A. PHẦN MỞ ĐẦU
Các em học sinh lớp 10 thân mến, vậy là chúng ta đã đi đến những trang cuối cùng của chương trình Ngữ văn học kì 2. Bài học hôm nay, trong phần Nói và nghe, sẽ là cơ hội để các em tổng kết lại những kiến thức và kĩ năng đã học, đặc biệt là kĩ năng trình bày một vấn đề. Đây không chỉ là một bài ôn tập đơn thuần, mà còn là dịp để các em rèn luyện sự tự tin, tư duy logic và khả năng giao tiếp trước đám đông. Việc nắm vững kĩ năng nói và nghe tích cực không chỉ giúp các em đạt điểm cao trong môn học, mà còn là hành trang vô giá cho các bậc học cao hơn và trong cuộc sống sau này. Qua bài soạn chi tiết này, các em sẽ được hướng dẫn từng bước để hoàn thành xuất sắc yêu cầu của bài học, từ việc lựa chọn đề tài, xây dựng dàn ý, đến cách trình bày và lắng nghe, nhận xét bài nói của bạn một cách xây dựng.
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. Phân tích yêu cầu chung của bài học
Bài học trang 117 yêu cầu các em thực hiện kĩ năng nói và nghe thông qua việc lựa chọn một trong hai đề bài sau:
- Đề 1: Giới thiệu, đánh giá về nội dung và nghệ thuật của một tác phẩm truyện.
- Đề 2: Trình bày ý kiến đánh giá, bàn luận về một vấn đề xã hội.
Sau khi một học sinh trình bày, các học sinh khác sẽ lắng nghe, ghi chép và đưa ra nhận xét. Như vậy, bài học này rèn luyện đồng thời hai kĩ năng quan trọng: kĩ năng trình bày (nói) và kĩ năng lắng nghe, phản hồi (nghe). Dù chọn đề tài nào, các em cũng cần thể hiện được quan điểm cá nhân một cách rõ ràng, logic, có dẫn chứng thuyết phục và trình bày một cách tự tin, lưu loát.
II. Hướng dẫn chi tiết thực hiện Đề 1: Giới thiệu, đánh giá về một tác phẩm truyện
1. Bước 1: Lựa chọn tác phẩm và xác định trọng tâm
Đây là bước đầu tiên và vô cùng quan trọng. Các em nên chọn một tác phẩm truyện mà mình thực sự yêu thích và am hiểu. Đó có thể là một tác phẩm đã học trong chương trình Ngữ văn 10 (ví dụ: "Chí Phèo", "Tấm Cám", "Chiếc lá cuối cùng") hoặc một tác phẩm văn học kinh điển khác mà các em đã đọc.
Sau khi chọn tác phẩm, hãy xác định các điểm nhấn về nội dung và nghệ thuật mà em muốn giới thiệu và đánh giá. Đừng cố gắng nói tất cả mọi thứ, hãy tập trung vào những khía cạnh đặc sắc nhất.
Ví dụ: Với tác phẩm "Chí Phèo" của Nam Cao, em có thể tập trung vào:
- Nội dung: Bi kịch bị cự tuyệt quyền làm người và khát vọng lương thiện của nhân vật Chí Phèo.
- Nghệ thuật: Nghệ thuật xây dựng nhân vật điển hình, nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật, ngôn ngữ kể chuyện độc đáo.
2. Bước 2: Xây dựng dàn ý chi tiết cho bài nói
Một dàn ý tốt là một nửa thành công. Dàn ý giúp bài nói của em có cấu trúc chặt chẽ, không bị lan man hay bỏ sót ý. Dưới đây là một cấu trúc dàn ý gợi ý:
a. Mở đầu (Khoảng 1-2 phút)
- Chào hỏi: Chào thầy cô và các bạn.
- Dẫn dắt: Sử dụng một câu chuyện, một câu trích dẫn, hoặc một câu hỏi gợi mở liên quan đến tác phẩm hoặc chủ đề của tác phẩm để thu hút sự chú ý.
