Soạn bài Những con cá cờ - Ngữ văn - Lớp 9 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau đến với một tác phẩm văn học đậm chất Nam Bộ, giàu tình cảm và đầy ám ảnh - truyện ngắn "Những con cá cờ" của nhà văn Nguyễn Quang Sáng. Đây là một câu chuyện cảm động về tình phụ tử thiêng liêng, về nỗi đau mất mát và về một lời hứa còn dang dở. Qua bài soạn này, các em sẽ không chỉ nắm vững kiến thức về tác giả, tác phẩm mà còn có khả năng phân tích sâu sắc tâm lý nhân vật, ý nghĩa của các hình ảnh biểu tượng. Chúng ta sẽ cùng nhau khám phá vẻ đẹp của tình cha con, sự tàn khốc của chiến tranh và những giá trị nhân văn sâu sắc mà tác giả muốn gửi gắm, từ đó bồi đắp thêm tình yêu thương gia đình và trân trọng những khoảnh khắc quý giá bên người thân.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG

1. Tác giả Nguyễn Quang Sáng

• Cuộc đời: Nguyễn Quang Sáng (1932-2014), quê ở huyện Chợ Mới, tỉnh An Giang. Ông là một nhà văn tiêu biểu của văn học Việt Nam hiện đại, gắn bó sâu sắc với mảnh đất và con người Nam Bộ. Ông tham gia cách mạng từ sớm và hầu hết các tác phẩm của ông đều lấy cảm hứng từ cuộc sống và con người trong hai cuộc kháng chiến cũng như trong thời kỳ xây dựng đất nước.
• Sự nghiệp văn học: Ông viết ở nhiều thể loại: truyện ngắn, tiểu thuyết, kịch bản phim. Tác phẩm nổi tiếng nhất của ông có lẽ là truyện ngắn "Chiếc lược ngà", đã được đưa vào chương trình Ngữ văn 9.
• Phong cách nghệ thuật: Văn của Nguyễn Quang Sáng có đặc điểm nổi bật là mộc mạc, giản dị, chân chất nhưng lại chứa đựng những tình cảm sâu sắc, những triết lý nhân sinh lớn lao. Ông có tài kể chuyện tự nhiên, hấp dẫn, xây dựng tình huống truyện độc đáo và khắc họa tâm lý nhân vật tinh tế, đặc biệt là nhân vật trẻ em và người nông dân Nam Bộ.

2. Tác phẩm "Những con cá cờ"

• Xuất xứ: Truyện ngắn "Những con cá cờ" được viết vào năm 1972, thời điểm cuộc kháng chiến chống Mỹ đang diễn ra vô cùng ác liệt. Tác phẩm in trong tập truyện cùng tên.
• Bối cảnh: Câu chuyện lấy bối cảnh ở một vùng sông nước Nam Bộ trong những năm chiến tranh, nơi sự sống và cái chết luôn cận kề.
• Tóm tắt: Anh Sáu Lên có một đứa con trai tên An rất yêu quý cá cờ. Anh hứa sẽ bắt cho con một cặp cá cờ thật đẹp. Nhưng không may, trong một lần đi đặt lờ đó với cha, bé An đã bị trúng bom và qua đời. Nỗi đau mất con và lời hứa chưa tròn khiến anh Sáu Lên day dứt khôn nguôi. Anh trở nên ám ảnh với việc đi bắt cá cờ, xem đó như một cách để thực hiện lời hứa với đứa con đã mất. Anh lặn lội khắp các con rạch, ao hồ, dồn hết tâm trí vào việc tìm bắt bằng được cặp cá cờ đẹp nhất cho con, như một cách để xoa dịu nỗi đau và kết nối với linh hồn của bé An.
• Bố cục: Có thể chia văn bản thành 3 phần:
  • Phần 1 (Từ đầu đến "...cha con nó như vậy đó."): Giới thiệu về hai cha con anh Sáu Lên và lời hứa về những con cá cờ.
  • Phần 2 (Tiếp theo đến "...anh lại đi bắt cá cờ."): Bi kịch xảy ra, bé An mất và nỗi đau, sự ám ảnh của anh Sáu Lên bắt đầu.
  • Phần 3 (Còn lại): Hành trình đi bắt cá cờ đầy ám ảnh của anh Sáu Lên để thực hiện lời hứa với người con đã khuất.

II. ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN

1. Phân tích nhân vật anh Sáu Lên - Tình phụ tử sâu nặng và bi thương

a. Trước bi kịch: Người cha hết mực yêu thương con

Trước khi bi kịch ập đến, anh Sáu Lên hiện lên là một người cha hiền lành, chất phác và dành trọn tình yêu thương cho đứa con trai bé bỏng. Tình yêu ấy được thể hiện qua những hành động, lời nói giản dị nhất:

• Lời hứa về những con cá cờ: Lời hứa "Ba sẽ bắt cho con một cặp cá cờ thiệt đẹp" không chỉ là một lời nói suông. Đó là sự thấu hiểu, trân trọng niềm vui và mong ước nhỏ bé của con. Trong hoàn cảnh chiến tranh gian khó, món quà tinh thần ấy càng trở nên quý giá, thể hiện sự quan tâm chu đáo của người cha.
• Sự đồng hành cùng con: Hình ảnh hai cha con cùng nhau đi đặt lờ đó, cùng nhau trò chuyện trên sông nước là biểu tượng cho sự gắn bó khăng khít, ấm áp. Anh Sáu Lên không chỉ là cha mà còn là một người bạn lớn của con.

Tình yêu thương của anh Sáu Lên không ồn ào, hoa mỹ mà thấm đượm trong từng cử chỉ, ánh mắt, lời nói mộc mạc, chân thành, đậm chất người nông dân Nam Bộ.

b. Sau bi kịch: Nỗi đau tột cùng và nỗi ám ảnh khôn nguôi

Cái chết đột ngột của bé An đã đẩy anh Sáu Lên vào tận cùng của nỗi đau. Nhà văn Nguyễn Quang Sáng đã rất tài tình khi miêu tả chiều sâu tâm lý phức tạp của nhân vật:

• Nỗi đau hóa thành câm lặng: Anh không gào khóc vật vã. Nỗi đau quá lớn khiến anh chết lặng, "ngồi bất động". Sự im lặng ấy còn đáng sợ hơn cả tiếng khóc, nó cho thấy sự sụp đổ từ bên trong, một vết thương không bao giờ có thể lành lại.
• Lời hứa trở thành nỗi ám ảnh: Lời hứa về cặp cá cờ, vốn là biểu hiện của tình yêu, nay trở thành một món nợ, một sự day dứt, dằn vặt lương tâm. Anh tự trách mình đã không thể thực hiện lời hứa cuối cùng với con. Nỗi ân hận này gặm nhấm tâm hồn anh, biến anh thành một con người khác.
• Hành động bắt cá cờ - một hành trình tâm linh: Việc anh Sáu Lên dồn hết tâm sức, lặn lội khắp nơi để bắt cá cờ không còn là một hành động bình thường. Nó đã trở thành một nghi lễ, một hành trình tâm linh:
  • Để thực hiện lời hứa: Anh làm điều đó để giữ trọn lời hứa với con, dù con không còn nữa. Anh tin rằng ở một thế giới nào đó, bé An vẫn đang chờ đợi món quà của cha.
  • Để tìm lại sự kết nối: Mỗi lần đi bắt cá, anh như được sống lại những ký ức về con, được trò chuyện với con trong tâm tưởng. Đó là cách duy nhất để anh cảm thấy con vẫn còn hiện hữu đâu đó quanh mình.
  • Để xoa dịu nỗi đau: Hành động ấy giúp anh giải tỏa nỗi lòng, trút bỏ gánh nặng tinh thần. Việc tập trung vào những con cá cờ giúp anh tạm quên đi thực tại đau đớn. Nó là một liệu pháp chữa lành vết thương lòng, dù vô vọng.

