Soạn bài Nỗi buồn chiến tranh - Ngữ văn - Lớp 12 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Xin chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một tác phẩm đặc biệt trong chương trình Ngữ văn - đoạn trích từ tiểu thuyết "Nỗi buồn chiến tranh" của nhà văn Bảo Ninh. Đây không chỉ là một văn bản văn học, mà còn là một cánh cửa mở ra góc nhìn mới mẻ, chân thực và đầy ám ảnh về chiến tranh. Tác phẩm đã tạo nên một tiếng vang lớn, thay đổi cách chúng ta cảm nhận về một giai đoạn lịch sử hào hùng nhưng cũng vô cùng đau thương của dân tộc. Qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững kiến thức nền về tác giả, tác phẩm, phân tích sâu sắc giá trị nội dung và nghệ thuật của đoạn trích, từ đó thấu hiểu hơn nỗi đau, sự mất mát và những di chứng mà chiến tranh để lại trong tâm hồn con người. Hãy cùng nhau bắt đầu hành trình khám phá đầy ý nghĩa này nhé!

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG

1. Tác giả Bảo Ninh

Tiểu sử: Bảo Ninh tên thật là Hoàng Ấu Phương, sinh năm 1952 tại Nghệ An, quê ở huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình. Ông xuất thân trong một gia đình trí thức, cha là Giáo sư Hoàng Tuệ, nguyên Viện trưởng Viện Ngôn ngữ học.
Con đường binh nghiệp và văn chương:
- Năm 1969, khi đang học trung học, Bảo Ninh nhập ngũ. Ông đã chiến đấu ở nhiều mặt trận ác liệt, đặc biệt là tại Tây Nguyên trong những năm cuối của cuộc kháng chiến chống Mỹ. Ông thuộc thế hệ những người cầm bút trực tiếp trải qua sự khốc liệt của chiến trường.
- Sau chiến tranh, ông giải ngũ, theo học đại học và bắt đầu sự nghiệp viết văn. Trải nghiệm của một người lính trở thành nguồn cảm hứng và chất liệu chủ đạo trong các sáng tác của ông.
Phong cách sáng tác: Văn của Bảo Ninh mang đậm tính tự truyện, suy tư, triết lý. Ông không tập trung miêu tả những chiến công hào hùng, mà đi sâu vào thân phận con người, vào những ám ảnh, day dứt và nỗi buồn sâu thẳm mà chiến tranh để lại. Giọng văn của ông trầm buồn, day dứt, với lối kể chuyện phi tuyến tính độc đáo.

2. Tác phẩm "Nỗi buồn chiến tranh"

Hoàn cảnh ra đời: Tiểu thuyết được viết năm 1987, ban đầu có tên là "Thân phận của tình yêu". Tác phẩm ra đời trong bối cảnh đất nước đổi mới, văn học có sự chuyển mình mạnh mẽ, dám nhìn thẳng vào sự thật, đặc biệt là sự thật về chiến tranh.
Giá trị và tiếng vang:
- Ngay khi ra mắt, "Nỗi buồn chiến tranh" đã gây ra nhiều tranh cãi nhưng đồng thời cũng được đánh giá rất cao về giá trị nghệ thuật và nhân văn.
- Tác phẩm được dịch ra nhiều thứ tiếng và nhận được nhiều giải thưởng văn học quốc tế uy tín, được xem là một trong những tiểu thuyết hay nhất viết về chiến tranh Việt Nam.
- Điểm đột phá của tác phẩm là thay đổi cảm hứng sử thi, lãng mạn về chiến tranh bằng cảm hứng bi kịch, nhân văn. Nó không kể về chiến thắng mà kể về nỗi đau, không颂ca anh hùng mà nói về thân phận con người.
Tóm tắt cốt truyện: Tác phẩm xoay quanh Kiên, một người lính và là nhà văn, đang cố gắng viết một cuốn tiểu thuyết về chiến tranh. Quá trình viết cũng là quá trình hồi tưởng lại những ký ức kinh hoàng, đau đớn về đồng đội đã hy sinh, về mối tình đầu tan vỡ với Phương, và về nỗi cô đơn, lạc lõng của chính mình trong thời bình. Cuốn tiểu thuyết là một dòng chảy ký ức đứt đoạn, phi tuyến tính, phản ánh tâm hồn tan vỡ của một thế hệ bị chiến tranh hủy hoại.

