Soạn bài Ôn tập cuối học kì 1 (Viết) - Ngữ văn - Lớp 11 - Cánh diều

A. Phần mở đầu

Chào các bạn học sinh lớp 11 thân mến! Học kì 1 sắp kết thúc, đây là thời điểm vàng để chúng ta cùng nhau nhìn lại và hệ thống hóa toàn bộ kiến thức, kĩ năng phần Viết đã học. Bài học hôm nay sẽ là chìa khóa giúp các bạn ôn tập hiệu quả, tự tin chinh phục các bài kiểm tra, đặc biệt là bài thi cuối kì. Thông qua việc ôn lại cách viết báo cáo nghiên cứu và văn bản nghị luận, các bạn không chỉ củng cố kiến thức Ngữ văn mà còn rèn luyện tư duy logic, khả năng trình bày vấn đề một cách khoa học và thuyết phục. Bài soạn này sẽ cung cấp cho các bạn một lộ trình ôn tập rõ ràng, từ lý thuyết cốt lõi đến thực hành cụ thể, giúp các bạn tự đánh giá năng lực của bản thân và sẵn sàng cho những thử thách phía trước.

B. Nội dung chính

I. Hệ thống hóa kiến thức và kĩ năng Viết học kì 1

Trong học kì 1, chúng ta đã tập trung vào hai kiểu văn bản quan trọng, đòi hỏi tư duy logic và phương pháp làm việc khoa học. Đó là báo cáo kết quả nghiên cứu một vấn đề và văn bản nghị luận về một tác phẩm văn học hoặc một tác phẩm nghệ thuật. Việc nắm vững đặc điểm và yêu cầu của từng kiểu bài là nền tảng để các bạn hoàn thành tốt phần Viết.

1. Kiểu bài: Viết báo cáo kết quả nghiên cứu một vấn đề

• Mục đích: Trình bày một cách hệ thống, rõ ràng và đáng tin cậy về quá trình và kết quả của một hoạt động nghiên cứu. Người viết cần thể hiện được mình đã tìm hiểu vấn đề như thế nào và rút ra được những kết luận, kiến nghị gì.
• Đối tượng: Thường hướng tới giáo viên, các nhà nghiên cứu, hoặc những người quan tâm đến chủ đề nghiên cứu. Vì vậy, ngôn ngữ cần khách quan, khoa học, chính xác.
• Nội dung cốt lõi: Phải thể hiện rõ các bước của một quy trình nghiên cứu, bao gồm: lí do chọn đề tài, lịch sử vấn đề, mục đích, đối tượng, phương pháp, kết quả nghiên cứu và kết luận.
• Bố cục chuẩn: Một báo cáo nghiên cứu thường có 3 phần chính:
  1. Phần đầu: Nhan đề báo cáo, tên người/nhóm thực hiện, tóm tắt/abstract.
  2. Phần chính: Giới thiệu (lí do, mục đích, câu hỏi nghiên cứu), Tổng quan tình hình nghiên cứu, Nội dung và kết quả nghiên cứu, Bàn luận.
  3. Phần cuối: Kết luận và kiến nghị, Tài liệu tham khảo, Phụ lục (nếu có).

2. Kiểu bài: Viết văn bản nghị luận về một tác phẩm văn học/nghệ thuật

• Mục đích: Thuyết phục người đọc về một nhận định, đánh giá của người viết đối với một khía cạnh nội dung hoặc nghệ thuật của tác phẩm. Đây là kiểu bài thể hiện cảm nhận và tư duy phản biện của cá nhân.
• Đối tượng: Giáo viên, bạn bè, và những người yêu thích văn học, nghệ thuật. Ngôn ngữ cần giàu cảm xúc, có tính biểu cảm nhưng vẫn phải chặt chẽ, logic.
• Nội dung cốt lõi: Tập trung phân tích, làm sáng tỏ một vấn đề cụ thể của tác phẩm (ví dụ: giá trị nhân đạo, đặc sắc nghệ thuật, hình tượng nhân vật...). Người viết cần đưa ra luận điểm rõ ràng và dùng dẫn chứng từ tác phẩm để chứng minh.
• Bố cục chuẩn: Gồm 3 phần quen thuộc:
  1. Mở bài: Giới thiệu tác giả, tác phẩm và nêu vấn đề cần nghị luận (luận đề).
  2. Thân bài: Triển khai các luận điểm để làm sáng tỏ luận đề. Mỗi luận điểm là một đoạn văn, có sự phân tích, chứng minh bằng dẫn chứng cụ thể từ tác phẩm.
  3. Kết bài: Khẳng định lại vấn đề, nêu ý nghĩa hoặc bài học rút ra, có thể liên hệ, mở rộng.