- Giới thiệu trực tiếp: Nêu rõ tên tác phẩm, tác giả và vấn đề chính em sẽ trình bày (ví dụ: "Hôm nay, em xin được giới thiệu và đánh giá về giá trị nội dung và những nét đặc sắc nghệ thuật trong truyện ngắn 'Chí Phèo' của nhà văn Nam Cao.").
b. Nội dung chính (Khoảng 5-7 phút)
Đây là phần trọng tâm, cần được trình bày một cách logic và có dẫn chứng cụ thể từ tác phẩm.
Phần 1: Đánh giá về nội dung
- Luận điểm 1: Giá trị hiện thực. Tác phẩm đã phản ánh hiện thực xã hội nào? (Ví dụ: Hiện thực nông thôn Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám với sự bần cùng hóa, lưu manh hóa của người nông dân). Dẫn chứng bằng các chi tiết, hình ảnh trong truyện.
- Luận điểm 2: Giá trị nhân đạo. Tác giả thể hiện tình cảm, thái độ gì đối với nhân vật và con người? (Ví dụ: Sự xót thương cho bi kịch của Chí Phèo, sự trân trọng khát vọng lương thiện ẩn sâu trong con người tưởng như đã mất hết nhân tính). Phân tích qua diễn biến tâm lí nhân vật, đặc biệt là đoạn Chí Phèo gặp Thị Nở.
- Luận điểm 3: Ý nghĩa, thông điệp. Tác phẩm đặt ra những câu hỏi gì, gửi gắm thông điệp gì có giá trị đến ngày nay? (Ví dụ: Vấn đề về định kiến xã hội, về việc môi trường sống có thể hủy hoại con người, và sức mạnh của tình người).
Phần 2: Đánh giá về nghệ thuật
- Luận điểm 1: Nghệ thuật xây dựng nhân vật. Nhân vật có gì đặc sắc? (Ví dụ: Chí Phèo là một nhân vật điển hình cho tầng lớp nông dân bị lưu manh hóa, có chiều sâu tâm lí phức tạp).
- Luận điểm 2: Nghệ thuật kể chuyện. Cách kể chuyện có gì độc đáo? (Ví dụ: Ngôi kể linh hoạt, giọng điệu trần thuật vừa lạnh lùng, khách quan vừa đầy cảm thông, xót xa).
- Luận điểm 3: Ngôn ngữ nghệ thuật. Ngôn ngữ trong tác phẩm có gì đáng chú ý? (Ví dụ: Ngôn ngữ sống động, gần với lời ăn tiếng nói hàng ngày nhưng vẫn giàu sức biểu cảm, sự kết hợp giữa ngôn ngữ tác giả và ngôn ngữ nhân vật).
c. Kết luận (Khoảng 1 phút)
- Tóm tắt, khẳng định: Khái quát lại những giá trị nội dung và nghệ thuật đặc sắc nhất của tác phẩm.
- Nêu cảm nhận cá nhân/Liên hệ: Chia sẻ suy nghĩ, bài học mà em rút ra từ tác phẩm. (Ví dụ: "Qua 'Chí Phèo', em hiểu sâu sắc hơn về giá trị của lòng trắc ẩn và sự bao dung trong cuộc sống.").
- Cảm ơn: Cảm ơn thầy cô và các bạn đã lắng nghe.
3. Bước 3: Luyện tập và trình bày
- Luyện tập: Đừng chỉ đọc dàn ý. Hãy tập nói nhiều lần trước gương, với bạn bè hoặc người thân. Việc này giúp em làm chủ nội dung, điều chỉnh thời gian và trở nên tự tin hơn.
- Phi ngôn ngữ: Khi trình bày, hãy chú ý đến ánh mắt (giao lưu với người nghe), cử chỉ tay tự nhiên, và biểu cảm khuôn mặt phù hợp với nội dung đang nói.
- Ngôn ngữ nói: Sử dụng giọng điệu có ngữ điệu, nhấn nhá vào những từ khóa quan trọng. Tốc độ nói vừa phải, rõ ràng, mạch lạc. Tránh nói quá nhanh hoặc quá đều đều gây buồn ngủ.
