa, là công lí tuyệt đối mà nhân dân luôn khao khát.
3. Luận điểm 3: Kết thúc "có hậu" - Phần thưởng xứng đáng cho nhân vật lí tưởng
a. Cái thiện chiến thắng, cái ác bị trừng trị
Tác giả khẳng định, kết thúc của truyện cổ tích thần kì luôn là một kết thúc "có hậu". Đây là quy luật bất biến, thể hiện quan niệm đạo đức và ước mơ về công lí của nhân dân.
- Phần thưởng cho người tốt: Tấm trở thành hoàng hậu, sống hạnh phúc. Thạch Sanh được làm vua, cưới công chúa. Sọ Dừa lấy được con gái phú ông, đỗ trạng nguyên. Hạnh phúc họ nhận được là hạnh phúc trọn vẹn, cả về vật chất (địa vị, giàu sang) và tinh thần (tình yêu, sự công nhận).
- Sự trừng phạt cho kẻ ác: Mẹ con Lí Thông bị sét đánh. Mẹ con Cám phải trả giá cho tội ác của mình. Sự trừng phạt này rất dứt khoát, triệt để, thể hiện thái độ căm ghét cái ác và mong muốn công lí phải được thực thi một cách tuyệt đối của nhân dân.
b. Ý nghĩa của kết thúc có hậu
Kết thúc có hậu không chỉ là một cái kết đơn thuần, mà nó chứa đựng những giá trị nhân văn sâu sắc:
- Thỏa mãn ước mơ về công lí: Trong xã hội thực tại còn nhiều bất công, truyện cổ tích là nơi nhân dân gửi gắm giấc mơ về một thế giới công bằng, nơi cái thiện luôn thắng.
- Khẳng định niềm tin vào đạo đức: Củng cố niềm tin vào quy luật "ở hiền gặp lành, ác giả ác báo". Đây là bài học đạo đức giản dị nhưng vô cùng sâu sắc.
- Tạo ra sự lạc quan, yêu đời: Truyện cổ tích tiếp thêm sức mạnh tinh thần, niềm tin và hi vọng cho con người, giúp họ có thêm động lực để sống tốt, đấu tranh cho lẽ phải.
III. Tổng kết về nghệ thuật và nội dung
1. Nghệ thuật lập luận trong văn bản
Văn bản "Nhân vật lí tưởng trong kết thúc của truyện cổ tích thần kì" là một ví dụ tiêu biểu cho nghệ thuật nghị luận văn học đặc sắc.
- Lập luận chặt chẽ: Các luận điểm được trình bày theo một hệ thống logic, từ việc nêu đặc điểm, phân tích quá trình đấu tranh đến khẳng định kết quả và ý nghĩa.
- Dẫn chứng thuyết phục: Tác giả sử dụng các dẫn chứng quen thuộc, tiêu biểu từ kho tàng truyện cổ tích Việt Nam (Tấm Cám, Thạch Sanh, Sọ Dừa) để làm sáng tỏ cho các luận điểm của mình.
- Ngôn ngữ chính xác, giàu hình ảnh: Dù là văn bản nghị luận nhưng ngôn ngữ vẫn trong sáng, dễ hiểu, giúp người đọc dễ dàng tiếp nhận vấn đề.
2. Giá trị và ý nghĩa của nhân vật lí tưởng
Qua phân tích, chúng ta có thể đúc kết lại giá trị và ý nghĩa to lớn của kiểu nhân vật lí tưởng trong truyện cổ tích:
- Giá trị hiện thực: Phản ánh một phần cuộc sống của nhân dân lao động xưa, với những mâu thuẫn xã hội, những cuộc đấu tranh giữa thiện và ác.
- Giá trị nhân đạo: Thể hiện sâu sắc tinh thần nhân đạo, lòng yêu thương con người, sự bênh vực cho những số phận bất hạnh và niềm tin vào phẩm giá con người.
- Giá trị giáo dục: Dạy cho các thế hệ sau những bài học đạo đức quý báu về lòng nhân ái, lòng dũng cảm, sự kiên trì và niềm tin vào công lí.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP
Để củng cố kiến thức đã học, các em hãy suy nghĩ và trả lời các câu hỏi sau:
-
Câu 1: Phân tích vai trò của các yếu tố thần kì (Bụt, vật thần, con vật thần...) trong việc giúp đỡ nhân vật lí tưởng trên hành trình đi đến hạnh phúc. Theo em, sự giúp đỡ đó có làm giảm đi giá trị phẩm chất và nỗ lực của nhân vật hay không? Vì sao?
Gợi ý trả lời: - Nêu vai trò của yếu tố thần kì: là phương tiện thể hiện ước mơ, là hiện thân của công lí nhân dân, giúp đỡ nhân vật vượt qua thử thách. - Khẳng định sự giúp đỡ này không làm giảm giá trị của nhân vật, vì: nhân vật phải có phẩm chất tốt đẹp (hiền lành, chăm chỉ) thì yếu tố thần kì mới giúp đỡ; nhân vật vẫn phải tự mình hành động, đấu tranh (Tấm phải tự mình nhặt thóc, Thạch Sanh phải tự mình giương cung); yếu tố thần kì chỉ là sự hỗ trợ, là phần thưởng cho lòng tốt của nhân vật.
-
Câu 2: Vì sao kết thúc của truyện cổ tích thần kì thường là một kết thúc "có hậu", trong đó cái thiện chiến thắng và được ban thưởng, còn cái ác bị trừng trị? Ý nghĩa của kiểu kết thúc này là gì?
Gợi ý trả lời: - Lí do: Phản ánh ước mơ cháy bỏng về công lí, về một xã hội công bằng của nhân dân lao động – những người thường phải chịu nhiều bất công trong đời thực. - Ý nghĩa: Thể hiện quan niệm đạo đức "ở hiền gặp lành, ác giả ác báo"; tạo ra sự lạc quan, niềm tin vào cuộc sống; mang giá trị giáo dục sâu sắc.
-
Câu 3: Hãy chọn một nhân vật lí tưởng trong truyện cổ tích mà em yêu thích (ví dụ: Thạch Sanh, Tấm, Sọ Dừa) và viết một đoạn văn (khoảng 150-200 chữ) phân tích những phẩm chất tốt đẹp của nhân vật đó.
Gợi ý trả lời: - Giới thiệu nhân vật và hoàn cảnh. - Lần lượt phân tích các phẩm chất tiêu biểu: lòng nhân hậu, dũng cảm, thật thà, vị tha... - Nêu dẫn chứng cụ thể từ câu chuyện để làm sáng tỏ. - Khẳng định nhân vật đó là hiện thân cho vẻ đẹp và ước mơ của nhân dân.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Văn bản "Nhân vật lí tưởng trong kết thúc của truyện cổ tích thần kì" đã cung cấp cho chúng ta một cái nhìn toàn diện và sâu sắc về một trong những đặc trưng hấp dẫn nhất của thể loại này. Nhân vật lí tưởng không chỉ là những con người mang phẩm chất tốt đẹp, mà còn là hiện thân cho ước mơ ngàn đời của nhân dân về công lí, về hạnh phúc và về một xã hội tốt đẹp hơn. Họ là những người anh hùng trong lòng nhân dân, trải qua gian khó để giành lấy chiến thắng cuối cùng, qua đó khẳng định một chân lí giản dị mà vĩnh hằng: cái thiện sẽ luôn chiến thắng cái ác. Hi vọng qua bài học này, các em sẽ càng thêm yêu quý và trân trọng những giá trị nhân văn mà cha ông ta đã gửi gắm trong kho tàng truyện cổ tích Việt Nam.