Soạn bài Nhớ rừng - Ngữ văn - Lớp 9 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau đến với một trong những tác phẩm tiêu biểu nhất của phong trào Thơ mới (1932-1945) - bài thơ "Nhớ rừng" của nhà thơ Thế Lữ. Tác phẩm không chỉ là lời tâm sự của một con hổ bị nhốt trong vườn bách thú mà còn là tiếng lòng của cả một thế hệ thanh niên trí thức Việt Nam lúc bấy giờ. Họ mang trong mình nỗi chán ghét sâu sắc thực tại tù túng, ngột ngạt của xã hội thuộc địa và một niềm khao khát tự do cháy bỏng. Qua bài học này, các em sẽ hiểu sâu sắc hơn về giá trị nội dung và nghệ thuật đặc sắc của bài thơ, cảm nhận được tâm trạng bi hùng của chúa sơn lâm và thông điệp lớn lao về lòng yêu nước, khát vọng tự do mà tác giả muốn gửi gắm.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Tìm hiểu chung về tác giả, tác phẩm

1. Tác giả Thế Lữ (1907-1989)

Tiểu sử: Tên thật là Nguyễn Thứ Lễ, quê ở Bắc Ninh. Ông là một trong những nhà thơ tiêu biểu nhất, là người có công lớn trong việc xây dựng và phát triển phong trào Thơ mới.
Sự nghiệp: Ngoài thơ ca, Thế Lữ còn là một nhà văn, nhà hoạt động sân khấu nổi tiếng. Ông được xem là "ngọn cờ đầu" của Thơ mới với những tác phẩm mang đậm chất lãng mạn, giàu trí tưởng tượng và cảm xúc.
Phong cách thơ: Thơ Thế Lữ thường đưa người đọc thoát ly khỏi thực tại tù đọng để đến với những thế giới xa lạ, huyền bí, hoặc đắm mình trong những vẻ đẹp hùng vĩ của thiên nhiên. Ngôn ngữ thơ của ông giàu hình ảnh, nhạc điệu và có sức lôi cuốn mạnh mẽ.

2. Tác phẩm Nhớ rừng

Hoàn cảnh sáng tác: Bài thơ được sáng tác vào năm 1934, in trong tập "Mấy vần thơ". Đây là thời kỳ phong trào Thơ mới đang ở giai đoạn phát triển mạnh mẽ, và cũng là lúc đất nước đang chìm trong ách đô hộ của thực dân Pháp. "Nhớ rừng" nhanh chóng trở thành một kiệt tác, đại diện cho tiếng nói của cả một thế hệ.
Thể thơ và bố cục:
- Thể thơ: Bài thơ được viết theo thể thơ tám chữ (bát ngôn), một thể thơ tự do, phóng khoáng, rất phù hợp để diễn tả những dòng cảm xúc trào dâng, mãnh liệt của nhân vật trữ tình.
- Bố cục: Mạch cảm xúc của bài thơ vận động theo sự đối lập giữa thực tại và quá khứ. Có thể chia thành 5 phần:
  - Đoạn 1: Lời đề từ và tâm trạng u uất, chán ghét của con hổ trong vườn bách thú.
  - Đoạn 2: Nỗi nhớ về cảnh núi rừng hùng vĩ, nơi hổ là chúa tể.
  - Đoạn 3: Hồi tưởng về những "đêm vàng" và "ngày mưa" đầy thơ mộng.
  - Đoạn 4: Trở về thực tại, nỗi khinh bỉ và chán ghét tột cùng.
  - Đoạn 5: Niềm khao khát tự do cháy bỏng và lời nhắn gửi tha thiết.
Ý nghĩa nhan đề và hình tượng trung tâm:
- Nhan đề: "Nhớ rừng" trực tiếp thể hiện chủ đề của bài thơ - nỗi nhớ da diết về một quá khứ huy hoàng, tự do.
- Hình tượng trung tâm: Con hổ trong vườn bách thú. Đây là một hình tượng ẩn dụ đặc sắc. Con hổ không chỉ là một con vật mà còn là biểu tượng cho người anh hùng sa cơ, thất thế, mang trong mình nỗi bi kịch lớn lao. Sâu xa hơn, hình tượng này tượng trưng cho lớp thanh niên trí thức yêu nước thời bấy giờ, tuy sống trong cảnh nô lệ nhưng tâm hồn luôn hướng về một thời đại độc lập, tự do huy hoàng của dân tộc.

