Soạn bài Nhìn về vốn văn hóa dân tộc - Ngữ văn - Lớp 12 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em, chúng ta đang sống trong một thế giới phẳng, nơi các nền văn hóa giao thoa mạnh mẽ. Vậy, làm thế nào để "hòa nhập mà không hòa tan"? Câu trả lời nằm ở việc thấu hiểu sâu sắc cội nguồn, gốc rễ của chính mình. Bài học hôm nay, "Nhìn về vốn văn hóa dân tộc" của giáo sư Trần Đình Hượu, sẽ là một chiếc chìa khóa quý giá giúp các em mở cánh cửa khám phá bản sắc văn hóa Việt Nam. Văn bản này không chỉ cung cấp một cái nhìn hệ thống, khoa học về những đặc trưng làm nên con người và xã hội Việt Nam mà còn thôi thúc chúng ta suy ngẫm về con đường phát triển của đất nước trong tương lai. Qua bài học, các em sẽ nắm được những luận điểm cốt lõi của tác giả, rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản nghị luận và quan trọng nhất là bồi đắp thêm tình yêu, niềm tự hào về vốn văn hóa dân tộc.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG

1. Tác giả Trần Đình Hượu

Để hiểu một tác phẩm, trước hết chúng ta cần hiểu về tác giả của nó. Giáo sư Trần Đình Hượu (1927-1995) là một trong những nhà nghiên cứu văn học và văn hóa hàng đầu của Việt Nam trong thế kỷ XX.

Tiểu sử: Ông quê ở tỉnh Nghệ An, một vùng đất địa linh nhân kiệt. Ông tham gia cách mạng từ sớm và sau đó dành trọn cuộc đời cho sự nghiệp nghiên cứu và giảng dạy tại khoa Ngữ văn, trường Đại học Tổng hợp Hà Nội (nay là Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, ĐHQGHN).
Sự nghiệp nghiên cứu: GS. Trần Đình Hượu nổi tiếng với các công trình nghiên cứu sâu sắc về Nho giáo, văn học trung đại Việt Nam và văn hóa dân tộc. Ông có lối tư duy sắc sảo, phương pháp tiếp cận liên ngành (văn học, lịch sử, triết học, xã hội học) và luôn nỗ lực tìm ra những quy luật, bản chất sâu xa của các vấn đề.
Phong cách khoa học: Các bài viết của ông có tính hệ thống cao, lập luận chặt chẽ, logic, dựa trên những phân tích sâu sắc và đối sánh với các nền văn hóa khác như Trung Hoa, phương Tây để làm nổi bật nét riêng của Việt Nam.

2. Văn bản "Nhìn về vốn văn hóa dân tộc"

Xuất xứ: Văn bản được trích từ công trình "Đến hiện đại từ truyền thống" (xuất bản năm 1996), một trong những tác phẩm tiêu biểu nhất của Trần Đình Hượu, tập hợp các bài viết tâm huyết của ông về văn hóa Việt Nam.
Bối cảnh ra đời: Bài viết ra đời trong bối cảnh đất nước bước vào thời kỳ Đổi Mới (sau năm 1986), mở cửa hội nhập với thế giới. Vấn đề giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc trong khi tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết.
Thể loại: Văn bản thuộc thể loại văn nghị luận. Cụ thể hơn là nghị luận về một vấn đề văn hóa - xã hội.
Bố cục: Văn bản có bố cục chặt chẽ, các luận điểm được triển khai một cách logic. Ta có thể chia thành 3 phần chính:
1. Phần 1 (từ đầu đến "thiên về thực tế"): Nêu tiền đề và đặc điểm bao trùm của văn hóa Việt Nam: một nền văn hóa có nguồn gốc nông nghiệp.
2. Phần 2 (tiếp theo đến "cái tinh vi và cái đẹp"): Phân tích các đặc trưng cơ bản của văn hóa Việt Nam trên các phương diện: đời sống tinh thần, ứng xử, nghệ thuật.
3. Phần 3 (còn lại): Nhận định về những ưu điểm và hạn chế của vốn văn hóa dân tộc, đặt ra yêu cầu cho tương lai.

