Soạn bài Nói và nghe - Ngữ văn - Lớp 9 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Kỹ năng nói và nghe không chỉ là một phần quan trọng trong chương trình Ngữ văn mà còn là công cụ thiết yếu giúp chúng ta thành công trong học tập và cuộc sống. Trong bài học hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau soạn bài Nói và nghe với chủ đề “Trình bày ý kiến về một vấn đề đời sống”. Bài học này sẽ trang bị cho các em phương pháp xây dựng một bài nói hoàn chỉnh, từ khâu tìm ý, lập dàn ý đến cách trình bày tự tin và thuyết phục. Hơn thế nữa, các em sẽ rèn luyện được khả năng lắng nghe tích cực và đưa ra nhận xét mang tính xây dựng. Nắm vững những kỹ năng này, các em không chỉ đạt điểm cao mà còn có thể mạnh dạn bày tỏ quan điểm cá nhân và tạo ảnh hưởng tích cực đến cộng đồng.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Hướng dẫn chuẩn bị bài nói

1.1. Bước 1: Xác định đề tài, mục đích và đối tượng

Đây là bước nền tảng quyết định sự thành công của bài nói. Các em cần xác định rõ ràng các yếu tố sau:

Đề tài: Đề bài yêu cầu trình bày ý kiến về một vấn đề đời sống. Các em cần lựa chọn một vấn đề cụ thể, gần gũi, có ý nghĩa và phù hợp với lứa tuổi. Vấn đề đó nên là điều em thực sự quan tâm và có hiểu biết nhất định.
Mục đích nói: Em muốn đạt được điều gì sau bài nói? Thuyết phục người nghe đồng tình với quan điểm của mình? Kêu gọi mọi người cùng hành động? Hay chỉ đơn giản là chia sẻ một góc nhìn mới? Xác định rõ mục đích sẽ giúp em định hướng nội dung và giọng điệu cho phù hợp.
Đối tượng người nghe: Người nghe là ai? Thầy cô, bạn bè? Họ có kiến thức nền về vấn đề này chưa? Thái độ của họ có thể là đồng tình, trung lập hay phản đối? Hiểu rõ đối tượng nghe sẽ giúp em lựa chọn cách diễn đạt, dẫn chứng và lập luận hiệu quả nhất.

Gợi ý một số vấn đề đời sống phù hợp:

Môi trường: Vấn đề rác thải nhựa, ô nhiễm không khí ở đô thị.
Giáo dục: Áp lực học tập của học sinh, vấn đề bạo lực học đường.
Công nghệ: Mặt trái của mạng xã hội, nghiện game online ở giới trẻ.
Văn hóa: Giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc trong thời kỳ hội nhập, văn hóa ứng xử nơi công cộng.

1.2. Bước 2: Tìm ý và lập dàn ý

Sau khi đã có đề tài, đây là lúc sắp xếp các ý tưởng của mình một cách logic và chặt chẽ.

a. Tìm ý

Để có một bài nói sâu sắc và đầy đủ, các em có thể tìm ý bằng nhiều cách:

Brainstorm (Công não): Viết ra tất cả những ý tưởng nảy ra trong đầu liên quan đến đề tài, không phán xét đúng sai.
Đặt câu hỏi 5W1H:
- What? (Cái gì?) - Vấn đề đó là gì? Biểu hiện của nó ra sao?
- Why? (Tại sao?) - Nguyên nhân của vấn đề là gì?
- Where/When? (Ở đâu/Khi nào?) - Vấn đề này thường xảy ra ở đâu, trong bối cảnh nào?
- Who? (Ai?) - Ai là người gây ra và ai là người bị ảnh hưởng?
- How? (Như thế nào?) - Hậu quả của vấn đề là gì? Giải pháp khắc phục như thế nào?
Thu thập thông tin: Đọc sách báo, xem tài liệu, thống kê, khảo sát ý kiến mọi người xung quanh để có dẫn chứng xác thực.

b. Lập dàn ý chi tiết

Dàn ý là khung xương của bài nói, giúp em trình bày không bị lan man, lặp ý. Một dàn ý cơ bản gồm 3 phần:

Mở đầu: (Khoảng 10-15% thời lượng)

Dẫn dắt, giới thiệu vấn đề cần bàn luận (có thể bắt đầu bằng một câu chuyện, một số liệu gây ấn tượng, hoặc một câu hỏi).