II. Phân tích chi tiết văn bản

1. Lời đề từ và Đoạn 1: Tâm trạng chán ghét, u uất của con hổ ở vườn bách thú

Ngay từ đầu, tác giả đã mượn lời con hổ để thể hiện một cách trực tiếp, mạnh mẽ nỗi lòng của mình. Lời đề từ như một lời tuyên ngôn đầy ngạo nghễ, khẳng định một quá khứ oanh liệt không thể nào quên.

"Gậm một khối căm hờn trong cũi sắt, Ta nằm dài, trông ngày tháng dần qua. Khinh lũ người kia ngạo mạn, ngẩn ngơ, Giương mắt bé diễu oai linh rừng thẳm, Nay sa cơ, bị nhục nhằn tù hãm, Để làm trò lạ mắt, thứ đồ chơi."

Tâm trạng của con hổ được khắc họa qua những từ ngữ mạnh mẽ, đầy sức nặng: "gậm một khối căm hờn". Nỗi căm hờn không phải là một cảm xúc thoáng qua mà đã kết tụ lại thành "khối", thành một vật hữu hình mà con hổ phải "gậm" nhấm mỗi ngày. Hành động "nằm dài" cho thấy sự bất lực, buông xuôi trước hoàn cảnh. Nhưng trong sự buông xuôi ấy vẫn ẩn chứa một sự khinh bỉ tột độ đối với thực tại. Con hổ khinh bỉ "lũ người kia", những kẻ xem nó như "thứ đồ chơi", "trò lạ mắt". Sự đối lập giữa "oai linh rừng thẳm" và cảnh "sa cơ, bị nhục nhằn tù hãm" đã làm nổi bật bi kịch của một vị chúa tể nay đã mất hết quyền uy.

2. Đoạn 2 và 3: Hồi tưởng về quá khứ oai hùng, lẫm liệt

Sau những vần thơ đầy uất nghẹn ở đoạn 1, mạch thơ chuyển sang dòng hồi tưởng mãnh liệt. Đây là những đoạn thơ hay nhất, thể hiện rõ nhất bút pháp lãng mạn của Thế Lữ.

a. Bức tranh "sơn lâm hùng vĩ" và hình ảnh chúa sơn lâm (Đoạn 2)

Quá khứ hiện về trong tâm trí con hổ là một bức tranh thiên nhiên hoành tráng, dữ dội và đầy bí ẩn. Đó là nơi có "bóng cả, cây già", "tiếng gió gào ngàn", "nguồn hét núi". Thiên nhiên không tĩnh lặng mà luôn vận động với sức sống mãnh liệt. Trong không gian ấy, hổ hiện lên với tư thế của một vị chúa tể tuyệt đối:

"Ta bước chân lên, dõng dạc, đường hoàng, Lượn tấm thân như sóng cuộn nhịp nhàng, Vờn bóng âm thầm, lá gai, cỏ sắc. Trong hang tối, mắt thần khi đã quắc, Là khiến cho mọi vật đều im hơi."

Những từ láy như "dõng dạc, đường hoàng", "nhịp nhàng", "âm thầm" cùng với hình ảnh "mắt thần" đã khắc họa một cách sống động uy quyền tối thượng của chúa sơn lâm. Mỗi bước chân, mỗi cử động của nó đều toát lên vẻ oai phong, lẫm liệt, khiến muôn loài phải khiếp sợ. Quá khứ huy hoàng càng làm cho thực tại tù hãm trở nên cay đắng, nghiệt ngã hơn.

b. "Giấc mộng ngàn" và những đêm vàng bên bờ suối (Đoạn 3)

Nếu đoạn 2 là bức tranh hùng vĩ thì đoạn 3 lại là một khung cảnh thơ mộng, trữ tình. Nỗi nhớ của con hổ không chỉ là nhớ về quyền uy mà còn là nỗi nhớ về vẻ đẹp lãng mạn của núi rừng.

"Nào đâu những đêm vàng bên bờ suối, Ta say mồi đứng uống ánh trăng tan?" "Đâu những ngày mưa chuyển bốn phương ngàn, Ta lặng ngắm giang sơn ta đổi mới?"