II. Hướng dẫn giải bài tập trang 126

Bây giờ, chúng ta sẽ cùng nhau đi vào giải quyết đề bài cụ thể trong sách giáo khoa. Đề bài này yêu cầu chúng ta vận dụng tổng hợp các kĩ năng đã học để thực hành.

Đề bài: Hãy viết một báo cáo kết quả nghiên cứu (khoảng 1000 chữ) về một trong hai vấn đề sau:

a) Đặc điểm của truyện thơ dân gian Nôm trong chương trình Ngữ văn 11.

b) Đặc điểm của ngôn ngữ thơ trữ tình qua một số bài thơ đã học trong chương trình Ngữ văn 11.

1. Phân tích đề và lựa chọn hướng đi

• Yêu cầu về kiểu bài: Rất rõ ràng, đây là báo cáo kết quả nghiên cứu. Vì vậy, các bạn phải tuân thủ nghiêm ngặt cấu trúc và ngôn ngữ của loại văn bản này, tránh viết thành một bài văn nghị luận thông thường.
• Yêu cầu về nội dung: Lựa chọn 1 trong 2 chủ đề. Cả hai đều là những vấn đề lí luận văn học quen thuộc, có nhiều tư liệu để tham khảo.
  • Đề a: Tập trung vào một thể loại cụ thể là truyện thơ Nôm. Phạm vi nghiên cứu là các tác phẩm trong chương trình lớp 11 (ví dụ: Truyện Lục Vân Tiên). Các bạn cần làm rõ các đặc điểm về nội dung (đề tài, chủ đề) và nghệ thuật (cốt truyện, nhân vật, ngôn ngữ).
  • Đề b: Phạm vi rộng hơn, tập trung vào ngôn ngữ thơ trữ tình. Các bạn cần chọn một vài bài thơ tiêu biểu đã học (ví dụ: Thu điếu, Thương vợ, Tự tình II...) để phân tích các đặc điểm ngôn ngữ như tính hàm súc, giàu hình ảnh, nhạc điệu...
• Yêu cầu về hình thức: Dung lượng khoảng 1000 chữ. Đây là một dung lượng khá lớn, đòi hỏi bài viết phải có chiều sâu, hệ thống luận điểm rõ ràng, phân tích cặn kẽ.

2. Gợi ý các bước thực hiện (Chọn đề a làm ví dụ)

Giả sử chúng ta chọn đề tài: "Đặc điểm của truyện thơ dân gian Nôm qua đoạn trích Lục Vân Tiên cứu Kiều Nguyệt Nga". Dưới đây là quy trình nghiên cứu và viết báo cáo chi tiết.

Bước 1: Chuẩn bị và thu thập tài liệu

• Xác định câu hỏi nghiên cứu: Truyện thơ Nôm trong chương trình Ngữ văn 11 (cụ thể là Lục Vân Tiên) có những đặc điểm nổi bật nào về nội dung và nghệ thuật? Những đặc điểm đó phản ánh tư tưởng, quan niệm gì của tác giả và nhân dân?
• Tìm kiếm tài liệu:
  • Đọc kĩ lại đoạn trích Lục Vân Tiên cứu Kiều Nguyệt Nga và phần giới thiệu về tác giả Nguyễn Đình Chiểu trong SGK.
  • Tìm đọc các bài phân tích, bình giảng về tác phẩm trên các trang web giáo dục uy tín (VietJack, Loigiaihay), các sách tham khảo, sách bình giảng văn học.
  • Tìm hiểu khái niệm "truyện thơ Nôm", "văn học trung đại Việt Nam" để có nền tảng lý luận vững chắc.
• Ghi chép và sắp xếp thông tin: Ghi lại các ý chính, các dẫn chứng quan trọng, và nguồn của thông tin đó để tiện cho việc trích dẫn sau này.

Bước 2: Xây dựng đề cương chi tiết cho báo cáo

BÁO CÁO KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
Đề tài: Đặc điểm của truyện thơ dân gian Nôm qua đoạn trích "Lục Vân Tiên cứu Kiều Nguyệt Nga"
Người thực hiện: [Ghi tên của bạn]
Lớp: 11...
Trường: THPT...

