A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau đến với một tác phẩm văn học đặc biệt, một trang viết được gieo mầm từ khói lửa chiến tranh nhưng lại nở hoa rực rỡ của lí tưởng và tình yêu thương con người - đó là những trang Nhật kí Đặng Thùy Trâm. Đây không chỉ là lời tự sự của một nữ bác sĩ trẻ nơi chiến trường mà còn là tiếng lòng của cả một thế hệ "xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước". Qua bài soạn này, các em sẽ không chỉ nắm vững kiến thức trong sách giáo khoa mà còn cảm nhận sâu sắc vẻ đẹp tâm hồn của người con gái Hà Nội anh hùng, từ đó rút ra những bài học quý giá về lẽ sống và trách nhiệm của tuổi trẻ đối với Tổ quốc.
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. TÌM HIỂU CHUNG
1. Tác giả Đặng Thùy Trâm (1942 - 1970)
Tiểu sử:
- Đặng Thùy Trâm sinh ngày 26/11/1942 tại Hà Nội, trong một gia đình trí thức. Cha là bác sĩ phẫu thuật Đặng Ngọc Khuê, mẹ là dược sĩ Doãn Ngọc Trâm.
- Bà tốt nghiệp trường Đại học Y khoa Hà Nội năm 1966. Với tấm bằng loại ưu và cơ hội ở lại trường giảng dạy, nhưng bà đã tình nguyện xung phong vào chiến trường B (miền Nam) để trực tiếp cứu chữa thương binh.
- Năm 1967, bà vào công tác tại bệnh xá Đức Phổ, Quảng Ngãi, một trong những chiến trường ác liệt nhất. Bà là bệnh xá trưởng, một bác sĩ phẫu thuật chính.
- Ngày 22/06/1970, trong một chuyến công tác từ vùng núi về đồng bằng, bà đã anh dũng hy sinh khi chưa đầy 28 tuổi.
Con người và lí tưởng:
Đặng Thùy Trâm là hình ảnh tiêu biểu cho thế hệ thanh niên Việt Nam thời kì kháng chiến chống Mĩ: một người trí thức yêu nước, có lí tưởng sống cao đẹp, sẵn sàng gác lại những riêng tư để cống hiến tuổi xuân cho Tổ quốc. Tâm hồn bà là sự hòa quyện giữa sự mạnh mẽ, kiên cường của người chiến sĩ và sự dịu dàng, nhân hậu, giàu trăn trở của một người phụ nữ với trái tim nhân ái.
2. Tác phẩm "Nhật kí Đặng Thùy Trâm"
Hoàn cảnh ra đời và hành trình của cuốn nhật kí:
- Cuốn nhật kí được viết từ ngày 08/04/1968 đến ngày 20/06/1970, chỉ hai ngày trước khi bà hy sinh. Đây là những ghi chép chân thực về cuộc sống, công việc và những suy tư, cảm xúc của bà tại chiến trường Quảng Ngãi.
- Sau khi Đặng Thùy Trâm hy sinh, cuốn nhật kí được một người lính Mĩ tên là Frederic Whitehurst tìm thấy. Bất chấp lệnh tiêu hủy mọi tài liệu của đối phương, ông đã nhận ra giá trị nhân văn trong những trang viết và quyết định giữ lại.
- Suốt 35 năm, Frederic Whitehurst đã tìm cách trả lại cuốn nhật kí cho gia đình tác giả. Mãi đến năm 2005, nhờ sự giúp đỡ của nhiều người, cuốn nhật kí mới trở về với gia đình liệt sĩ Đặng Thùy Trâm tại Việt Nam.
- Tác phẩm được xuất bản lần đầu năm 2005 với tên Nhật kí Đặng Thùy Trâm và nhanh chóng tạo nên một hiện tượng xuất bản, lay động hàng triệu trái tim độc giả trong và ngoài nước.