Những câu hỏi tu từ "Nào đâu...", "Đâu những..." vang lên đầy nuối tiếc, day dứt. Các hình ảnh thơ mộng như "đêm vàng", "uống ánh trăng tan" cho thấy một tâm hồn nghệ sĩ, nhạy cảm ẩn sau vẻ ngoài dữ dội của chúa sơn lâm. Con hổ không chỉ là một bạo chúa mà còn là một vị vua biết thưởng thức vẻ đẹp của giang sơn. Nỗi nhớ ấy là nỗi nhớ về một cuộc sống tự do tuyệt đối, được làm chủ, được hòa mình với thiên nhiên vĩ đại.

3. Đoạn 4 và 5: Trở về thực tại và niềm khao khát tự do mãnh liệt

a. Nỗi chán ghét tột cùng với thực tại tầm thường, giả dối (Đoạn 4)

Dòng hồi tưởng đẹp đẽ bị cắt đứt, con hổ bị ném trả về với thực tại phũ phàng. Đoạn thơ thứ tư là lời chỉ trích gay gắt, một sự khinh bỉ tuyệt đối với cái thế giới tù túng, giả tạo của vườn bách thú.

"Nay ta ôm niềm uất hận ngàn thâu, Ghét những cảnh không đời nào thay đổi, Những cảnh sửa sang, tầm thường, giả dối:"

Con hổ ghét tất cả những gì thuộc về nơi này: những bông hoa trồng theo lối, những con vật hiền lành, vô hại. Tất cả đều "tầm thường, giả dối", đối lập hoàn toàn với sự hoang dã, hùng vĩ của tự nhiên. Giọng điệu thơ trở nên gay gắt, liệt kê hàng loạt hình ảnh nhỏ bé, đơn điệu để thể hiện sự chán ghét đến cùng cực. Sự chán ghét này cũng chính là thái độ của Thế Lữ và thế hệ ông đối với xã hội đương thời - một xã hội tù túng, thiếu lý tưởng, không có không gian cho những tâm hồn lớn lao, bay bổng.

b. Khát vọng tự do cháy bỏng và lời nhắn gửi (Đoạn 5)

Bài thơ kết thúc bằng một tiếng kêu tha thiết, một khát vọng cháy bỏng được trở về với "giấc mộng ngàn to lớn".

"Hỡi oai linh, cảnh nước non hùng vĩ! Là nơi giống hùm thiêng ta ngự trị. ... Nơi ta không còn được thấy bao giờ! Có biết chăng trong những ngày ngao ngán, Ta đang theo giấc mộng ngàn to lớn, Để hồn ta phảng phất được gần ngươi, - Hỡi Cảnh rừng ghê gớm của ta ơi!"

Con hổ gọi tên núi rừng bằng những từ ngữ trang trọng nhất: "oai linh", "nước non hùng vĩ". Lời than "không còn được thấy bao giờ!" đầy tuyệt vọng. Nhưng ngay cả trong tuyệt vọng, con hổ vẫn không từ bỏ. Nó tìm đến giấc mộng, gửi hồn mình về với chốn xưa. Câu thơ cuối cùng là một tiếng kêu xé lòng, tổng kết tất cả nỗi nhớ nhung, uất hận và khát khao của con hổ. Đó là lời khẳng định đanh thép về tình yêu tự do, một giá trị không thể bị giam hãm, tù đày.

III. Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật

1. Giá trị nội dung

Tâm trạng bi kịch của người anh hùng: Bài thơ thể hiện sâu sắc bi kịch của con hổ - một người anh hùng sa cơ, bị tước đoạt không gian sống, phải sống trong cảnh tù túng, nhục nhằn.
Tình yêu nước thầm kín: Mượn lời con hổ nhớ rừng, Thế Lữ đã bày tỏ một cách kín đáo lòng yêu nước, nỗi đau mất nước và khát vọng giành lại độc lập, tự do cho dân tộc. Con hổ nhớ rừng cũng như người dân Việt Nam nhớ về quá khứ hào hùng của cha ông.
Khát vọng tự do mãnh liệt: Đây là giá trị nhân văn cốt lõi của tác phẩm. Bài thơ là tiếng nói của cá nhân ý thức sâu sắc về giá trị của tự do, chán ghét mọi sự ràng buộc, tù túng.

