Soạn bài Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu - Ngữ văn - Lớp 12 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 12! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau đi sâu vào một tác phẩm văn học đặc sắc trong chương trình Ngữ văn - truyện ký "Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu" của nhà văn Nguyễn Ái Quốc. Tác phẩm không chỉ là một văn bản nghệ thuật độc đáo mà còn là một tài liệu lịch sử quý giá, phơi bày bộ mặt giả dối của thực dân Pháp và ca ngợi khí phách hiên ngang của nhà chí sĩ yêu nước Phan Bội Châu. Qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững nghệ thuật trào phúng bậc thầy của tác giả, hiểu sâu sắc hình tượng hai nhân vật đối lập và cảm nhận được tinh thần yêu nước nồng nàn. Chúng ta hãy cùng khám phá những giá trị đặc biệt mà tác phẩm mang lại nhé!

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Giới thiệu chung về tác giả, tác phẩm

a. Tác giả Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh

Nguyễn Ái Quốc là một trong những tên gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong thời kỳ hoạt động cách mạng ở nước ngoài. Người không chỉ là một nhà cách mạng lỗi lạc, vị lãnh tụ kính yêu của dân tộc Việt Nam mà còn là một nhà văn, nhà thơ lớn. Các tác phẩm của Người, dù viết bằng tiếng Việt hay tiếng Pháp, đều thể hiện tư tưởng yêu nước sâu sắc, tinh thần quốc tế vô sản và một bút pháp nghệ thuật đa dạng, sắc sảo. Phong cách văn chính luận của Người vừa đanh thép, hùng hồn, vừa giàu tính trào phúng, châm biếm sâu cay.

b. Tác phẩm "Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu"

• Xuất xứ: Tác phẩm được viết bằng tiếng Pháp, đăng trên báo "Người cùng khổ" (Le Paria) năm 1925. Đây là thời điểm thực dân Pháp đang thực hiện chính sách "mị dân" nhằm xoa dịu phong trào đấu tranh ở các thuộc địa.
• Hoàn cảnh sáng tác: Năm 1925, Toàn quyền Đông Dương An-be Xa-rô (Albert Sarraut) có ý định "cải cách" chính trị, cử Va-ren sang làm Toàn quyền mới. Va-ren, một kẻ từng tham gia Đảng Xã hội Pháp, đã tuyên bố sẽ thực hiện nhiều chính sách "tự do, dân chủ". Cùng lúc đó, nhà chí sĩ Phan Bội Châu bị thực dân Pháp bắt cóc tại Thượng Hải và đưa về nước xét xử. Va-ren đã đóng một vở kịch chính trị, giả vờ "ân xá" cho Phan Bội Châu để lấy lòng dân. Nguyễn Ái Quốc đã viết tác phẩm này để vạch trần trò lố bịch đó.
• Thể loại: Truyện ký. Đây là thể loại ghi chép lại sự việc, con người có thật một cách sinh động, kết hợp giữa yếu tố tự sự và chính luận, mang đậm dấu ấn cá nhân của người viết.
• Bố cục: Tác phẩm có thể chia thành 3 phần:
  1. Phần 1 (Từ đầu đến "...y sẽ phải từ bỏ cái ý định điên rồ ấy thôi"): Cuộc gặp gỡ "lịch sử" giữa Va-ren và Phan Bội Châu trong nhà tù Hỏa Lò.
  2. Phần 2 (Tiếp theo đến "...Va-ren không nói gì cả"): Những lời lẽ và hành động của Va-ren.
  3. Phần 3 (Còn lại): Thái độ và hành động của Phan Bội Châu.

2. Phân tích hình tượng nhân vật Va-ren - Kẻ diễn trò lố bịch

a. Chân dung Va-ren qua lời giới thiệu của tác giả

Ngay từ đầu, tác giả đã dùng một giọng văn mỉa mai, châm biếm để giới thiệu về Va-ren. Hắn được gọi là "vị Toàn quyền tương lai", "một người xã hội", đến Đông Dương để "thi hành một chính sách hoàn toàn mới". Tác giả cố tình sử dụng những từ ngữ hoa mỹ, trang trọng để tạo ra sự tương phản với bản chất thực của Va-ren, hé lộ trước cho người đọc về một màn kịch sắp diễn ra. Lời giới thiệu này không phải để ca ngợi mà là để châm biếm, tạo tiền đề cho việc lột tả bộ mặt thật của hắn.

b. Những lời nói và hành động lố bịch của Va-ren

Toàn bộ màn kịch của Va-ren được thể hiện qua những lời nói và hành động đầy kịch tính nhưng lại vô cùng giả tạo.