Qua nhân vật anh Sáu Lên, Nguyễn Quang Sáng đã khắc họa thành công một bức chân dung cảm động về tình phụ tử. Tình yêu thương con không mất đi khi con qua đời, mà nó hóa thành một sức mạnh tâm linh, một nỗi ám ảnh thiêng liêng, trường tồn cùng thời gian.

2. Phân tích nhân vật bé An

Bé An xuất hiện không nhiều nhưng lại là nhân vật trung tâm, là khởi nguồn của mọi tình tiết và cảm xúc trong truyện. Bé An đại diện cho vẻ đẹp trong trẻo, hồn nhiên và cũng là nạn nhân vô tội của chiến tranh.

• Sự hồn nhiên, đáng yêu: An có những ước mơ thật giản dị, trong sáng của một đứa trẻ sống ở vùng sông nước: có một cặp cá cờ thật đẹp để chơi. Niềm vui, sự háo hức của An khi nghe cha hứa đã thắp lên một tia sáng ấm áp giữa khung cảnh chiến tranh u ám.
• Tình yêu thương cha: An quấn quýt, tin tưởng cha tuyệt đối. Hình ảnh em lẽo đẽo theo cha đi đặt lờ đó cho thấy sự gắn bó sâu sắc. Với An, cha là cả thế giới.
• Nạn nhân của chiến tranh: Cái chết của An là lời tố cáo đanh thép nhất về sự tàn bạo của chiến tranh. Chiến tranh đã cướp đi sinh mạng một đứa trẻ vô tội, phá nát hạnh phúc của một gia đình, và để lại một vết sẹo không bao giờ lành trong lòng người ở lại. Sự ra đi của em khiến câu chuyện trở nên bi thương và ám ảnh tột độ.

3. Ý nghĩa biểu tượng của hình ảnh "những con cá cờ"

Hình ảnh "những con cá cờ" là một biểu tượng nghệ thuật đa nghĩa, là "linh hồn" của tác phẩm. Ý nghĩa của nó biến đổi theo diễn biến của câu chuyện.

• Khi bé An còn sống: Những con cá cờ là biểu tượng cho niềm vui, ước mơ trong trẻo của tuổi thơ và là hiện thân của lời hứa, của tình yêu thương cha dành cho con. Nó là sợi dây vô hình kết nối tình cảm của hai cha con.
• Khi bé An đã mất: Hình ảnh những con cá cờ mang một tầng ý nghĩa mới, sâu sắc và bi thương hơn.
  • Là biểu tượng của nỗi day dứt, ân hận: Chúng trở thành nỗi ám ảnh, là món nợ mà người cha cảm thấy mình phải trả cho đứa con đã khuất.
  • Là biểu tượng của ký ức và sự tưởng nhớ: Chúng là vật duy nhất kết nối anh Sáu Lên với thế giới của con, là cách để anh giữ cho hình ảnh của con luôn sống mãi trong tâm trí.
  • Là biểu tượng của tình phụ tử bất diệt: Tình yêu thương của anh Sáu Lên dành cho con đã vượt qua cả ranh giới của sự sống và cái chết. Việc đi bắt cá cờ chính là minh chứng cho một tình yêu vĩnh cửu, không gì có thể chia cắt.

III. TỔNG KẾT

1. Giá trị nội dung

• Ca ngợi tình phụ tử: Tác phẩm là bài ca cảm động về tình cha con sâu nặng, thiêng liêng và bất diệt. Tình cảm ấy có sức mạnh vượt lên trên cả nỗi đau và cái chết.
• Tố cáo chiến tranh: Truyện ngắn là một bản án lên án chiến tranh phi nghĩa. Chiến tranh không chỉ gây ra cái chết về thể xác mà còn để lại những vết thương lòng, những nỗi ám ảnh dai dẳng trong tâm hồn con người.
• Giá trị nhân văn: Tác phẩm đề cao những giá trị tình cảm gia đình, nhắc nhở chúng ta biết trân trọng những giây phút hạnh phúc bên người thân yêu.