Nêu rõ quan điểm, ý kiến cá nhân của em về vấn đề đó.

Nội dung chính: (Khoảng 70-80% thời lượng)

Trình bày các luận điểm để làm sáng tỏ ý kiến của mình. Mỗi luận điểm nên được trình bày thành một đoạn riêng.

Luận điểm 1: Thực trạng, biểu hiện của vấn đề. (Nêu rõ vấn đề đang diễn ra như thế nào trong thực tế).

Luận điểm 2: Nguyên nhân dẫn đến vấn đề. (Phân tích nguyên nhân khách quan và chủ quan).

Luận điểm 3: Hậu quả, tác động của vấn đề. (Chỉ ra những ảnh hưởng tiêu cực đến cá nhân, cộng đồng).

Luận điểm 4: Đề xuất giải pháp. (Đưa ra những giải pháp khả thi, cụ thể).

Lưu ý: Trong mỗi luận điểm, cần có lí lẽ (lập luận) và dẫn chứng (số liệu, ví dụ thực tế, câu chuyện) để tăng sức thuyết phục.

Kết luận: (Khoảng 5-10% thời lượng)

Khẳng định lại ý kiến, quan điểm đã trình bày.

Tóm tắt các luận điểm chính một cách ngắn gọn.

Đưa ra lời kêu gọi, thông điệp hoặc gợi mở những suy nghĩ mới cho người nghe.

1.3. Bước 3: Luyện tập

Luyện tập là chìa khóa để có một bài trình bày tự tin và trôi chảy. Đừng bỏ qua bước này nhé!

Tập nói một mình: Đứng trước gương để quan sát ngôn ngữ cơ thể, biểu cảm của mình.
Ghi âm hoặc quay video: Nghe lại/xem lại để tự nhận xét về giọng điệu, tốc độ nói, các lỗi diễn đạt.
Tập nói trước nhóm bạn hoặc người thân: Nhờ mọi người lắng nghe và cho ý kiến nhận xét chân thành.
Kiểm soát thời gian: Bấm giờ để đảm bảo bài nói không quá dài hoặc quá ngắn so với quy định.

2. Hướng dẫn trình bày bài nói

Khi đã chuẩn bị kỹ lưỡng, đây là lúc em tỏa sáng. Hãy chú ý đến các yếu tố sau khi trình bày:

2.1. Yếu tố phi ngôn ngữ

Tư thế, tác phong: Đứng thẳng, tự tin, đĩnh đạc. Tránh các hành động thừa như gãi đầu, khoanh tay, rung chân.
Ánh mắt: Giao tiếp bằng mắt với người nghe. Hãy nhìn bao quát cả lớp, dừng lại ở một vài người bạn trong vài giây để tạo sự kết nối.
Cử chỉ, điệu bộ: Sử dụng tay để minh họa cho lời nói một cách tự nhiên, hợp lý.
Biểu cảm gương mặt: Gương mặt cần thể hiện sự nghiêm túc, tâm huyết với vấn đề đang nói. Có thể mỉm cười khi cần thiết để tạo thiện cảm.

2.2. Yếu tố ngôn ngữ

Âm lượng: Nói to, rõ ràng để cả lớp đều nghe thấy.
Tốc độ: Nói với tốc độ vừa phải, không quá nhanh hay quá chậm.
Ngữ điệu: Lên giọng, xuống giọng, nhấn nhá vào những từ khóa quan trọng để tạo cảm xúc và thu hút người nghe.
Ngắt nghỉ: Dừng lại một chút sau mỗi luận điểm để người nghe có thời gian suy ngẫm và để em lấy hơi.

3. Hướng dẫn lắng nghe và nhận xét

Kỹ năng nói và nghe luôn song hành. Khi bạn mình trình bày, em cần là một người nghe tích cực và một người nhận xét có tâm.