II. ĐỌC HIỂU VĂN BẢN

1. Vấn đề cốt lõi và tiền đề lý luận

Tác giả không đi vào liệt kê các thành tựu văn hóa mà đặt ra một câu hỏi mang tính bản chất: Đặc trưng của vốn văn hóa dân tộc Việt Nam là gì? Cái gì làm nên cốt cách, bản sắc của người Việt?

"Vấn đề là tìm ra trong vốn văn hóa dân tộc những đặc điểm và trong sinh hoạt cộng đồng những lối sống, thói quen, phong tục nào sẽ giúp chúng ta đi vào công nghiệp hóa, hiện đại hóa."

Để trả lời, Trần Đình Hượu đưa ra một tiền đề lý luận quan trọng: Văn hóa Việt Nam được hình thành và phát triển trên cái nền của kinh tế nông nghiệp trồng lúa nước. Đây chính là "mật mã" để giải mã mọi đặc trưng văn hóa sau này. Mọi phân tích của ông đều xuất phát từ cơ sở này.

2. Phân tích các đặc điểm của vốn văn hóa dân tộc

Từ tiền đề trên, tác giả đã chỉ ra những nét đặc trưng cơ bản, chi phối sâu sắc đến đời sống vật chất và tinh thần của người Việt.

a. Đặc điểm thứ nhất: Văn hóa thiên về tổng hợp, thực tiễn và thiếu vắng hệ thống lý luận trừu tượng

Biểu hiện: Người Việt không có thói quen và truyền thống xây dựng những hệ thống triết học, khoa học, lý luận đồ sộ, trừu tượng. Chúng ta không có những triết gia như Khổng Tử, Lão Tử (Trung Quốc) hay Plato, Aristotle (Hy Lạp). Thay vào đó, chúng ta tiếp thu các học thuyết từ bên ngoài (Nho, Phật, Lão) và "Việt hóa" chúng, biến chúng thành những công cụ phục vụ cho cuộc sống thực tiễn.
Phân tích nguyên nhân:
- Do phương thức sản xuất nông nghiệp: Người nông dân gắn bó với mảnh ruộng, mùa vụ, thời tiết. Họ cần những kinh nghiệm thực tế, những quy tắc ứng xử cụ thể hơn là những lý thuyết cao siêu. Câu tục ngữ "Trông trời, trông đất, trông mây / Trông mưa, trông nắng, trông ngày, trông đêm" thể hiện rõ tư duy thực tiễn này.
- Do lịch sử: Lịch sử Việt Nam là lịch sử của những cuộc đấu tranh liên miên chống ngoại xâm. Nhiệm vụ sống còn là đoàn kết để giữ nước. Điều này khiến cả dân tộc tập trung vào những gì cấp thiết, thực tế.
Ví dụ minh họa:
- Tôn giáo: Người Việt có thái độ thực dụng với tôn giáo. Chúng ta thờ cúng nhiều vị thần, Phật, Thánh... với mong muốn rất cụ thể: cầu may, cầu phúc, cầu tài, cầu an. Hiện tượng "tam giáo đồng nguyên" (Nho - Phật - Lão cùng tồn tại) cho thấy tinh thần tổng hợp, không câu nệ vào một hệ thống lý luận duy nhất.
- Khoa học: Chúng ta có nhiều kinh nghiệm quý báu trong nông nghiệp, y học cổ truyền... nhưng ít phát triển thành các ngành khoa học có hệ thống lý thuyết chặt chẽ.