Vị trí đoạn trích trong sách giáo khoa:
Đoạn trích trong sách Ngữ văn 12 Cánh diều bao gồm những trang viết tiêu biểu, thể hiện rõ nhất vẻ đẹp tâm hồn, lí tưởng sống và nghị lực phi thường của tác giả. Các trang viết này tập trung vào những suy tư của bà về nghề nghiệp, về trách nhiệm với thương binh, về nỗi đau mất mát và cả những giây phút yếu lòng, để rồi từ đó vươn lên mạnh mẽ hơn.
Giá trị của tác phẩm:
- Giá trị lịch sử: Tác phẩm là một tư liệu gốc vô giá, một bằng chứng chân thực và sống động về cuộc kháng chiến chống Mĩ của dân tộc. Nó tái hiện không khí khốc liệt của chiến tranh từ góc nhìn của một người trong cuộc.
- Giá trị văn học: Với hình thức nhật kí, tác phẩm có sức lay động mạnh mẽ bởi sự chân thành, mộc mạc. Ngôn ngữ giàu cảm xúc, giọng văn lúc rắn rỏi, lúc lại trữ tình, sâu lắng, thể hiện một thế giới nội tâm phong phú.
- Giá trị tư tưởng: Cuốn nhật kí là bài ca về chủ nghĩa anh hùng cách mạng, về lí tưởng sống cao đẹp của thế hệ trẻ Việt Nam. Nó truyền cảm hứng về lòng yêu nước, tinh thần hy sinh và khát vọng hòa bình.
II. ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN
1. Vẻ đẹp tâm hồn người trí thức - chiến sĩ Đặng Thùy Trâm
Qua từng trang nhật kí, hình ảnh người nữ bác sĩ Đặng Thùy Trâm hiện lên với vẻ đẹp toàn diện, là sự kết tinh của nhiều phẩm chất cao quý.
a. Lí tưởng sống cao đẹp và lòng yêu nước nồng nàn
Lí tưởng và tình yêu Tổ quốc là ngọn lửa soi đường, là nguồn sức mạnh vô tận giúp Đặng Thùy Trâm vượt qua mọi gian khổ. Bà luôn tâm niệm về trách nhiệm của mình đối với đất nước, với cách mạng.
"Thùy ơi, mày phải cứng rắn lên, phải vượt qua những chặng đường gian khổ và vinh quang ấy. Đời người ta chỉ sống có một lần, phải sống sao cho khỏi xót xa ân hận vì những năm tháng sống hoài sống phí..."
Câu nói này thể hiện một quan niệm sống tích cực, đầy trách nhiệm. Bà luôn tự nhắc nhở bản thân phải sống một cuộc đời có ý nghĩa, cống hiến trọn vẹn cho lí tưởng đã chọn. Tình yêu nước của bà không phải là lời nói suông mà được thể hiện bằng hành động cụ thể: tình nguyện vào nơi gian khổ nhất, dốc hết sức mình cứu chữa thương binh.
Bà coi sự cống hiến cho Tổ quốc là niềm hạnh phúc lớn lao. Ngay cả trong những hoàn cảnh khó khăn nhất, bà vẫn giữ vững niềm tin vào thắng lợi cuối cùng của cách mạng.
b. Tâm hồn trong sáng, giàu yêu thương và lòng nhân ái
Chiến tranh tàn khốc nhưng không thể làm chai sạn trái tim nhân hậu của người nữ bác sĩ. Tình yêu thương của bà dành cho tất cả mọi người.
- Với thương binh, bệnh binh: Bà coi họ như người thân ruột thịt. Mỗi khi không thể cứu sống một người lính, bà cảm thấy "đau đớn, xót xa đến cháy ruột gan". Bà viết: "Mỗi một người ngã xuống, tim mình như bị một vết dao cắt..." Nỗi đau của bà là nỗi đau của một lương y bất lực trước cái chết, là sự dằn vặt vì chưa làm tròn trách nhiệm. Tình thương ấy là động lực để bà không ngừng học hỏi, nâng cao tay nghề.