III. Hướng dẫn chi tiết thực hiện Đề 2: Trình bày ý kiến về một vấn đề xã hội
1. Bước 1: Lựa chọn vấn đề và xác định quan điểm
Thế giới quanh ta có vô vàn vấn đề đáng để suy ngẫm. Các em hãy chọn một vấn đề mà mình quan tâm, có hiểu biết và có quan điểm rõ ràng. Vấn đề đó nên gần gũi với lứa tuổi học sinh.
Gợi ý một số vấn đề:
- Văn hóa ứng xử của giới trẻ trên mạng xã hội.
- Áp lực học tập và vấn đề sức khỏe tinh thần của học sinh.
- Thần tượng một cách mù quáng trong giới trẻ.
- Vấn đề bảo vệ môi trường từ những hành động nhỏ nhất.
- Lợi và hại của việc sử dụng điện thoại thông minh trong trường học.
Sau khi chọn được vấn đề, em cần xác định rõ ràng quan điểm của mình: đồng tình, phản đối, hay nhìn nhận vấn đề ở cả hai mặt? Quan điểm này sẽ là kim chỉ nam cho toàn bộ bài nói.
2. Bước 2: Xây dựng dàn ý chi tiết cho bài nói
Đối với một bài trình bày về vấn đề xã hội, hệ thống luận điểm, luận cứ và dẫn chứng là yếu tố quyết định sự thuyết phục.
a. Mở đầu (Khoảng 1-2 phút)
- Chào hỏi: Chào thầy cô và các bạn.
- Nêu vấn đề: Dẫn dắt từ một hiện tượng, một câu chuyện, một số liệu thống kê thực tế để giới thiệu vấn đề cần bàn luận. (Ví dụ: "Mỗi ngày chúng ta lướt mạng xã hội hàng giờ đồng hồ, nhưng đã bao giờ chúng ta dừng lại và suy ngẫm về cách chúng ta đang giao tiếp phía sau màn hình? Vấn đề văn hóa ứng xử trên mạng xã hội của giới trẻ chính là chủ đề em muốn cùng thầy cô và các bạn thảo luận hôm nay.").
- Nêu quan điểm: Trình bày rõ ràng, trực tiếp quan điểm của cá nhân về vấn đề đó.
b. Nội dung chính (Khoảng 5-7 phút)
Phần 1: Phân tích vấn đề (Thực trạng)
- Biểu hiện: Vấn đề đó đang biểu hiện như thế nào trong xã hội và trong giới trẻ? (Ví dụ: Ngôn ngữ lệch chuẩn, bạo lực mạng, lan truyền tin giả, khoe mẽ cuộc sống ảo...). Nêu dẫn chứng cụ thể mà em biết hoặc tìm hiểu được.
- Nguyên nhân: Tại sao vấn đề đó lại xảy ra? Phân tích từ cả nguyên nhân khách quan (sự phát triển của công nghệ, đặc tính ẩn danh của mạng xã hội...) và chủ quan (tâm lí lứa tuổi, thiếu kĩ năng, nhận thức chưa đầy đủ...).
Phần 2: Bàn luận, đánh giá (Hậu quả và Ý nghĩa)
- Luận điểm 1 (Mặt tiêu cực/Hậu quả): Vấn đề đó gây ra những tác hại gì? (Ví dụ: Ảnh hưởng đến tâm lí nạn nhân, làm xấu đi môi trường giao tiếp, ảnh hưởng đến nhân cách của chính người thực hiện hành vi...). Dùng lí lẽ và dẫn chứng để làm rõ.
- Luận điểm 2 (Mặt tích cực/Nếu có): Vấn đề có mặt tích cực nào không? Hoặc, nếu giải quyết tốt vấn đề thì sẽ mang lại lợi ích gì? (Ví dụ: Mạng xã hội cũng là nơi lan tỏa những điều tốt đẹp, những chiến dịch ý nghĩa nếu người dùng có văn hóa).
