Soạn bài Nói và nghe Ôn tập cuối kì 1 - Ngữ văn - Lớp 10 - Cánh diều

A. Mở đầu: Tầm quan trọng của kỹ năng Nói và Nghe

Chào các em học sinh lớp 10 thân mến! Khi kết thúc học kì 1, chúng ta không chỉ ôn lại kiến thức văn học mà còn rèn luyện những kỹ năng thiết yếu. Bài học Nói và nghe hôm nay là cơ hội để các em tổng hợp, thực hành và nâng cao khả năng trình bày quan điểm, lắng nghe và phản biện một cách thuyết phục. Đây không chỉ là yêu cầu của môn Ngữ văn mà còn là những kỹ năng mềm cực kỳ quan trọng, giúp các em tự tin thể hiện bản thân trong học tập và cuộc sống sau này. Qua bài học, các em sẽ nắm vững quy trình xây dựng một bài nói hoàn chỉnh về vấn đề xã hội, từ việc lựa chọn đề tài, lập dàn ý đến cách trình bày lôi cuốn và phản biện văn minh. Hãy cùng nhau chinh phục kỹ năng này nhé!

B. Nội dung chính: Hướng dẫn trình bày và phản biện về một vấn đề xã hội

1. Phân tích yêu cầu của đề bài

Đề bài trong sách giáo khoa trang 120 yêu cầu: “Trình bày ý kiến đánh giá, bình luận về một vấn đề xã hội.” Để thực hiện tốt, chúng ta cần "giải mã" từng yếu tố trong đề bài này.

1.1. "Vấn đề xã hội" là gì?

Đây là những sự việc, hiện tượng có thật, đang diễn ra trong đời sống xã hội, thu hút sự quan tâm của nhiều người và có ảnh hưởng đến cộng đồng. Vấn đề xã hội có thể mang tính tích cực (cần phát huy) hoặc tiêu cực (cần khắc phục).

Ví dụ vấn đề tích cực: Tinh thần tương thân tương ái trong đại dịch, phong trào bảo vệ môi trường của giới trẻ, sự phát triển của văn hóa đọc.
Ví dụ vấn đề tiêu cực: Bạo lực học đường, ô nhiễm môi trường, nghiện mạng xã hội, áp lực đồng trang lứa.

1.2. "Trình bày ý kiến đánh giá, bình luận" nghĩa là gì?

Đây không phải là một bài thuyết minh chỉ cung cấp thông tin. Các em cần thể hiện rõ quan điểm, suy nghĩ cá nhân của mình về vấn đề đó.

Đánh giá: Là nhận định về giá trị của vấn đề, chỉ ra mặt đúng/sai, tốt/xấu, lợi/hại. Các em cần dựa trên những tiêu chí rõ ràng và dẫn chứng xác thực.

Bình luận: Là bàn bạc, mở rộng vấn đề, phân tích sâu sắc nguyên nhân, hậu quả và đề xuất giải pháp. Bình luận thể hiện góc nhìn riêng, độc đáo và sâu sắc của người nói.

Như vậy, nhiệm vụ của các em là chọn một vấn đề xã hội, bày tỏ quan điểm của mình về nó một cách logic, có cơ sở và thuyết phục người nghe.

2. Hướng dẫn các bước chuẩn bị bài nói

Một bài nói thành công là kết quả của sự chuẩn bị kỹ lưỡng. Hãy tuân thủ 4 bước sau đây:

2.1. Bước 1: Lựa chọn đề tài

Việc chọn đúng đề tài là bước khởi đầu quan trọng. Một đề tài tốt cần đáp ứng các tiêu chí:

Gần gũi, quen thuộc: Là vấn đề em thực sự hiểu và có trải nghiệm.
Có ý nghĩa xã hội: Tác động đến nhiều người, đặc biệt là lứa tuổi học sinh.
Có tính thời sự: Đang được xã hội quan tâm, thảo luận.
Vừa sức: Phù hợp với kiến thức và thời gian cho phép.

Gợi ý một số đề tài:

Hiện tượng "nghiện" mạng xã hội ở giới trẻ.
Áp lực đồng trang lứa (peer pressure) và cách vượt qua.
Vấn đề bạo lực học đường: Nguyên nhân và giải pháp.
Lối sống tối giản và ý nghĩa đối với học sinh.
Vai trò của trí tuệ nhân tạo (AI) trong học tập hiện nay.
Văn hóa "thần tượng" trong giới trẻ: Tích cực và tiêu cực.
Trách nhiệm của thế hệ trẻ trong việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc.