2. Giá trị nghệ thuật

• Xây dựng tình huống truyện độc đáo: Tình huống truyện éo le, đầy bi kịch (lời hứa chưa kịp thực hiện thì con đã mất) chính là nút thắt tạo nên sức hấp dẫn và chiều sâu cho tác phẩm.
• Nghệ thuật miêu tả tâm lý nhân vật sắc sảo: Nguyễn Quang Sáng đã đi sâu vào thế giới nội tâm của anh Sáu Lên, diễn tả nỗi đau, sự dằn vặt và nỗi ám ảnh một cách chân thực, tinh tế.
• Xây dựng hình ảnh biểu tượng đặc sắc: Hình ảnh "những con cá cờ" được xây dựng thành công, mang nhiều tầng ý nghĩa, góp phần thể hiện sâu sắc chủ đề của truyện.
• Ngôn ngữ kể chuyện giản dị: Lối kể chuyện tự nhiên, ngôn ngữ mộc mạc, đậm màu sắc Nam Bộ, tạo nên sự gần gũi, chân thật và giàu cảm xúc.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

1. Câu hỏi 1: Phân tích diễn biến tâm trạng và hành động của nhân vật anh Sáu Lên trước và sau cái chết của bé An. Qua đó, em có cảm nhận gì về tình phụ tử trong tác phẩm?

   Gợi ý trả lời: Cần làm rõ sự đối lập trong tâm trạng: từ yêu thương, ấm áp đến đau đớn câm lặng và bị ám ảnh. Hành động chuyển từ chăm sóc, hứa hẹn sang đi bắt cá một cách vô thức, miệt mài. Tình phụ tử được thể hiện là tình cảm sâu nặng, thiêng liêng, vượt qua cả sự sống và cái chết.

2. Câu hỏi 2: Hình ảnh "những con cá cờ" có ý nghĩa như thế nào trong việc thể hiện nội dung và chủ đề của truyện ngắn?

   Gợi ý trả lời: Phân tích ý nghĩa biểu tượng của hình ảnh qua hai thời điểm: khi bé An còn sống (ước mơ, tình yêu) và sau khi bé An mất (nỗi ân hận, ký ức, tình yêu bất diệt). Hình ảnh này là "chìa khóa" để mở ra chủ đề về tình phụ tử và sự tàn khốc của chiến tranh.

3. Câu hỏi 3: Theo em, điều gì làm nên sức ám ảnh và giá trị nhân văn của truyện ngắn "Những con cá cờ"?

   Gợi ý trả lời: Sức ám ảnh đến từ tình huống bi kịch (cái chết của đứa trẻ, nỗi đau của người cha), từ hành động lặp đi lặp lại đầy day dứt của anh Sáu Lên. Giá trị nhân văn nằm ở việc đề cao tình cảm gia đình thiêng liêng, sự đồng cảm với nỗi đau mất mát của con người và lời cảnh báo về hậu quả của chiến tranh.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Truyện ngắn "Những con cá cờ" của Nguyễn Quang Sáng là một tác phẩm xuất sắc, để lại trong lòng người đọc những ấn tượng sâu đậm. Bằng lối kể chuyện giản dị mà thấm thía, tác giả đã khắc họa thành công bi kịch của một gia đình trong chiến tranh, qua đó ca ngợi tình phụ tử thiêng liêng, bất diệt. Hình ảnh người cha Sáu Lên với nỗi ám ảnh về những con cá cờ sẽ còn mãi lay động trái tim chúng ta về nỗi đau mất mát và sức mạnh vĩnh cửu của tình yêu thương. Bài học lớn nhất mà tác phẩm mang lại chính là sự trân trọng những phút giây bình yên, hạnh phúc bên gia đình, bởi đó là những điều quý giá nhất trong cuộc đời mỗi con người.