- (Nâng cao) Phản đề: Lật lại vấn đề, nhìn từ một góc độ khác. Có ý kiến nào trái ngược với quan điểm của em không? Em sẽ phản biện lại ý kiến đó như thế nào? (Ví dụ: "Có người cho rằng mạng xã hội là 'ảo', không cần quá khắt khe. Tuy nhiên, em cho rằng...").
Phần 3: Đề xuất giải pháp
- Giải pháp từ cá nhân: Mỗi học sinh cần làm gì? (Ví dụ: Tự nâng cao nhận thức, học cách giao tiếp tích cực, kiểm chứng thông tin trước khi chia sẻ...).
- Giải pháp từ cộng đồng: Gia đình, nhà trường, xã hội có thể làm gì? (Ví dụ: Giáo dục kĩ năng số cho học sinh, xây dựng các quy tắc cộng đồng trên mạng...).
c. Kết luận (Khoảng 1 phút)
- Khẳng định lại quan điểm: Nhấn mạnh lại một lần nữa quan điểm của em về vấn đề.
- Kêu gọi hành động: Gửi gắm một thông điệp, lời kêu gọi mọi người cùng chung tay hành động. (Ví dụ: "Hãy biến mạng xã hội thành một không gian kết nối văn minh và tích cực, bắt đầu từ chính những bình luận và chia sẻ của mỗi chúng ta.").
- Cảm ơn: Cảm ơn sự lắng nghe của thầy cô và các bạn.
3. Bước 3: Luyện tập và trình bày
Tương tự như Đề 1, việc luyện tập là không thể thiếu. Đối với đề tài này, các em cần đặc biệt chú ý:
- Sự thuyết phục: Sử dụng các số liệu, dẫn chứng "biết nói" để tăng sức nặng cho lập luận.
- Thái độ: Trình bày một cách đĩnh đạc, tự tin nhưng cũng cần thể hiện thái độ cầu thị, sẵn sàng trao đổi. Tránh giọng điệu quá gay gắt, áp đặt.
- Tương tác: Có thể đặt câu hỏi cho người nghe để tăng sự tương tác và lôi cuốn.
IV. Hướng dẫn kĩ năng Nghe và Nhận xét bài trình bày
Sau khi hoàn thành vai trò người nói, các em sẽ chuyển sang vai trò người nghe. Đây cũng là một kĩ năng quan trọng cần rèn luyện. Một người nghe tốt không chỉ im lặng lắng nghe mà còn là người nghe tích cực, có phân tích và đưa ra phản hồi xây dựng.
1. Nguyên tắc của việc lắng nghe và nhận xét
- Tôn trọng: Lắng nghe một cách tập trung, không làm việc riêng, không ngắt lời người nói.
- Thiện chí và xây dựng: Mục đích của nhận xét là giúp bạn mình tiến bộ, không phải để chỉ trích, chê bai. Bắt đầu bằng việc ghi nhận những điểm tốt trước khi góp ý những điểm cần cải thiện.
- Cụ thể, không chung chung: Thay vì nói "Bạn nói chưa hay", hãy nói cụ thể: "Phần nội dung của bạn rất tốt, nhưng bạn có thể nói to và rõ ràng hơn một chút".