2.2. Bước 2: Tìm ý và lập dàn ý

Sau khi có đề tài, hãy bắt đầu quá trình "xây dựng" nội dung cho bài nói.

a. Tìm ý (Brainstorming)

Hãy đặt và trả lời các câu hỏi theo công thức 5W1H để khai thác mọi khía cạnh của vấn đề:

What (Cái gì?): Vấn đề đó là gì? Biểu hiện của nó ra sao?
Who (Ai?): Ai là đối tượng bị ảnh hưởng? Ai gây ra vấn đề?
Where (Ở đâu?): Vấn đề này thường xảy ra ở đâu (trường học, gia đình, mạng xã hội...)?
When (Khi nào?): Vấn đề xuất hiện từ khi nào? Diễn ra vào thời điểm nào?
Why (Tại sao?): Nguyên nhân chủ quan và khách quan của vấn đề là gì?
How (Như thế nào?): Vấn đề đã và đang tác động như thế nào đến cá nhân và xã hội? Chúng ta cần làm gì để giải quyết (How to solve)?

b. Lập dàn ý chi tiết

Sắp xếp các ý đã tìm được vào một dàn ý 3 phần chặt chẽ. Đây là "bộ xương" của bài nói.

DÀN Ý MẪU

I. Mở đầu (Khoảng 10-15% thời lượng)

Dẫn dắt, thu hút sự chú ý: Bắt đầu bằng một câu chuyện, một con số thống kê gây sốc, hoặc một câu hỏi tu từ liên quan đến đề tài.

Giới thiệu vấn đề: Nêu rõ vấn đề xã hội em sẽ trình bày.

Nêu quan điểm: Trình bày luận điểm (quan điểm chính) của em một cách trực tiếp, rõ ràng. Ví dụ: "Theo tôi, áp lực đồng trang lứa vừa là thách thức nhưng cũng là động lực nếu chúng ta biết cách đối mặt."

II. Nội dung chính (Khoảng 70-80% thời lượng)

Triển khai các luận điểm để làm sáng tỏ quan điểm chính. Mỗi luận điểm nên được trình bày trong một đoạn riêng.

Luận điểm 1: Thực trạng và biểu hiện của vấn đề.

Lí lẽ: Vấn đề này đang diễn ra như thế nào?

Dẫn chứng: Nêu các ví dụ cụ thể, số liệu, câu chuyện có thật.

Luận điểm 2: Phân tích nguyên nhân và hậu quả.

Lí lẽ 1: Nguyên nhân khách quan (từ xã hội, gia đình, nhà trường...).

Lí lẽ 2: Nguyên nhân chủ quan (từ chính bản thân mỗi người).

Dẫn chứng: Phân tích hậu quả tiêu cực/tích cực của vấn đề đối với cá nhân và cộng đồng.

Luận điểm 3: Đề xuất giải pháp và phương hướng.

Lí lẽ 1: Giải pháp từ phía cá nhân (thay đổi nhận thức, hành động).

Lí lẽ 2: Giải pháp từ phía xã hội (gia đình, nhà trường cần làm gì?).

Dẫn chứng: Liên hệ bản thân, kêu gọi hành động.

III. Kết luận (Khoảng 10% thời lượng)

Tóm tắt, khẳng định lại quan điểm: Nhắc lại các luận điểm chính và chốt lại quan điểm của mình một lần nữa.

Mở rộng, liên hệ: Nêu ý nghĩa của vấn đề, bài học rút ra cho bản thân và mọi người.

Kết thúc ấn tượng: Gửi một thông điệp ý nghĩa, một lời kêu gọi hành động hoặc một câu danh ngôn phù hợp.

2.3. Bước 3: Luyện tập

"Văn hay không bằng nói hay". Luyện tập là chìa khóa để biến một dàn ý tốt thành một bài nói xuất sắc.