- Với gia đình, bạn bè: Nỗi nhớ mẹ, nhớ ba, nhớ các em luôn da diết trong tâm hồn bà. Những trang nhật kí là nơi bà gửi gắm tình cảm yêu thương, là sợi dây kết nối bà với hậu phương thân yêu. Bà nhớ về Hà Nội, về những kỉ niệm thời sinh viên, những tình cảm trong sáng.
- Với thiên nhiên: Giữa bom đạn, bà vẫn dành những phút giây rung động trước vẻ đẹp của thiên nhiên. Một cơn mưa rừng, một đóa hoa dại cũng đủ làm tâm hồn bà xao xuyến. Điều này cho thấy một tâm hồn tinh tế, nhạy cảm và yêu cuộc sống tha thiết.
c. Nghị lực phi thường, tinh thần tự phê bình và lạc quan
Chiến trường là nơi thử thách ý chí con người một cách khắc nghiệt nhất. Đặng Thùy Trâm đã thể hiện một nghị lực sống phi thường.
"Đời phải trải qua giông tố nhưng không được cúi đầu trước giông tố".
Câu châm ngôn này đã trở thành phương châm sống của bà. Bà đối mặt với thiếu thốn, hiểm nguy, mất mát bằng một tinh thần thép. Khi bệnh xá bị bom phá, khi đồng đội hy sinh, bà đau đớn nhưng không gục ngã. Bà biến đau thương thành hành động, nhanh chóng ổn định lại công việc.
Một phẩm chất đáng quý ở Đặng Thùy Trâm là tinh thần tự phê bình nghiêm khắc. Bà luôn soi xét lại bản thân, trăn trở về những thiếu sót của mình, từ chuyên môn y khoa đến cách đối nhân xử thế. Bà tự nhận mình "còn rất nhiều mặt yếu", cần phải "đấu tranh với bản thân ghê gớm lắm". Sự tự ý thức và không ngừng hoàn thiện bản thân này cho thấy vẻ đẹp của một người trí thức chân chính.
Dù trong hoàn cảnh nào, bà vẫn giữ vững tinh thần lạc quan, tin tưởng vào tương lai. Niềm tin vào Đảng, vào Bác Hồ, vào thắng lợi của cách mạng là điểm tựa tinh thần vững chắc cho bà.
d. Một trái tim phụ nữ khao khát yêu thương và đời sống hòa bình
Bên cạnh hình ảnh người chiến sĩ kiên cường, Đặng Thùy Trâm còn là một người phụ nữ với những rung động tinh tế, những khao khát rất đời thường. Bà cũng có những phút giây yếu lòng, cô đơn. Bà khao khát một cuộc sống bình yên, được sống trong tình yêu thương. Những trang viết về "anh" - một người đồng đội mà bà dành tình cảm đặc biệt - cho thấy một trái tim phụ nữ nồng nàn, sâu sắc. Chính những nét nữ tính, đời thường này làm cho hình tượng Đặng Thùy Trâm trở nên gần gũi, chân thực và có sức lay động hơn bao giờ hết.
2. Đặc sắc nghệ thuật của đoạn trích
a. Sức hấp dẫn của thể loại nhật kí
Nhật kí là thể loại văn học ghi chép những sự việc, suy nghĩ, cảm xúc riêng tư hàng ngày. Sức hấp dẫn của Nhật kí Đặng Thùy Trâm đến từ chính đặc trưng này:
- Tính chân thực: Tác phẩm không bị chi phối bởi mục đích tuyên truyền hay hư cấu văn học. Nó là những ghi chép tại chỗ, nóng hổi hơi thở của chiến trường. Mọi suy nghĩ, cảm xúc dù là cao cả hay yếu đuối đều được ghi lại một cách trung thực.