2. Cách ghi chép khi nghe
Để có thể nhận xét chính xác, các em cần ghi chép lại trong quá trình bạn trình bày. Hãy chia vở thành các cột để tiện theo dõi. Dưới đây là một bảng gợi ý:
| Tiêu chí đánh giá | Điểm mạnh (Ghi nhận) | Điểm cần cải thiện (Góp ý) |
|---|---|---|
| Nội dung (Rõ ràng, logic, dẫn chứng thuyết phục) |
Ví dụ: Luận điểm rõ ràng, dẫn chứng về 'Chí Phèo' rất xác đáng. | Ví dụ: Phần giải pháp cho vấn đề mạng xã hội còn hơi chung chung. |
| Cấu trúc (Đủ 3 phần, cân đối) |
Ví dụ: Cấu trúc bài nói chặt chẽ, có mở đầu thu hút. | Ví dụ: Phần kết luận hơi vội, chưa khái quát được hết các ý chính. |
| Kĩ năng trình bày (Giọng nói, tốc độ, ánh mắt, cử chỉ) |
Ví dụ: Bạn có sự tự tin, giọng nói to rõ, có giao lưu bằng mắt với người nghe. | Ví dụ: Bạn nói hơi nhanh, thỉnh thoảng còn nhìn vào giấy nhiều. |
| Thời gian (Đảm bảo thời gian quy định) |
Ví dụ: Hoàn thành bài nói trong thời gian cho phép. | Ví dụ: Bài nói hơi dài hơn so với quy định. |
3. Cách đưa ra nhận xét
Khi được mời nhận xét, các em hãy dựa vào phần ghi chép của mình và trình bày theo cấu trúc sau:
- Cảm ơn người nói: "Cảm ơn bạn A đã có một bài trình bày rất tâm huyết."
- Nêu những điểm bạn làm tốt: "Mình rất ấn tượng với cách bạn dẫn dắt vào vấn đề..." hoặc "Phần phân tích nghệ thuật của bạn rất sâu sắc...".
- Đưa ra góp ý một cách nhẹ nhàng: "Bên cạnh đó, mình nghĩ bài nói sẽ còn tốt hơn nếu..." hoặc "Mình có một góp ý nhỏ là bạn có thể...".
- Kết thúc bằng một lời động viên: "Nhìn chung đây là một bài trình bày thành công. Cảm ơn bạn."
Việc thực hành nhận xét một cách văn minh và xây dựng cũng chính là các em đang rèn luyện kĩ năng giao tiếp và ứng xử cho bản thân mình.
C. CÂU HỎI TỰ ÔN TẬP VÀ ĐÁNH GIÁ
Sau khi học xong bài này, các em hãy tự trả lời những câu hỏi sau để đánh giá mức độ tiếp thu và kĩ năng của bản thân:
- Về kĩ năng nói:
- Bạn cảm thấy tự tin nhất ở khâu nào trong quá trình chuẩn bị và trình bày một bài nói (chọn đề tài, lập dàn ý, luyện tập, hay trình bày trước lớp)?
- Theo bạn, yếu tố nào là quan trọng nhất để có một bài nói thuyết phục: nội dung sâu sắc, cấu trúc logic, hay phong thái tự tin? Vì sao?
- Sau bài thực hành này, bạn nhận thấy mình cần cải thiện điều gì nhất ở kĩ năng nói của mình?
- Về kĩ năng nghe:
- Khi nghe bạn trình bày, bạn có gặp khó khăn trong việc tập trung và ghi chép không? Làm thế nào để khắc phục?
- Bạn có cảm thấy ngại ngùng khi đưa ra nhận xét, góp ý cho bạn mình không? Làm thế nào để vượt qua cảm giác đó và đưa ra những góp ý thực sự có giá trị?
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Bài học Nói và nghe hôm nay đã cung cấp cho các em một quy trình toàn diện để chuẩn bị và thực hiện một bài trình bày về tác phẩm văn học hoặc một vấn đề xã hội. Quan trọng hơn, bài học nhấn mạnh tầm quan trọng của cả hai vế: Nói một cách thuyết phục và Nghe một cách xây dựng. Kĩ năng giao tiếp, trình bày trước đám đông không phải là một tài năng thiên bẩm mà là kết quả của sự rèn luyện có phương pháp. Hy vọng rằng, với những hướng dẫn chi tiết trong bài soạn này, các em sẽ không chỉ hoàn thành tốt yêu cầu của tiết học, mà còn tích lũy được những kĩ năng mềm quý báu, giúp các em tự tin thể hiện bản thân trong học tập và cuộc sống. Hãy nhớ rằng, mỗi lần đứng trước mọi người để chia sẻ quan điểm là một cơ hội để trưởng thành.