1. Tóm tắt (Abstract): (Viết sau cùng, khoảng 100-150 chữ) Tóm tắt mục đích, phương pháp, kết quả chính và kết luận của nghiên cứu.
2. Giới thiệu:
   • Lí do chọn đề tài: Truyện thơ Nôm là một bộ phận quan trọng của văn học dân tộc. "Lục Vân Tiên" là tác phẩm tiêu biểu, mang giá trị nhân văn sâu sắc. Việc tìm hiểu đặc điểm của thể loại này qua tác phẩm giúp hiểu sâu hơn về văn hóa và con người Việt Nam.
   • Mục đích nghiên cứu: Làm rõ những đặc trưng về nội dung và nghệ thuật của truyện thơ Nôm qua việc phân tích đoạn trích "Lục Vân Tiên cứu Kiều Nguyệt Nga".
   • Đối tượng và phạm vi nghiên cứu: Đối tượng là đặc điểm truyện thơ Nôm. Phạm vi là đoạn trích "Lục Vân Tiên cứu Kiều Nguyệt Nga" (SGK Ngữ văn 11, Cánh diều).
   • Phương pháp nghiên cứu: Phân tích, tổng hợp, so sánh.
3. Nội dung và kết quả nghiên cứu:
   • Chương 1: Khái quát về truyện thơ Nôm và tác phẩm Lục Vân Tiên
     • 1.1. Khái niệm và nguồn gốc truyện thơ Nôm.
     • 1.2. Vài nét về tác giả Nguyễn Đình Chiểu và hoàn cảnh ra đời tác phẩm Lục Vân Tiên.
   • Chương 2: Những đặc điểm nổi bật của truyện thơ Nôm qua đoạn trích
     • 2.1. Đặc điểm về nội dung, tư tưởng:
       • Đề cao đạo lí làm người, tinh thần nghĩa hiệp: Phân tích hành động "thấy sự bất bình chẳng tha" của Lục Vân Tiên.
       • Thể hiện khát vọng về công lí và lẽ phải: Kẻ ác bị trừng trị, người tốt được cứu giúp.
       • Mang tính giáo huấn đạo đức sâu sắc: Lời khuyên của Lục Vân Tiên với Kiều Nguyệt Nga về lễ giáo.
     • 2.2. Đặc điểm về nghệ thuật:
       • Cốt truyện và tình huống mang màu sắc dân gian: Môtip anh hùng cứu mỹ nhân.
       • Nghệ thuật xây dựng nhân vật: Nhân vật được lí tưởng hóa, chủ yếu thể hiện qua hành động và lời nói, tính cách đơn giản, rạch ròi (Vân Tiên chính trực, bọn cướp hung tàn).
       • Ngôn ngữ mộc mạc, bình dị, gần với lời ăn tiếng nói của nhân dân Nam Bộ: Phân tích các từ ngữ, cách diễn đạt trong đoạn trích.
       • Sử dụng thể thơ lục bát truyền thống, dễ thuộc, dễ nhớ.
4. Bàn luận:
   • So sánh đặc điểm của truyện thơ Nôm (qua Lục Vân Tiên) với các thể loại khác như truyện cổ tích (điểm giống và khác trong môtip, nhân vật).
   • Khẳng định sức sống và giá trị của tác phẩm trong việc truyền tải đạo lí truyền thống của dân tộc.
5. Kết luận và kiến nghị:
   • Kết luận: Tóm lược lại các đặc điểm chính đã phân tích. Khẳng định Lục Vân Tiên là một truyện thơ Nôm tiêu biểu, thành công trong việc thể hiện lí tưởng đạo đức và khát vọng của nhân dân.
   • Kiến nghị: Đề xuất cần tiếp tục đưa những tác phẩm giá trị như Lục Vân Tiên vào giảng dạy để giáo dục thế hệ trẻ về đạo lí làm người.
6. Tài liệu tham khảo: Liệt kê các sách, bài viết đã sử dụng (ví dụ: SGK Ngữ văn 11, bộ Cánh diều; các bài phân tích trên mạng...).