• Lời nói sáo rỗng: Va-ren tuôn ra một tràng những lời lẽ hoa mỹ, đạo đức giả: "Tôi rất sung sướng...", "Tôi nhân danh nước Pháp...", "Nước Pháp cao cả...". Hắn cố tỏ ra mình là người am hiểu, trân trọng Phan Bội Châu, gọi cụ là "bậc ái quốc lão thành". Nhưng những lời lẽ này hoàn toàn trái ngược với hành động bắt bớ, giam cầm mà chính quyền của hắn đang thực hiện. Sự đối lập giữa lời nói và việc làm đã vạch trần bản chất dối trá của Va-ren.
• Hành động kịch cỡm: Va-ren đã "nghĩ ngợi một lát" rồi "long trọng nói", "hứa hẹn" sẽ xin ân xá. Những cử chỉ được tính toán kỹ lưỡng này cho thấy hắn đang diễn, đang cố tạo ra một hình ảnh cao thượng, nhân từ. Đỉnh điểm của sự lố bịch là khi Va-ren "chìa cả hai tay" ra để bắt tay Phan Bội Châu. Đây là một hành động mang tính biểu tượng, một cử chỉ ngoại giao giả tạo nhằm che đậy âm mưu chính trị bẩn thỉu.

c. Nghệ thuật khắc họa nhân vật Va-ren

Nguyễn Ái Quốc đã sử dụng bút pháp trào phúng sắc bén để lột tả nhân vật Va-ren.

• Sử dụng từ ngữ mỉa mai: Các từ như "long trọng", "sung sướng", "cao cả" được đặt trong một ngữ cảnh giả dối, tạo nên hiệu quả châm biếm sâu cay.
• Tạo tình huống kịch tính: Cuộc đối thoại trong tù giữa kẻ thống trị và người bị trị là một tình huống đầy kịch tính, làm nổi bật sự đối lập giữa hai nhân vật.
• Thủ pháp tương phản, đối lập: Sự đối lập giữa lời nói và việc làm, giữa vẻ ngoài đạo mạo và bản chất xảo trá của Va-ren là thủ pháp chủ đạo để vạch trần bộ mặt thật của hắn.

Qua hình tượng Va-ren, tác giả đã lên án mạnh mẽ chính sách mị dân, lừa bịp của chủ nghĩa thực dân Pháp. Va-ren không chỉ là một cá nhân mà là hiện thân cho cả một chế độ giả nhân giả nghĩa, chuyên dùng những lời lẽ đẹp đẽ để che đậy cho những hành động tàn bạo.

3. Phân tích hình tượng nhà chí sĩ Phan Bội Châu - Khí phách hiên ngang

a. Vị thế của Phan Bội Châu trong cuộc gặp

Phan Bội Châu xuất hiện trong một vị thế đặc biệt: một người tù, "tay đeo xiềng", "chân mang gông". Tác giả miêu tả cụ "gầy gò", "xanh xao", nhưng đó chỉ là vẻ bề ngoài. Bên trong thân thể bị tù đày ấy là một khí phách hiên ngang, một tinh thần bất khuất. Cụ ở trong thế bị động, bị áp giải, nhưng lại hoàn toàn làm chủ tình thế bằng sự im lặng đanh thép và thái độ khinh bỉ của mình.

b. Sự im lặng hùng hồn

Đối lập với những lời lẽ tuôn ra như suối của Va-ren, Phan Bội Châu chỉ có một thái độ duy nhất: im lặng. Sự im lặng này không phải là sự bất lực hay sợ hãi, mà là sự im lặng của một người có khí phách, của một bậc trượng phu.