- Sức truyền cảm mạnh mẽ: Việc sử dụng ngôi kể thứ nhất ("tôi", "mình") tạo ra sự giao cảm trực tiếp giữa người viết và người đọc. Chúng ta như được lắng nghe lời tâm sự, được chứng kiến tận mắt cuộc sống và thế giới nội tâm của tác giả.
b. Ngôn ngữ và giọng điệu
- Ngôn ngữ: Ngôn ngữ trong nhật kí vừa mộc mạc, giản dị như lời ăn tiếng nói hàng ngày, vừa trong sáng, giàu hình ảnh và đậm chất trí tuệ của một người được đào tạo bài bản. Bà sử dụng nhiều từ ngữ chuyên môn y học, quân sự một cách tự nhiên.
- Giọng điệu: Giọng văn đa dạng, biến đổi linh hoạt theo cảm xúc. Có lúc là giọng tự sự trầm tĩnh khi kể về công việc; có lúc là giọng trữ tình, sâu lắng khi nhớ về gia đình, quê hương; có lúc lại là giọng chính luận đanh thép khi tự vấn bản thân hoặc khẳng định lí tưởng; và cũng có lúc là giọng điệu đau đớn, nghẹn ngào trước những mất mát.
c. Nghệ thuật khắc họa nội tâm nhân vật
Tác phẩm là một bức chân dung tự họa xuất sắc. Đặng Thùy Trâm không hề tô hồng bản thân. Bà dũng cảm phơi bày mọi ngóc ngách tâm hồn mình: từ những lí tưởng cao đẹp đến những phút giây yếu đuối, từ niềm vui đến nỗi buồn, từ hy vọng đến cả sự tuyệt vọng thoáng qua. Chính sự phức tạp, đa chiều trong thế giới nội tâm ấy đã tạo nên một hình tượng nhân vật sống động, chân thực và đầy sức thuyết phục.
III. TỔNG KẾT VÀ LIÊN HỆ
1. Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật
Về nội dung:
- Tác phẩm tái hiện chân thực cuộc sống chiến đấu gian khổ, ác liệt nhưng đầy tinh thần lạc quan của quân và dân ta ở một mặt trận ác liệt.
- Khắc họa thành công vẻ đẹp tâm hồn của liệt sĩ, bác sĩ Đặng Thùy Trâm - một hình tượng tiêu biểu cho thế hệ trẻ Việt Nam thời chống Mĩ: yêu nước, nhân ái, kiên cường, giàu lí tưởng và khao khát sống.
Về nghệ thuật:
- Tận dụng thành công ưu thế của thể loại nhật kí để thể hiện thế giới nội tâm nhân vật một cách chân thực, sâu sắc.
- Ngôn ngữ giản dị, mộc mạc nhưng giàu cảm xúc và chất trí tuệ.
- Giọng điệu đa thanh, linh hoạt, góp phần tạo nên sức hấp dẫn cho tác phẩm.
2. Liên hệ với thế hệ trẻ ngày nay
Nhật kí Đặng Thùy Trâm không chỉ là câu chuyện của quá khứ mà còn mang những thông điệp sâu sắc cho thế hệ trẻ hôm nay.
- Bài học về lí tưởng sống: Trong thời đại hòa bình, lí tưởng sống của tuổi trẻ không phải là cầm súng ra trận mà là nỗ lực học tập, rèn luyện, lao động để xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Mỗi người cần xác định cho mình một mục tiêu sống cao đẹp, sống có ích cho cộng đồng, xã hội.
- Bài học về lòng nhân ái và trách nhiệm: Tấm lòng yêu thương con người của bác sĩ Thùy Trâm là một tấm gương sáng. Thế hệ trẻ cần biết yêu thương, sẻ chia, sống có trách nhiệm với gia đình, bạn bè và xã hội, đặc biệt là quan tâm đến những người có hoàn cảnh khó khăn.
- Bài học về nghị lực và tinh thần lạc quan: Cuộc sống luôn có những khó khăn, thử thách. Hãy học ở Đặng Thùy Trâm tinh thần "không cúi đầu trước giông tố", luôn giữ vững ý chí, nghị lực và niềm tin để vượt qua mọi trở ngại.