Bước 3: Viết báo cáo hoàn chỉnh

Dựa trên đề cương đã xây dựng, các bạn tiến hành viết thành một báo cáo hoàn chỉnh. Lưu ý:

• Ngôn ngữ: Sử dụng ngôn ngữ khách quan, khoa học. Hạn chế dùng từ ngữ biểu cảm, cảm thán như trong văn nghị luận. Ví dụ, thay vì viết "Hành động của Lục Vân Tiên thật đáng ngưỡng mộ!", hãy viết "Hành động của Lục Vân Tiên thể hiện rõ tinh thần nghĩa hiệp, một phẩm chất được đề cao trong tác phẩm".
• Trình bày: Chia các mục, tiểu mục rõ ràng, có thể đánh số như đề cương. Các trích dẫn thơ hoặc ý kiến phải đặt trong ngoặc kép và ghi rõ nguồn.
• Kiểm tra: Sau khi viết xong, hãy đọc lại thật kĩ để sửa lỗi chính tả, ngữ pháp và đảm bảo tính logic, mạch lạc của toàn bài. Đảm bảo dung lượng bài viết phù hợp với yêu cầu (khoảng 1000 chữ).

III. Tự đánh giá và hoàn thiện kĩ năng

Sau khi hoàn thành bài viết, bạn hãy tự mình kiểm tra lại dựa trên bảng tiêu chí sau. Đây cũng là những tiêu chí mà giáo viên sẽ dùng để đánh giá bài làm của bạn.

Bảng kiểm kĩ năng viết báo cáo nghiên cứu:

Việc tự đánh giá này sẽ giúp bạn nhận ra điểm mạnh, điểm yếu của mình, từ đó có kế hoạch rèn luyện và cải thiện kĩ năng viết một cách hiệu quả nhất.

C. Câu hỏi ôn tập và bài tập

Để củng cố kiến thức, các bạn hãy thử trả lời các câu hỏi tự luận sau. Đây là những câu hỏi giúp bạn hệ thống lại kiến thức và tư duy sâu hơn về các kiểu bài đã học.

1. Câu 1: Phân biệt sự khác nhau cơ bản về mục đích, ngôn ngữ và cấu trúc giữa một bài báo cáo kết quả nghiên cứu và một bài văn nghị luận về tác phẩm văn học.

   Gợi ý trả lời: Lập bảng so sánh dựa trên các tiêu chí: Mục đích (trình bày kết quả khách quan vs. thuyết phục bằng quan điểm chủ quan), Ngôn ngữ (khoa học, chính xác vs. biểu cảm, giàu hình ảnh), Cấu trúc (cấu trúc báo cáo khoa học vs. cấu trúc 3 phần Mở-Thân-Kết của bài văn nghị luận).

2. Câu 2: Nếu chọn đề tài "Đặc điểm của ngôn ngữ thơ trữ tình qua một số bài thơ đã học trong chương trình Ngữ văn 11", bạn sẽ lựa chọn những bài thơ nào để phân tích và sẽ triển khai các luận điểm chính ra sao?

   Gợi ý trả lời: Có thể chọn 2-3 bài thơ thuộc các giai đoạn/phong cách khác nhau (ví dụ: thơ trung đại - "Thu điếu", thơ mới - "Vội vàng"). Các luận điểm có thể là: Tính hàm súc, cô đọng; Tính hình tượng; Tính nhạc điệu. Mỗi luận điểm lấy dẫn chứng từ các bài thơ đã chọn để làm rõ.

3. Câu 3: Tại sao việc trích dẫn nguồn và lập danh mục "Tài liệu tham khảo" lại là một yêu cầu bắt buộc trong báo cáo nghiên cứu?

   Gợi ý trả lời: Nêu bật 3 lí do chính: (1) Thể hiện sự tôn trọng bản quyền trí tuệ, tránh đạo văn. (2) Tăng tính khách quan, đáng tin cậy cho kết quả nghiên cứu. (3) Giúp người đọc có thể tìm lại nguồn tài liệu để kiểm chứng hoặc tìm hiểu sâu hơn.

D. Kết luận & Tóm tắt

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau ôn tập lại toàn bộ kiến thức và kĩ năng quan trọng của phần Viết trong học kì 1. Bài học đã hệ thống hóa đặc điểm của hai kiểu văn bản chính là báo cáo nghiên cứu và văn nghị luận, đồng thời cung cấp hướng dẫn chi tiết để giải quyết đề bài trong sách giáo khoa. Điểm mấu chốt các bạn cần nhớ là phải xác định đúng yêu cầu của đề bài để lựa chọn văn phong và cấu trúc cho phù hợp. Viết không chỉ là để trả bài, mà còn là quá trình rèn luyện tư duy logic, khả năng tổ chức thông tin và biểu đạt ý tưởng một cách hiệu quả. Chúc các bạn ôn tập tốt và đạt kết quả cao trong kì thi sắp tới!