3. Vị trí và nội dung đoạn trích

Đoạn trích trong sách giáo khoa Ngữ văn 12 nằm ở phần đầu của tác phẩm. Bối cảnh là sau chiến tranh, nhân vật Kiên cùng đồng đội trở lại chiến trường xưa - một khu rừng ở Tây Nguyên - để thực hiện nhiệm vụ quy tập hài cốt liệt sĩ. Trong không gian quen thuộc nhưng đầy ám ảnh, những ký ức về trận đánh khốc liệt năm xưa ùa về, giày vò tâm trí anh.

II. ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN

1. Không gian, thời gian và dòng cảm xúc của nhân vật "tôi" (Kiên)

a. Không gian nghệ thuật đặc trưng

Không gian trong đoạn trích là "khu rừng gọi hồn", một không gian đầy ám ảnh và ma mị. Đây là không gian thực (chiến trường xưa ở Tây Nguyên) nhưng lại được bao phủ bởi một bầu không khí tâm linh, siêu thực.

Sự đối lập: Thiên nhiên hiện tại "yên tĩnh, hiu hắt, dịu dàng", "buổi chiều xuống rất nhanh và rất ngọt" đối lập gay gắt với kýức về một nơi "sặc mùi tử khí", nơi diễn ra những trận đánh hủy diệt.
Không gian ám ảnh: Đối với Kiên, khu rừng không còn là một không gian vật lý đơn thuần. Nó đã trở thành "cõi âm", nơi linh hồn của những người lính đã khuất vẫn còn lẩn khuất. Anh cảm nhận được "hơi thở của chiến tranh", "tiếng thì thầm" của đồng đội.
Ý nghĩa: Không gian nghệ thuật này cho thấy chiến tranh không chỉ tàn phá cảnh vật mà còn khắc sâu vào tâm trí con người, biến những nơi từng gắn bó thành nỗi ám ảnh khôn nguôi. Ranh giới giữa cõi sống và cõi chết, giữa thực tại và ký ức trở nên mong manh.

b. Thời gian nghệ thuật phi tuyến tính

Bảo Ninh đã sử dụng kỹ thuật trần thuật theo dòng tâm tư, phá vỡ trật tự thời gian tuyến tính thông thường.

Hiện tại đan xen quá khứ: Cốt truyện không kể theo trình tự trước sau. Từ thực tại đi quy tập hài cốt, dòng ký ức của Kiên đột ngột quay về quá khứ với trận đánh ác liệt, rồi lại trở về hiện tại.
Cấu trúc của ký ức: Thời gian được tổ chức theo logic của dòng hồi tưởng, của nỗi ám ảnh. Ký ức không hiện về một cách tuần tự mà ùa về hỗn loạn, chồng chéo, phản ánh một tâm hồn bị tổn thương sâu sắc.
Tác dụng: Lối trần thuật này giúp người đọc thâm nhập sâu vào thế giới nội tâm phức tạp của nhân vật. Nó cho thấy đối với những người lính như Kiên, quá khứ không hề ngủ yên mà luôn sống dậy, giày vò và chi phối hiện tại.

c. Dòng cảm xúc phức tạp của nhân vật Kiên

Nhân vật "tôi" - Kiên - chìm trong một mớ cảm xúc hỗn độn, bi thương.

Nỗi buồn sâu thẳm: Đây là cảm xúc chủ đạo, bao trùm toàn bộ đoạn trích. Đó là nỗi buồn cho đồng đội đã ngã xuống, cho tuổi trẻ đã mất, và cho chính bản thân mình, một người sống sót nhưng mang tâm hồn đầy thương tích. "Nỗi buồn chiến tranh" không phải là sự bi lụy yếu đuối, mà là sự chiêm nghiệm sâu sắc về cái giá của chiến thắng.
Sự day dứt và mặc cảm tội lỗi: Kiên cảm thấy tội lỗi vì mình còn sống trong khi bạn bè đã chết. Anh bị ám ảnh bởi hình ảnh những người lính trẻ măng chết trong trận đánh cuối cùng, cảm thấy mình có một phần trách nhiệm trong cái chết của họ.
Sự cô đơn và lạc lõng: Ngay cả khi ở bên đồng đội, Kiên vẫn cảm thấy cô đơn. Anh lạc lõng giữa thời bình, không thể hòa nhập hoàn toàn vì tâm hồn vẫn mắc kẹt trong quá khứ chiến tranh.

2. Hiện thực chiến tranh và hình ảnh người lính

a. Hiện thực chiến tranh trần trụi, khốc liệt

Khác với văn học giai đoạn trước thường tô đậm vẻ đẹp hào hùng, Bảo Ninh miêu tả chiến tranh một cách trần trụi đến tàn nhẫn.

"Chiến tranh là cõi không nhà, không cửa, lang thang và cơ nhỡ, là cõi không đàn ông, không đàn bà, là thế giới thù ghét và hủy diệt..."