• Sự im lặng thể hiện sự khinh bỉ: Cụ không thèm đáp lời Va-ren. Sự im lặng ấy còn mạnh hơn vạn lời nói, nó cho thấy sự coi thường tuyệt đối đối với kẻ thù và những trò hề của hắn. Cụ không muốn hạ mình đối thoại với một kẻ đại diện cho thế lực xâm lược.
• Sự im lặng thể hiện sự kiên định: Dù Va-ren có hứa hẹn, dụ dỗ thế nào, Phan Bội Châu vẫn giữ vững lập trường của mình. Sự im lặng khẳng định một thái độ không hợp tác, không khoan nhượng với kẻ thù.

c. Hành động dứt khoát

Hành động duy nhất của Phan Bội Châu trong suốt màn kịch là "một cái nhổ vào mặt Va-ren". Đây là một chi tiết nghệ thuật đắt giá, là đỉnh điểm của tác phẩm, thể hiện thái độ cao nhất của sự khinh bỉ và phản kháng.

Hành động này có ý nghĩa vô cùng sâu sắc:

• Sự phản kháng quyết liệt: Cái nhổ bọt là hành động quyết liệt nhất, dứt khoát nhất để trả lời cho tất cả những lời lẽ giả dối, những hành động kịch cỡm của Va-ren. Nó là sự sỉ nhục công khai dành cho kẻ thống trị.
• Sự khẳng định nhân cách: Hành động này cho thấy Phan Bội Châu thà chịu tù đày chứ không bao giờ chấp nhận sự "ban ơn" giả tạo của kẻ thù. Nó bảo vệ danh dự và khí tiết của một nhà cách mạng chân chính.
• Kết thúc màn kịch: Cái nhổ bọt đã đặt dấu chấm hết cho vở kịch của Va-ren, biến hắn từ một kẻ đạo mạo thành một tên hề thảm hại. Nó làm sụp đổ hoàn toàn hình ảnh mà Va-ren cố công xây dựng.

d. Nghệ thuật xây dựng hình tượng Phan Bội Châu

Tác giả đã rất thành công trong việc xây dựng hình tượng Phan Bội Châu thông qua nghệ thuật đối lập và miêu tả hành động đầy ẩn ý.

• Đối lập với Va-ren: Nếu Va-ren nói nhiều, hành động màu mè thì Phan Bội Châu im lặng, hành động dứt khoát. Sự đối lập này làm nổi bật vẻ cao cả, uy nghi của Phan Bội Châu và sự nhỏ nhen, lố bịch của Va-ren.
• Miêu tả ngoại hình và hành động: Vẻ ngoài "gầy gò, xanh xao" tương phản với nội tâm kiên cường. Hành động "nhổ vào mặt" là một chi tiết giàu sức biểu cảm, thể hiện được toàn bộ khí phách của nhân vật.

Qua hình tượng Phan Bội Châu, Nguyễn Ái Quốc đã khắc họa thành công một tượng đài về người anh hùng yêu nước, hiên ngang, bất khuất trước kẻ thù. Đó là biểu tượng cho tinh thần của cả dân tộc Việt Nam trong cuộc đấu tranh giành độc lập.

4. Đặc sắc nghệ thuật và ý nghĩa của tác phẩm

a. Nghệ thuật trào phúng bậc thầy

Thành công lớn nhất của tác phẩm chính là nghệ thuật trào phúng sắc sảo, tài tình của Nguyễn Ái Quốc.

• Tạo tình huống truyện độc đáo: Cuộc gặp gỡ éo le, đầy kịch tính trong nhà tù.
• Sử dụng thủ pháp đối lập, tương phản: Đối lập giữa hai nhân vật, giữa lời nói và hành động, giữa bản chất và hiện tượng.
• Ngôn ngữ châm biếm, mỉa mai: Tác giả sử dụng giọng văn khách quan nhưng ẩn chứa sự chế giễu sâu cay.
• Xây dựng chi tiết nghệ thuật đắt giá: Chi tiết "cái nhổ vào mặt" là một sáng tạo nghệ thuật độc đáo, có sức công phá lớn.

b. Ý nghĩa của tác phẩm

"Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu" là một tác phẩm giàu giá trị tư tưởng và nghệ thuật.