3.1. Kỹ năng lắng nghe

Tập trung: Nhìn về phía người nói, không làm việc riêng, không nói chuyện.
Ghi chép: Ghi lại những ý chính, những điểm em tâm đắc hoặc những câu hỏi em muốn đặt ra.
Thấu cảm: Cố gắng đặt mình vào vị trí của người nói để hiểu quan điểm của họ.

3.2. Kỹ năng nhận xét

Khi nhận xét bài của bạn, hãy tuân thủ nguyên tắc xây dựng, khách quan và tôn trọng.

Bắt đầu bằng lời khen: Nêu ra những ưu điểm, những điểm em thích trong bài nói của bạn (ví dụ: giọng nói truyền cảm, dẫn chứng thú vị, tác phong tự tin...).
Góp ý chân thành: Đưa ra những điểm bạn có thể làm tốt hơn một cách nhẹ nhàng (ví dụ: “Mình nghĩ nếu bạn nói chậm lại một chút thì sẽ hay hơn”, “Phần giải pháp có thể cụ thể hơn nữa”).
Kết thúc bằng lời động viên: Khích lệ để bạn có thêm động lực cho những lần sau.

Bảng tiêu chí đánh giá tham khảo:

Nội dung (4 điểm): Đảm bảo cấu trúc 3 phần, luận điểm rõ ràng, lí lẽ sắc bén, dẫn chứng xác thực.
Kỹ năng trình bày (4 điểm): Tác phong tự tin, giọng nói to rõ, truyền cảm, kết hợp tốt ngôn ngữ cơ thể.
Sáng tạo (1 điểm): Cách dẫn dắt mới mẻ, góc nhìn độc đáo, có sử dụng phương tiện hỗ trợ hiệu quả.
Thời gian (1 điểm): Đảm bảo thời gian theo quy định.

4. Bài nói tham khảo

Đề tài: Trình bày ý kiến về vấn đề bạo lực học đường hiện nay.

Mở đầu:

Kính thưa cô và các bạn! Mỗi ngày đến trường là một ngày vui. Câu khẩu hiệu ấy có lẽ đã quá quen thuộc với mỗi chúng ta. Thế nhưng, thực tế đáng buồn là ở đâu đó, niềm vui đến trường đang bị thay thế bởi nỗi sợ hãi, sự ám ảnh mang tên “bạo lực học đường”. Vấn đề này không mới, nhưng mức độ và tính chất ngày càng phức tạp, trở thành một vết nhức nhối trong môi trường giáo dục. Hôm nay, em xin được trình bày ý kiến của mình về vấn đề cấp bách này.

Nội dung chính:

Thứ nhất, về thực trạng, bạo lực học đường đang diễn ra dưới nhiều hình thức tinh vi và đáng sợ. Không chỉ là những hành động xô xát, đánh đập về thể chất, mà còn là sự cô lập, tẩy chay, nói xấu, đe dọa trên mạng xã hội - cái mà chúng ta gọi là “bạo lực tinh thần”. Những video clip học sinh đánh bạn được lan truyền chóng mặt trên Internet chính là minh chứng đau lòng nhất cho thấy thực trạng này đang nghiêm trọng đến mức nào.

Thứ hai, vậy nguyên nhân từ đâu? Theo em, có cả nguyên nhân chủ quan từ chính các bạn học sinh và nguyên nhân khách quan từ gia đình, nhà trường và xã hội. Về phía học sinh, sự thay đổi tâm sinh lý tuổi mới lớn, cái tôi quá cao, muốn thể hiện bản thân một cách lệch lạc đã khiến các bạn dễ dàng dùng bạo lực để giải quyết mâu thuẫn. Về phía gia đình, sự thiếu quan tâm của cha mẹ, hoặc chính cha mẹ cũng có hành vi bạo lực đã ảnh hưởng tiêu cực đến con cái. Nhà trường đôi khi còn nặng về dạy chữ hơn dạy người, chưa có biện pháp giáo dục và xử lý triệt để. Xã hội với những bộ phim, trò chơi điện tử bạo lực cũng đã gieo vào đầu các bạn trẻ những hình ảnh tiêu cực.