Sự hủy diệt: Chiến tranh được miêu tả qua những hình ảnh đầy chết chóc: "mùi tử khí", "xác người la liệt", "những vũng máu đen đặc". Nó phá hủy mọi thứ, từ sinh mạng con người đến thiên nhiên.
Sự phi lý: Cái chết trong chiến tranh hiện lên thật vô nghĩa. Những người lính trẻ chết khi chiến thắng đã gần kề, khi họ đang khao khát sống. Cái chết của họ không được miêu tả như một sự hy sinh cao cả mà là một bi kịch đau đớn.
Di chứng hậu chiến: Sự tàn khốc của chiến tranh không kết thúc khi tiếng súng im lặng. Nó để lại những di chứng nặng nề trong tâm hồn những người sống sót, biến họ thành những kẻ bị quá khứ ám ảnh.

b. Hình ảnh người lính từ góc nhìn bi kịch

Bảo Ninh không xây dựng hình tượng người lính theo khuôn mẫu anh hùng mà khai thác họ ở phương diện con người đời thường với những bi kịch cá nhân.

Những con người bình thường: Họ là những chàng trai trẻ phải rời ghế nhà trường, mang theo những ước mơ, tình yêu và nỗi sợ rất con người vào chiến trận. Họ không phải là những biểu tượng phi thường mà là những nạn nhân của chiến tranh.
Nỗi đau và sự mất mát: Hình ảnh Can, một chiến sĩ trẻ, chết ngay trước giờ toàn thắng, hay hình ảnh người lính liên lạc vô danh bị cháy đen... là những minh chứng đau xót cho thân phận bi thảm của người lính.
Góc nhìn nhân văn: Bằng cách tập trung vào nỗi đau và bi kịch cá nhân, Bảo Ninh đã trả lại cho người lính gương mặt người, với đầy đủ những khao khát, đau khổ. Đó là một góc nhìn đầy nhân văn và sâu sắc.

3. Suy ngẫm về thân phận con người và giá trị của hòa bình

a. Thân phận con người trong chiến tranh

Tác phẩm đặt ra một câu hỏi lớn về thân phận con người trong vòng xoáy của lịch sử và chiến tranh. Con người trở nên nhỏ bé, mong manh trước sự hủy diệt của bom đạn. Mỗi sinh mạng bị tước đoạt là một bi kịch, một thế giới ước mơ bị dập tắt. Tác giả xót thương cho tất cả, kể cả những người lính ở phía bên kia. Nỗi buồn của ông là nỗi buồn mang tầm vóc nhân loại.

b. Tiếng nói phản chiến và khát vọng hòa bình

Dù không có một lời hô hào trực tiếp nào, toàn bộ tác phẩm là một tiếng nói phản chiến mạnh mẽ.

Lên án chiến tranh: Bằng cách phơi bày sự thật trần trụi, tàn khốc, tác phẩm đã lên án bản chất phi nhân của chiến tranh. Chiến tranh, dù với bất kỳ danh nghĩa nào, cũng mang lại sự hủy diệt và đau thương.
Trân trọng hòa bình: Nỗi buồn và sự mất mát trong chiến tranh càng làm nổi bật giá trị vô giá của hòa bình. Hòa bình không phải là điều hiển nhiên mà được đánh đổi bằng xương máu, nước mắt và cả những nỗi đau không bao giờ lành trong tâm hồn của cả một thế hệ. Đọc "Nỗi buồn chiến tranh" là để thêm trân quý những ngày tháng hòa bình mà chúng ta đang có.

III. PHÂN TÍCH ĐẶC SẮC NGHỆ THUẬT

1. Nghệ thuật trần thuật độc đáo

Đây là thành công nổi bật nhất của tác phẩm. Bảo Ninh đã có những cách tân táo bạo trong nghệ thuật kể chuyện.

Ngôi kể thứ nhất: Nhân vật "tôi" (Kiên) trực tiếp kể lại câu chuyện, tạo ra sự chân thực, gần gũi và giúp người đọc dễ dàng đồng cảm với những day dứt nội tâm của nhân vật.
Kỹ thuật dòng ý thức: Tác giả để cho dòng suy nghĩ, ký ức của nhân vật tuôn chảy một cách tự nhiên, hỗn độn, phá vỡ kết cấu truyện truyền thống. Điều này phản ánh chính xác trạng thái tâm lý bất ổn, bị ám ảnh của con người sau chiến tranh.
Sự dịch chuyển điểm nhìn: Điểm nhìn trần thuật liên tục dịch chuyển giữa quá khứ và hiện tại, giữa hiện thực và tâm tưởng, giữa lời kể của người trần thuật và suy nghĩ của nhân vật, tạo nên một cấu trúc truyện phức tạp, đa chiều.