Đọc Nhật kí Đặng Thùy Trâm, chúng ta thêm trân trọng nền hòa bình, độc lập mà cha ông đã phải đánh đổi bằng xương máu, từ đó ý thức rõ hơn về trách nhiệm của mình trong công cuộc xây dựng đất nước Việt Nam ngày càng giàu đẹp, văn minh.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP
Câu 1: Phân tích vẻ đẹp tâm hồn của liệt sĩ, bác sĩ Đặng Thùy Trâm được thể hiện qua đoạn trích đã học trong tác phẩm Nhật kí Đặng Thùy Trâm.
Gợi ý trả lời:
- Luận điểm 1: Lí tưởng sống cao đẹp, lòng yêu nước nồng nàn (dẫn chứng về quan niệm sống, sẵn sàng cống hiến).
- Luận điểm 2: Tấm lòng nhân ái bao la (tình thương với thương binh, nỗi nhớ gia đình, tình yêu thiên nhiên).
- Luận điểm 3: Nghị lực phi thường và tinh thần lạc quan (vượt qua khó khăn, tinh thần tự phê bình, niềm tin vào thắng lợi).
- Luận điểm 4: Vẻ đẹp nữ tính, đời thường (khao khát yêu thương, sống hòa bình, những rung động tinh tế).
- Đánh giá chung: Vẻ đẹp tâm hồn Đặng Thùy Trâm là sự hòa quyện giữa phẩm chất anh hùng của thời đại và những nét đẹp muôn đời của người phụ nữ Việt Nam.
Câu 2: Theo em, tại sao Nhật kí Đặng Thùy Trâm không chỉ được xem là một tài liệu lịch sử mà còn là một tác phẩm văn học có giá trị?
Gợi ý trả lời:
- Là tài liệu lịch sử: Vì tác phẩm ghi lại những sự kiện, không khí, cuộc sống chiến đấu một cách chân thực, khách quan từ góc nhìn người trong cuộc. Cung cấp tư liệu quý giá về một giai đoạn lịch sử.
- Là tác phẩm văn học: Vì tác phẩm có sức lay động lòng người nhờ các yếu tố nghệ thuật: thể loại nhật kí gần gũi, ngôn ngữ giàu cảm xúc, giọng điệu đa dạng, và đặc biệt là khả năng khắc họa sâu sắc thế giới nội tâm phong phú, phức tạp của nhân vật. Nó không chỉ phản ánh hiện thực mà còn chạm đến những giá trị nhân văn phổ quát.
Câu 3: Từ cuộc đời và những trang viết của Đặng Thùy Trâm, tuổi trẻ Việt Nam ngày nay có thể rút ra cho mình những bài học gì về lẽ sống?
Gợi ý trả lời:
- Học về cách xác lập lí tưởng sống cao đẹp, sống có ích, có trách nhiệm với cộng đồng và Tổ quốc.
- Học về lòng nhân ái, sự sẻ chia, biết trân trọng tình cảm gia đình, bạn bè.
- Học về ý chí, nghị lực vượt khó, tinh thần lạc quan và không ngừng tự hoàn thiện bản thân.
- Học về việc trân trọng giá trị của hòa bình và ý thức trách nhiệm bảo vệ thành quả cách mạng của cha ông.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Nhật kí Đặng Thùy Trâm là một viên ngọc quý của văn học cách mạng Việt Nam. Tác phẩm không chỉ là bức tranh chân thực về cuộc chiến tranh ác liệt mà còn là một tượng đài bất tử về vẻ đẹp tâm hồn của thế hệ trẻ Việt Nam thời chống Mĩ. Qua những trang viết thấm đẫm tình yêu, lí tưởng và nước mắt, hình ảnh người nữ anh hùng Đặng Thùy Trâm hiện lên thật gần gũi mà cũng thật lớn lao, truyền cho chúng ta nguồn cảm hứng mạnh mẽ về lẽ sống cống hiến và lòng yêu nước. Hy vọng rằng, sau bài học này, các em sẽ thêm yêu quý, trân trọng những giá trị lịch sử và biết sống sao cho xứng đáng với sự hy sinh của thế hệ đi trước.