2. Giá trị nghệ thuật

Bút pháp lãng mạn đặc sắc: Bài thơ là một ví dụ tiêu biểu cho bút pháp lãng mạn với nguồn cảm hứng dồi dào, trí tưởng tượng bay bổng và cảm xúc mãnh liệt.
Hình tượng nghệ thuật độc đáo: Xây dựng thành công hình tượng con hổ vừa oai hùng, dũng mãnh, vừa có một tâm hồn tinh tế, nhạy cảm. Đây là một hình tượng ẩn dụ đa tầng ý nghĩa.
Ngôn ngữ và nhạc điệu: Ngôn ngữ thơ giàu hình ảnh, gợi cảm, sử dụng nhiều động từ mạnh, từ láy có giá trị biểu cảm cao. Nhịp điệu thơ linh hoạt, khi thì u uất, chậm rãi, khi thì hào hùng, dồn dập, thể hiện thành công các cung bậc cảm xúc của nhân vật.
Nghệ thuật đối lập, tương phản: Sự đối lập gay gắt giữa quá khứ và hiện tại, giữa cảnh núi rừng hùng vĩ và cảnh vườn bách thú tầm thường đã làm nổi bật chủ đề và bi kịch của nhân vật.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

Câu hỏi 1: Phân tích tâm trạng của con hổ trong vườn bách thú được thể hiện qua đoạn 1 và đoạn 4 của bài thơ. Qua đó, em hiểu gì về bi kịch của nhân vật này?
Gợi ý trả lời: Cần làm rõ các cung bậc cảm xúc: uất hận, căm hờn, khinh bỉ, chán ghét tột độ. Chú ý phân tích các từ ngữ, hình ảnh đặc sắc (gậm một khối căm hờn, cảnh sửa sang, tầm thường, giả dối...). Bi kịch là sự đối lập giữa bản chất hùng mạnh và thực tại bị tù hãm, mất tự do.
Câu hỏi 2: Vẻ đẹp của "cảnh sơn lâm" và hình ảnh "chúa tể" trong quá khứ được tác giả tái hiện như thế nào qua đoạn 2 và 3? Nêu cảm nhận của em về bức tranh thiên nhiên và hình ảnh con hổ trong đoạn thơ này.
Gợi ý trả lời: Tập trung vào các chi tiết miêu tả thiên nhiên hùng vĩ, hoang sơ (bóng cả, cây già, gió gào, nguồn hét...). Phân tích vẻ đẹp oai phong, lẫm liệt nhưng cũng rất thơ mộng, lãng mạn của con hổ (dõng dạc, đường hoàng, uống ánh trăng tan...). Bày tỏ sự ngưỡng mộ, yêu thích vẻ đẹp của tự do và sức mạnh.
Câu hỏi 3: Giải thích ý nghĩa biểu tượng của hình tượng con hổ trong bài thơ "Nhớ rừng". Tại sao có thể nói, bài thơ không chỉ là lời của con hổ mà còn là tiếng lòng của người dân Việt Nam mất nước lúc bấy giờ?
Gợi ý trả lời: Con hổ biểu tượng cho người anh hùng sa cơ, thất thế, mang trong mình hoài bão lớn lao. Sâu xa hơn, nó là ẩn dụ cho cả một thế hệ thanh niên trí thức yêu nước, chán ghét thực tại xã hội thuộc địa, luôn hướng về quá khứ tự do của dân tộc và khao khát độc lập. Nỗi nhớ rừng của hổ chính là nỗi nhớ nước, yêu nước của con người.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

"Nhớ rừng" của Thế Lữ là một kiệt tác của phong trào Thơ mới, một bản anh hùng ca bi tráng về khát vọng tự do. Bằng bút pháp lãng mạn và hình tượng ẩn dụ độc đáo, bài thơ đã thể hiện một cách sâu sắc tâm trạng u uất của con hổ trong cảnh tù đày và nỗi nhớ da diết về một quá khứ huy hoàng. Vượt lên trên câu chuyện của một con vật, tác phẩm đã ký thác tâm sự yêu nước, nỗi đau mất nước và khát vọng giải phóng của cả một thế hệ. Đây là bài ca về tự do, một giá trị vĩnh hằng mà con người luôn khao khát và theo đuổi. Hy vọng qua bài học này, các em sẽ thêm yêu và trân trọng những giá trị mà cha ông đã đấu tranh để giành lấy.