2. Giọng điệu và ngôn ngữ nghệ thuật

Giọng điệu chủ đạo: Trầm buồn, day dứt, xót xa. Đó là giọng của một người trong cuộc đang chiêm nghiệm lại cuộc đời mình và đồng đội, một lời tự thú, một lời ai điếu cho cả một thế hệ.
Ngôn ngữ giàu hình ảnh và biểu cảm: Bảo Ninh sử dụng ngôn ngữ đầy chất thơ nhưng cũng rất gai góc, trần trụi. Có những đoạn văn miêu tả thiên nhiên đẹp đến nao lòng, nhưng cũng có những đoạn miêu tả cái chết một cách trực diện, gây sốc. Ví dụ: "máu và bùn, đất nhão và óc người, thịt người và mảnh gang, mảnh thép trộn lẫn...". Sự kết hợp này tạo ra một hiệu ứng thẩm mỹ mạnh mẽ, khắc sâu ấn tượng vào lòng người đọc.

3. Xây dựng hình tượng nhân vật

Nhân vật Kiên được xây dựng như một kiểu nhân vật "tự thú", một hình bóng của chính tác giả. Anh không phải là anh hùng lý tưởng mà là một con người phức tạp, mang trong mình cả ánh sáng và bóng tối, cả sức mạnh và sự yếu đuối. Anh là một nhà văn, và hành trình viết lại ký ức chiến tranh cũng chính là hành trình tự chữa lành vết thương tâm hồn. Qua Kiên, Bảo Ninh đã thể hiện thành công bi kịch của thế hệ những người lính trở về từ cuộc chiến.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

Câu 1: Phân tích những biểu hiện của nỗi buồn và sự ám ảnh chiến tranh trong tâm trạng nhân vật Kiên ở đoạn trích.
Gợi ý: Tập trung vào các chi tiết thể hiện cảm xúc day dứt, mặc cảm tội lỗi, sự cô đơn; phân tích cách Kiên cảm nhận không gian, thời gian và sự hiện diện của những người đã khuất.
Câu 2: Cách nhìn về chiến tranh và người lính trong "Nỗi buồn chiến tranh" của Bảo Ninh có điểm gì mới mẻ, khác biệt so với các tác phẩm văn học cách mạng giai đoạn trước?
Gợi ý: So sánh cảm hứng (sử thi, lãng mạn vs. thế sự, bi kịch), hình tượng người lính (anh hùng lý tưởng vs. con người đời thường với bi kịch cá nhân), cách miêu tả chiến tranh (hào hùng vs. trần trụi, khốc liệt).
Câu 3: Phân tích những nét đặc sắc trong nghệ thuật trần thuật của đoạn trích (ngôi kể, dòng ý thức, tổ chức thời gian phi tuyến tính). Tác dụng của những yếu tố nghệ thuật này là gì?
Gợi ý: Nêu rõ từng đặc điểm nghệ thuật và chỉ ra tác dụng của chúng trong việc thể hiện nội dung tư tưởng của tác phẩm, đặc biệt là trong việc khắc họa thế giới nội tâm phức tạp của nhân vật.
Câu 4: Từ đoạn trích, anh/chị hãy trình bày suy nghĩ của mình về giá trị của hòa bình và trách nhiệm của thế hệ trẻ hôm nay.
Gợi ý: Liên hệ từ nỗi đau chiến tranh trong tác phẩm để thấy được giá trị to lớn của hòa bình. Nêu bật trách nhiệm của thế hệ trẻ trong việc xây dựng, bảo vệ đất nước và lan tỏa tinh thần hòa hiếu, nhân ái.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Đoạn trích "Nỗi buồn chiến tranh" đã mang đến một cái nhìn chân thực, sâu sắc và ám ảnh về chiến tranh từ góc độ thân phận con người. Bằng nghệ thuật trần thuật bậc thầy và một tấm lòng nhân ái, Bảo Ninh không chỉ phơi bày sự khốc liệt của chiến trận mà còn đào sâu vào những vết thương không bao giờ lành trong tâm hồn người lính hậu chiến. Tác phẩm là một lời cảnh tỉnh về tính chất hủy diệt của chiến tranh và là một bài ca ai oán nhưng thấm thía về giá trị của tình người, của sự sống và hòa bình. Hy vọng rằng, qua bài học này, các em không chỉ hiểu thêm về một tác phẩm văn học lớn mà còn biết trân trọng hơn cuộc sống hòa bình mà thế hệ cha anh đã phải đánh đổi bằng xương máu và cả những nỗi buồn khôn nguôi.