Thứ ba, hậu quả mà bạo lực học đường để lại là vô cùng nặng nề. Với nạn nhân, đó là những tổn thương sâu sắc về thể xác và tinh thần, gây ra sự tự ti, trầm cảm, thậm chí có thể dẫn đến những hành động dại dột. Với người gây ra bạo lực, các bạn đang tự hủy hoại nhân cách của mình, có nguy cơ trở thành tội phạm trong tương lai. Hơn thế nữa, nó còn làm xấu đi hình ảnh của môi trường giáo dục vốn được coi là an toàn và lành mạnh.

Vậy, chúng ta cần làm gì? Em xin đề xuất một vài giải pháp. Đối với mỗi học sinh, chúng ta cần học cách kiểm soát cảm xúc, tôn trọng sự khác biệt và giải quyết mâu thuẫn bằng đối thoại thay vì đối đầu. Về phía gia đình và nhà trường, cần có sự phối hợp chặt chẽ hơn, quan tâm, lắng nghe và trang bị cho học sinh kỹ năng sống cần thiết. Toàn xã hội cũng cần chung tay xây dựng một môi trường văn hóa lành mạnh, nói không với bạo lực.

Kết luận:

Kính thưa cô và các bạn, bạo lực học đường không phải là vấn đề của riêng ai. Để xây dựng một “trường học hạnh phúc”, cần sự nỗ lực từ tất cả chúng ta. Em hy vọng rằng, sau buổi nói chuyện hôm nay, mỗi người sẽ nhận thức sâu sắc hơn về vấn đề này và cùng hành động để đẩy lùi bạo lực ra khỏi trường học. Xin chân thành cảm ơn cô và các bạn đã lắng nghe!

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Câu hỏi 1: Tại sao việc lập dàn ý chi tiết lại quan trọng đối với một bài nói trình bày ý kiến?

Gợi ý trả lời: Phân tích vai trò của dàn ý trong việc giúp bài nói có cấu trúc logic, mạch lạc, không bị lặp ý hay thiếu ý; giúp người nói kiểm soát được nội dung và thời gian, từ đó trình bày tự tin hơn.
Câu hỏi 2: Theo em, giữa yếu tố ngôn ngữ (lời nói) và phi ngôn ngữ (cử chỉ, ánh mắt), yếu tố nào có tác động mạnh mẽ hơn đến người nghe? Vì sao?

Gợi ý trả lời: Đây là câu hỏi mở. Em có thể chọn một trong hai hoặc cho rằng cả hai đều quan trọng như nhau. Cần đưa ra lập luận để bảo vệ quan điểm của mình. Ví dụ: Phi ngôn ngữ quan trọng hơn vì nó tạo ra sự tin tưởng và kết nối cảm xúc trước cả khi người nghe kịp phân tích nội dung.
Bài tập thực hành: Hãy chọn một trong các vấn đề đời sống được gợi ý ở phần 1 (hoặc một vấn đề em tự chọn) và lập một dàn ý chi tiết cho bài nói của em theo cấu trúc 3 phần đã học.

Gợi ý thực hiện: Bám sát vào cấu trúc Mở đầu - Nội dung chính (Thực trạng - Nguyên nhân - Hậu quả - Giải pháp) - Kết luận. Cố gắng tìm ít nhất 2-3 dẫn chứng cụ thể cho bài nói của mình.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu toàn bộ quy trình để chuẩn bị và thực hiện một bài nói và nghe hiệu quả về một vấn đề đời sống. Các em hãy ghi nhớ các bước cốt lõi: Xác định vấn đề -> Tìm ý, lập dàn ý -> Luyện tập -> Trình bày tự tin -> Lắng nghe, nhận xét xây dựng. Kỹ năng nói trước đám đông và lắng nghe thấu cảm là những hành trang không thể thiếu trên con đường trưởng thành. Đừng ngần ngại luyện tập, bởi sự tự tin và thuyết phục chỉ đến từ sự chuẩn bị kỹ lưỡng. Chúc các em sẽ có những bài trình bày thật thành công và ý nghĩa, không chỉ trong lớp học Ngữ văn mà còn trong mọi hoạt động của cuộc sống!