Tập nói một mình: Đứng trước gương để quan sát ngôn ngữ cơ thể, nét mặt, cử chỉ của mình.
Ghi âm hoặc quay video: Nghe lại giọng nói của mình để điều chỉnh tốc độ, ngữ điệu, âm lượng. Xem lại video để sửa các lỗi về tư thế, ánh mắt.
Tập nói trước bạn bè, người thân: Nhờ họ đóng vai khán giả và cho nhận xét chân thành. Đây là cách tốt nhất để làm quen với áp lực khi nói trước đám đông.
Kiểm soát thời gian: Bấm giờ để đảm bảo bài nói không quá dài hoặc quá ngắn so với quy định.

3. Kỹ năng trình bày và tương tác

Khi trình bày, 55% sự thành công đến từ ngôn ngữ cơ thể, 38% từ giọng nói và chỉ 7% từ nội dung. Vì vậy, hãy chú ý đến các yếu tố sau:

3.1. Yếu tố phi ngôn ngữ (Ngôn ngữ cơ thể)

Tư thế: Đứng thẳng, tự tin, hai chân rộng bằng vai. Tránh khoanh tay, đút tay túi quần hoặc dựa dẫm vào bục/bàn.
Ánh mắt: Giao tiếp bằng mắt với khán giả. Nhìn bao quát khắp phòng, dừng lại ở một vài người trong vài giây. Điều này tạo cảm giác kết nối và tin tưởng.
Cử chỉ tay: Sử dụng tay một cách tự nhiên để minh họa cho lời nói. Tránh vung tay quá nhiều hoặc giữ tay cứng đờ.
Nét mặt: Biểu cảm trên khuôn mặt phải phù hợp với nội dung. Hãy mỉm cười khi bắt đầu và kết thúc để tạo sự thân thiện.

3.2. Yếu tố ngôn ngữ (Giọng nói)

Âm lượng: Nói đủ lớn để cả phòng có thể nghe rõ, nhưng không hét lên.
Tốc độ: Nói với tốc độ vừa phải, không quá nhanh (gây khó hiểu) hoặc quá chậm (gây buồn ngủ).
Ngữ điệu: Lên xuống giọng để nhấn mạnh những ý quan trọng và tạo sự lôi cuốn. Tránh nói đều đều như trả bài.
Ngắt nghỉ: Dừng lại một vài giây trước và sau những điểm quan trọng để tạo kịch tính và cho khán giả thời gian suy ngẫm.

4. Kỹ năng lắng nghe và phản biện

Sau khi một bạn trình bày, phần còn lại của lớp sẽ lắng nghe và trao đổi. Đây là lúc thể hiện kỹ năng nghe và phản biện một cách văn minh.

4.1. Lắng nghe tích cực

Tập trung: Hướng mắt về người nói, gật đầu để cho thấy bạn đang lắng nghe.
Ghi chép: Ghi lại những điểm chính, những ý bạn tâm đắc hoặc những điểm bạn chưa đồng tình.
Lắng nghe để hiểu: Cố gắng nắm bắt toàn bộ thông điệp của người nói trước khi hình thành ý kiến phản biện. Đừng chỉ nghe để tìm lỗi sai.

4.2. Phản biện xây dựng và văn minh

Phản biện không phải là cãi vã hay chỉ trích. Mục tiêu của phản biện là cùng nhau làm sáng tỏ vấn đề.

Nguyên tắc vàng: Tôn trọng người nói, tấn công vào ý kiến, không tấn công vào con người.

Cấu trúc một lượt phản biện hiệu quả:

Khen ngợi/Đồng tình (Bánh mì kẹp): Bắt đầu bằng việc công nhận một điểm hay, một luận điểm tâm đắc trong bài nói của bạn. Ví dụ: "Cảm ơn bạn A về bài nói rất tâm huyết. Mình đặc biệt đồng ý với quan điểm của bạn về..."
Nêu điểm chưa đồng tình/Câu hỏi: Trình bày rõ ràng, lịch sự điểm bạn muốn thảo luận thêm. Sử dụng các cụm từ như: "Tuy nhiên, ở phần..., mình có một chút băn khoăn...", "Mình muốn hỏi rõ hơn về...", "Liệu chúng ta có thể nhìn vấn đề từ một góc độ khác không? Ví dụ như..."
Đưa ra lí lẽ và dẫn chứng của mình: Giải thích tại sao bạn lại có băn khoăn đó và đưa ra góc nhìn của riêng bạn, kèm theo dẫn chứng nếu có.
Kết thúc tích cực: Cảm ơn người nói và khẳng định mục đích trao đổi là để học hỏi.