b. Đặc điểm thứ hai: Cách ứng xử linh hoạt, dung hợp và coi trọng cộng đồng

Biểu hiện: Trong quan hệ xã hội, người Việt coi trọng tình và nghĩa hơn là lý. Chúng ta đề cao sự hòa thuận, "dĩ hòa vi quý". Trong quan hệ với tự nhiên, người Việt không tìm cách chinh phục tuyệt đối mà sống hòa hợp, nương tựa vào tự nhiên.
Phân tích nguyên nhân:
- Tính cộng đồng làng xã: Kinh tế nông nghiệp lúa nước đòi hỏi sự hợp tác trong việc trị thủy, chống giặc. Điều này tạo nên tính cộng đồng bền chặt. Mỗi cá nhân là một phần của tập thể (gia đình, dòng họ, làng xã). "Một con ngựa đau cả tàu bỏ cỏ".
- Sự linh hoạt: Cuộc sống nông nghiệp phụ thuộc nhiều vào thiên nhiên vốn hay thay đổi, khó lường. Điều này rèn luyện cho người Việt khả năng ứng biến linh hoạt, "khéo ăn thì no, khéo co thì ấm".
Ví dụ minh họa:
- Phép vua thua lệ làng: Câu nói này cho thấy sự coi trọng quy ước của cộng đồng (lệ làng) đôi khi còn hơn cả luật pháp của nhà nước.
- Cách giải quyết xung đột: Người Việt thường ưu tiên hòa giải trong nội bộ làng xã trước khi đưa ra cửa quan.

c. Đặc điểm thứ ba: Con người cá nhân và đời sống tinh thần

Biểu hiện: Tác giả cho rằng, con người Việt Nam là con người của cộng đồng. Giá trị cá nhân được khẳng định qua sự cống hiến và hòa hợp với tập thể. Do đó, đời sống tinh thần của người Việt thiên về tình cảm, đạo đức thực tiễn hơn là những tìm tòi siêu hình.
Phân tích:
- Con người Việt Nam không phải là con người hành động để chinh phục thế giới bên ngoài (như phương Tây) hay con người của bổn phận đạo đức cứng nhắc (như Nho giáo Trung Hoa). Đó là con người sống với mọi người xung quanh, coi trọng các mối quan hệ gia đình, làng xóm.
- Cái "tôi" cá nhân ít được đề cao. Điều này có cả mặt tốt (đoàn kết) và mặt hạn chế (thủ tiêu sáng kiến cá nhân, tâm lý đám đông).

d. Đặc điểm thứ tư: Gu thẩm mỹ tinh tế, ưa thích vẻ đẹp hài hòa, thanh lịch

Biểu hiện: Văn hóa Việt Nam không có những công trình kiến trúc đồ sộ, vĩ đại như Kim Tự Tháp (Ai Cập), Vạn Lý Trường Thành (Trung Quốc) hay các nhà thờ Gothic (châu Âu). Thay vào đó, vẻ đẹp trong nghệ thuật Việt Nam là cái duyên, cái dáng. Đó là vẻ đẹp tinh tế, kín đáo, hài hòa với thiên nhiên.
Phân tích nguyên nhân:
- Bắt nguồn từ quy mô sản xuất nhỏ, manh mún của nền nông nghiệp.
- Phản ánh lối sống ưa hòa hợp, không phô trương, thích sự vừa phải, cân đối.
Ví dụ minh họa:
- Kiến trúc: Những ngôi đình làng, chùa cổ Việt Nam thường nhỏ nhắn, ẩn mình dưới bóng cây cổ thụ, hài hòa với cảnh quan xung quanh.
- Nghệ thuật biểu diễn: Các làn điệu dân ca như quan họ, chèo, tuồng... thường có quy mô nhỏ, diễn ra trong không gian làng xã ấm cúng, chú trọng đến sự giao duyên, tinh tế trong lời ca, điệu múa.
- Điêu khắc, hội họa: Các bức chạm khắc gỗ trong đình làng hay tranh dân gian Đông Hồ thể hiện một vẻ đẹp mộc mạc, gần gũi, sống động.