• Giá trị tố cáo: Tác phẩm vạch trần, lột tả bộ mặt giả nhân giả nghĩa, bản chất xảo trá, lố bịch của chủ nghĩa thực dân Pháp.
• Giá trị ca ngợi: Tác phẩm là bài ca hùng tráng về khí phách anh hùng, tinh thần bất khuất của nhà chí sĩ Phan Bội Châu và những người yêu nước Việt Nam.
• Giá trị nghệ thuật: Tác phẩm là một mẫu mực về nghệ thuật truyện ký hiện đại, đặc biệt là bút pháp trào phúng, châm biếm trong văn học Việt Nam.

5. Bảng tóm tắt so sánh hai nhân vật

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

1. Câu hỏi 1: Phân tích nghệ thuật trào phúng của Nguyễn Ái Quốc được thể hiện qua việc khắc họa nhân vật Va-ren trong tác phẩm.

   Gợi ý trả lời: Tập trung vào các khía cạnh: tạo tình huống truyện, sử dụng ngôn ngữ mỉa mai, xây dựng hình ảnh đối lập giữa lời nói và hành động, giữa vẻ ngoài và bản chất. Nêu bật mục đích của nghệ thuật trào phúng là để lột trần bộ mặt giả dối của kẻ thù.

2. Câu hỏi 2: Hình tượng nhà chí sĩ Phan Bội Châu được xây dựng qua những chi tiết, hình ảnh nào? Phân tích ý nghĩa của sự im lặng và hành động "nhổ" của nhân vật.

   Gợi ý trả lời: Nêu các chi tiết về ngoại hình (gầy gò, xanh xao), hoàn cảnh (bị xiềng xích). Phân tích sâu ý nghĩa của sự im lặng (thái độ khinh bỉ, kiên định) và hành động "nhổ" (sự phản kháng quyết liệt, bảo vệ khí tiết). Khẳng định đây là những chi tiết nghệ thuật đặc sắc làm nổi bật khí phách hiên ngang của nhân vật.

3. Câu hỏi 3: Trình bày ý nghĩa của nhan đề "Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu". Theo em, "những trò lố" ở đây là gì?

   Gợi ý trả lời: Nhan đề nêu bật hai nhân vật trung tâm và sự đối lập giữa họ. "Những trò lố" chính là màn kịch vụng về, giả tạo mà Va-ren và chính quyền thực dân Pháp dựng lên: trò ban ơn, trò mị dân, trò ve vuốt người yêu nước mà chúng đang giam cầm. Nhan đề đã định hướng cho người đọc cảm nhận về tính chất châm biếm của tác phẩm.

4. Câu hỏi 4: Qua việc phân tích sự đối lập giữa hai nhân vật Va-ren và Phan Bội Châu, em hãy rút ra thông điệp mà tác giả Nguyễn Ái Quốc muốn gửi gắm.

   Gợi ý trả lời: Thông điệp chính là sự khẳng định chân lý: chính nghĩa, khí phách và lòng yêu nước sẽ luôn chiến thắng và tỏa sáng trước mọi âm mưu xảo trá, lố bịch của kẻ thù. Tác giả vừa tố cáo bản chất của chủ nghĩa thực dân, vừa ca ngợi tinh thần bất khuất của dân tộc Việt Nam.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Tác phẩm "Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu" là một áng văn chính luận xuất sắc, một minh chứng cho tài năng văn chương bậc thầy của Nguyễn Ái Quốc. Bằng ngòi bút trào phúng sắc sảo, tác giả đã vạch trần bộ mặt giả dối của Va-ren, đại diện cho chủ nghĩa thực dân Pháp, đồng thời dựng lên một tượng đài bất tử về khí phách hiên ngang của nhà chí sĩ Phan Bội Châu. Bài học về nghệ thuật xây dựng nhân vật qua thủ pháp đối lập, cách sử dụng ngôn ngữ châm biếm và việc tạo ra những chi tiết đắt giá sẽ là kiến thức quý báu cho các em. Hy vọng qua bài soạn này, các em không chỉ hiểu sâu hơn về tác phẩm mà còn thêm yêu quý và tự hào về những trang sử hào hùng của dân tộc.