Những điều cần tránh khi phản biện:

Ngắt lời người khác.
Dùng từ ngữ mang tính công kích cá nhân ("Bạn nói sai rồi", "Suy nghĩ của bạn thật nông cạn").
Chỉ trích mà không đưa ra được góp ý hay giải pháp.

5. Bài nói tham khảo

Đề tài: Áp lực đồng trang lứa ở học sinh Trung học Phổ thông: Thách thức hay động lực?

I. Mở đầu

(Bước lên bục, mỉm cười, nhìn bao quát lớp học)

Xin chào cô và các bạn. Cho mình hỏi, đã bao giờ bạn mua một món đồ không thực sự cần chỉ vì "cả nhóm đứa nào cũng có"? Đã bao giờ bạn cố gắng học ngày học đêm một môn mình không thích chỉ vì bạn bè xung quanh đều là học sinh giỏi? Nếu câu trả lời là có, thì bạn và tôi đều đã từng trải qua một hiện tượng tâm lý vô cùng phổ biến: áp lực đồng trang lứa. Đây là một con dao hai lưỡi, vừa có thể nhấn chìm chúng ta trong tự ti, mệt mỏi, nhưng cũng có thể là ngọn gió đẩy thuyền ta ra khơi xa. Theo quan điểm của em, áp lực đồng trang lứa là một thách thức lớn, nhưng nếu biết cách đối diện, nó sẽ trở thành động lực mạnh mẽ để chúng ta phát triển.

II. Nội dung chính

1. Trước hết, chúng ta cần nhận diện rõ thách thức mà áp lực đồng trang lứa mang lại.

Áp lực này hiện hữu ở mọi nơi: từ điểm số trên lớp, chiếc điện thoại bạn đang dùng, cho đến cả lựa chọn ngành nghề tương lai. Biểu hiện rõ nhất của nó là sự so sánh không ngừng. Chúng ta so sánh thành tích học tập, ngoại hình, điều kiện gia đình... với bạn bè. Khi thấy mình "thua kém", cảm giác tự ti, lo lắng, thậm chí là ghen tị sẽ xuất hiện. Nguy hiểm hơn, để "bằng bạn bằng bè", nhiều bạn trẻ đã mù quáng chạy theo những trào lưu tiêu cực, đánh mất đi cá tính và giá trị riêng của bản thân. Tờ báo Vietnamnet đã từng đưa tin về những trường hợp học sinh trầm cảm vì áp lực điểm số từ bạn bè, hay những bạn sa vào lối sống đua đòi, lãng phí chỉ để không bị coi là "lạc hậu". Đó chính là mặt tối đáng sợ của áp lực đồng trang lứa.

2. Vậy tại sao áp lực này lại có sức ảnh hưởng lớn đến vậy và làm thế nào để biến nó thành động lực?

Nguyên nhân sâu xa đến từ tâm lý muốn được hòa nhập, được công nhận của tuổi mới lớn. Chúng ta sợ bị lạc lõng, sợ bị đánh giá. Nhưng, thay vì nhìn vào sự giỏi giang của bạn bè và cảm thấy tự ti, tại sao chúng ta không coi đó là một tấm gương để học hỏi? Đây chính là chìa khóa để biến thách thức thành động lực. Khi bạn thấy một người bạn đạt điểm cao môn tiếng Anh, thay vì ghen tị, hãy học hỏi phương pháp học của họ. Khi bạn thấy một người bạn chơi thể thao giỏi, hãy lấy đó làm cảm hứng để rèn luyện sức khỏe. Áp lực lúc này không còn là gánh nặng, mà đã trở thành một "đối thủ cạnh tranh" tích cực, thúc đẩy chúng ta nỗ lực mỗi ngày để trở thành phiên bản tốt hơn của chính mình.

3. Để làm được điều đó, chúng ta cần trang bị cho mình những kỹ năng cần thiết.