3. Đánh giá về vốn văn hóa dân tộc và định hướng cho tương lai

Phần cuối của văn bản, Trần Đình Hượu đưa ra những nhận định sắc sảo về ưu điểm và hạn chế của vốn văn hóa truyền thống, từ đó gợi ra con đường phát triển.

a. Ưu điểm (Mặt mạnh)

Sự linh hoạt, dễ thích nghi: Giúp dân tộc Việt Nam tồn tại và vượt qua nhiều thử thách khắc nghiệt của lịch sử và thiên nhiên.
Tinh thần đoàn kết cộng đồng: Tạo nên sức mạnh to lớn trong công cuộc dựng nước và giữ nước.
Lối sống tình nghĩa: Tạo nên một xã hội gắn bó, nhân văn.
Gu thẩm mỹ tinh tế: Tạo nên một bản sắc nghệ thuật độc đáo, giàu chất thơ.

b. Hạn chế (Mặt yếu)

Tư duy kinh nghiệm, thiếu hệ thống lý luận: Gây cản trở cho việc tiếp cận và phát triển khoa học - kỹ thuật hiện đại.
Thói quen sản xuất nhỏ, manh mún: Khó thích ứng với nền sản xuất công nghiệp quy mô lớn.
Óc tư hữu, ích kỷ, đố kỵ: Mặt trái của tính cộng đồng làng xã khép kín.
Chủ nghĩa bình quân: Làm thui chột động lực phát triển và sáng kiến cá nhân.

c. Định hướng cho tương lai

Tác giả không phủ nhận quá khứ mà cho rằng cần phải nhận thức rõ cả mặt mạnh và mặt yếu của văn hóa truyền thống. Từ đó, ông gợi ra yêu cầu: cần phải khắc phục những hạn chế của văn hóa truyền thống để tiếp thu và xây dựng một nền văn hóa mới, hiện đại, phù hợp với thời đại công nghiệp hóa, nhưng vẫn giữ được bản sắc dân tộc. Đây là một quá trình chọn lọc, gạn đục khơi trong đầy khó khăn nhưng tất yếu.

III. TỔNG KẾT

1. Về nội dung

Văn bản "Nhìn về vốn văn hóa dân tộc" đã đưa ra một cái nhìn tổng quan, hệ thống và sâu sắc về các đặc trưng cơ bản của văn hóa Việt Nam. Tác giả đã lý giải các đặc điểm này từ cội nguồn kinh tế nông nghiệp, phân tích chúng trên nhiều phương diện (tư duy, ứng xử, nghệ thuật) và chỉ ra những ưu điểm, hạn chế của chúng trong bối cảnh hiện đại. Qua đó, bài viết đặt ra vấn đề cấp thiết về việc kế thừa và phát triển văn hóa dân tộc trong thời kỳ hội nhập.

2. Về nghệ thuật

Thành công của văn bản không chỉ nằm ở nội dung sâu sắc mà còn ở nghệ thuật lập luận bậc thầy:

Lập luận chặt chẽ, logic: Các luận điểm được trình bày theo một hệ thống rõ ràng, từ tiền đề chung đến các phân tích chi tiết.
Phương pháp so sánh, đối chiếu: Tác giả liên tục so sánh văn hóa Việt Nam với văn hóa Trung Hoa, phương Tây để làm nổi bật những nét đặc thù.
Giọng văn khoa học nhưng gần gũi: Dù là một bài nghiên cứu, nhưng văn phong của Trần Đình Hượu không khô khan, mà sử dụng ngôn từ giản dị, dễ hiểu, kết hợp phân tích với những ví dụ sinh động.
Tư duy sắc sảo, có tính phát hiện: Tác giả đã chỉ ra những vấn đề cốt lõi, bản chất mà không sa vào kể lể, mô tả sự vật một cách đơn thuần.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Câu hỏi 1: Theo Trần Đình Hượu, đặc điểm nào của kinh tế nông nghiệp đã chi phối đến toàn bộ nền văn hóa Việt Nam? Hãy phân tích để làm rõ mối quan hệ này.
Gợi ý trả lời: Nêu bật tiền đề "kinh tế nông nghiệp trồng lúa nước". Phân tích các yếu tố như: quy mô sản xuất nhỏ, tính thời vụ, sự phụ thuộc vào thiên nhiên, sự cần thiết phải hợp tác trong trị thủy... đã tạo ra tư duy thực tiễn, tính cộng đồng, lối sống linh hoạt... như thế nào.
Câu hỏi 2: Tác giả cho rằng người Việt có thái độ "thực dụng" với tôn giáo và các học thuyết. Em hiểu nhận định này như thế nào? Hãy lấy ví dụ từ đời sống để chứng minh.
Gợi ý trả lời: Giải thích "thực dụng" ở đây không mang nghĩa xấu, mà là thái độ thiên về ứng dụng thực tế. Người Việt tiếp thu tôn giáo, học thuyết để phục vụ mục đích cụ thể trong đời sống (cầu an, cầu phúc, răn dạy đạo đức...). Ví dụ: đi chùa cầu may mắn, thờ cúng tổ tiên để ghi nhớ công ơn và mong được phù hộ...
Câu hỏi 3: Phân tích một ưu điểm và một hạn chế của văn hóa truyền thống Việt Nam mà em cho là có ảnh hưởng sâu sắc nhất đến thế hệ trẻ ngày nay. Theo em, chúng ta cần làm gì để phát huy ưu điểm và khắc phục hạn chế đó?
Gợi ý trả lời: Học sinh tự chọn một ưu điểm (VD: tinh thần đoàn kết, lòng hiếu thảo) và một hạn chế (VD: tư duy bình quân, ngại khác biệt, tâm lý đám đông). Phân tích biểu hiện của chúng trong cuộc sống hiện đại (học tập, làm việc nhóm, sử dụng mạng xã hội...). Đề xuất giải pháp cụ thể, thể hiện tư duy phản biện và ý thức trách nhiệm của bản thân.
Câu hỏi 4 (Nâng cao): Trần Đình Hượu viết bài này trong bối cảnh đất nước bắt đầu Đổi Mới. Ngày nay, trong bối cảnh toàn cầu hóa và cách mạng công nghiệp 4.0, những nhận định của ông còn nguyên giá trị hay cần bổ sung, điều chỉnh những gì? Tại sao?
Gợi ý trả lời: Đây là câu hỏi mở, khuyến khích tư duy phê phán. Khẳng định những giá trị cốt lõi trong phân tích của tác giả vẫn đúng. Tuy nhiên, có thể bổ sung: sự thay đổi trong cấu trúc xã hội, sự trỗi dậy của chủ nghĩa cá nhân (cả tích cực và tiêu cực), ảnh hưởng của văn hóa đại chúng toàn cầu... làm cho một số đặc điểm văn hóa truyền thống biến đổi mạnh mẽ hơn.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Qua lăng kính sắc sảo của Trần Đình Hượu, văn bản "Nhìn về vốn văn hóa dân tộc" đã giúp chúng ta phác họa một bức chân dung tinh thần của dân tộc Việt Nam: linh hoạt, thực tiễn, trọng tình nghĩa, ưa sự hài hòa nhưng cũng còn những hạn chế về tư duy hệ thống và tầm nhìn lớn. Bài học không chỉ là kiến thức văn hóa, mà còn là lời nhắc nhở thế hệ trẻ về trách nhiệm nhận thức đúng đắn về quá khứ, trân trọng bản sắc dân tộc và không ngừng nỗ lực đổi mới để đưa đất nước tiến lên. Hiểu về cội nguồn chính là cách tốt nhất để chúng ta tự tin vững bước ra thế giới, hòa nhập mà không bao giờ đánh mất chính mình. Hãy tiếp tục quan sát, suy ngẫm về những biểu hiện văn hóa trong cuộc sống quanh em để làm giàu thêm vốn hiểu biết của mình nhé!