Giải pháp không nằm ở đâu xa mà ở chính trong nhận thức của mỗi người. Thứ nhất, hãy học cách thấu hiểu và chấp nhận giá trị riêng của bản thân. Mỗi người là một cá thể độc nhất, có điểm mạnh, điểm yếu riêng. Đừng cố gắng trở thành bản sao của bất kỳ ai. Thứ hai, hãy xác định mục tiêu rõ ràng cho riêng mình. Khi có con đường riêng, bạn sẽ không còn bị lung lay bởi con đường của người khác. Cuối cùng, hãy xây dựng một vòng bạn bè tích cực, những người ủng hộ và khuyến khích bạn phát triển chứ không phải những người chỉ biết chê bai, so sánh. Về phía gia đình và nhà trường, cần tạo ra một môi trường giáo dục không đặt nặng thành tích, tôn trọng sự khác biệt và luôn lắng nghe, thấu hiểu tâm tư của con trẻ.

III. Kết luận

Tóm lại, áp lực đồng trang lứa giống như một ngọn lửa. Nó có thể thiêu rụi sự tự tin của chúng ta, nhưng cũng có thể sưởi ấm và thắp sáng con đường ta đi. Việc nó là thách thức hay động lực phụ thuộc hoàn toàn vào cách chúng ta đối diện với nó. Thay vì sợ hãi, hãy học cách "nhảy múa" cùng áp lực, biến sự so sánh thành học hỏi, biến sự ghen tị thành ngưỡng mộ để vươn lên. Mong rằng mỗi chúng ta sẽ đủ bản lĩnh để tìm thấy giá trị của riêng mình và không để mình bị cuốn trôi trong vòng xoáy mang tên "áp lực đồng trang lứa".

Em xin chân thành cảm ơn cô và các bạn đã lắng nghe.

C. Câu hỏi tự đánh giá và ôn tập

Sau khi học xong, hãy thử trả lời các câu hỏi sau để củng cố kiến thức và kỹ năng:

Câu hỏi 1: Hãy chọn một vấn đề xã hội mà em quan tâm (ngoài các ví dụ đã nêu) và lập dàn ý chi tiết cho bài nói trình bày quan điểm của em về vấn đề đó.
Gợi ý trả lời: Thực hiện theo cấu trúc 3 phần (Mở đầu, Nội dung chính, Kết luận) đã hướng dẫn. Chú ý xác định rõ quan điểm cá nhân và chuẩn bị các luận điểm, lí lẽ, dẫn chứng để bảo vệ quan điểm đó.
Câu hỏi 2: Theo em, giữa nội dung bài nói và cách trình bày (ngôn ngữ cơ thể, giọng điệu), yếu tố nào quan trọng hơn để tạo nên một bài nói thành công? Vì sao?
Gợi ý trả lời: Không có câu trả lời tuyệt đối đúng/sai. Em có thể chọn một trong hai hoặc cho rằng cả hai đều quan trọng như nhau. Quan trọng là phải lập luận chặt chẽ. Ví dụ: cho rằng cả hai đều quan trọng, vì nội dung sâu sắc mà trình bày kém sẽ không ai nghe, còn trình bày hay mà nội dung sáo rỗng thì không đọng lại giá trị gì.
Câu hỏi 3: Khi lắng nghe và phản biện ý kiến của một người bạn, em cần tuân thủ những nguyên tắc nào để cuộc trao đổi diễn ra hiệu quả và văn minh?
Gợi ý trả lời: Nêu lại các nguyên tắc đã học: Lắng nghe tích cực, tôn trọng người nói, tập trung vào ý kiến (không công kích cá nhân), phản biện có cấu trúc (khen - góp ý - đề xuất), và giữ thái độ cầu thị, học hỏi.

D. Kết luận và tóm tắt

Qua bài học hôm nay, chúng ta đã cùng nhau hệ thống hóa lại toàn bộ quy trình để thực hiện một bài nói và nghe về vấn đề xã hội. Các em đã học được cách lựa chọn đề tài, xây dựng một dàn ý logic, luyện tập để trình bày tự tin, và quan trọng không kém là cách lắng nghe, phản biện một cách văn minh, xây dựng. Hãy nhớ rằng, kỹ năng nói trước công chúng và tranh luận hiệu quả là hành trang không thể thiếu cho bất kỳ ai muốn thành công. Đừng ngần ngại thực hành thường xuyên, bắt đầu từ những buổi thảo luận nhỏ trên lớp. Chúc các em sẽ luôn tự tin thể hiện quan điểm và tiếng nói của riêng mình!