Soạn bài Ôn tập cuối kì 1 (Nói và nghe) - Ngữ văn - Lớp 11 - Cánh diều

A. Giới thiệu chung

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Vậy là chúng ta đã đi hết nửa chặng đường của năm học với rất nhiều kiến thức bổ ích. Phần ôn tập và tự đánh giá cuối học kì 1, đặc biệt là kĩ năng Nói và Nghe, là một cơ hội quý báu để các em hệ thống hóa lại những gì đã học. Đây không chỉ là việc ôn lại bài cũ mà còn là dịp để rèn giũa khả năng giao tiếp, trình bày quan điểm một cách tự tin và thuyết phục. Bài học hôm nay sẽ giúp các em nắm vững phương pháp thuyết trình về một vấn đề xã hội, cách tham gia thảo luận hiệu quả, và quan trọng nhất là biết cách tự đánh giá sự tiến bộ của bản thân và góp ý cho bạn bè. Hãy cùng nhau khám phá nhé!

B. Nội dung chính

I. Hệ thống hóa kiến thức kĩ năng Nói và Nghe học kì 1

Trong học kì vừa qua, các em đã được trang bị hai nhóm kĩ năng giao tiếp quan trọng là thuyết trình và thảo luận. Chúng ta hãy cùng điểm lại những yêu cầu cốt lõi của từng kĩ năng.

1. Kĩ năng thuyết trình về một vấn đề xã hội

Thuyết trình không chỉ là nói trước đám đông, mà là nghệ thuật trình bày thông tin, quan điểm một cách logic, hấp dẫn để thuyết phục người nghe.

• a. Chuẩn bị bài nói: Đây là bước nền tảng quyết định 80% thành công của bài thuyết trình.
• Xác định đề tài và mục đích: Lựa chọn một vấn đề xã hội em thực sự quan tâm, có hiểu biết và muốn chia sẻ. Mục đích có thể là để cung cấp thông tin, thuyết phục thay đổi nhận thức, hoặc kêu gọi hành động.
• Tìm ý và thu thập tư liệu: Brainstorm (động não) tất cả các ý tưởng liên quan. Sau đó, tìm kiếm thông tin, số liệu, dẫn chứng từ các nguồn đáng tin cậy (sách, báo, nghiên cứu khoa học) để làm giàu cho bài nói.
• Lập dàn ý chi tiết: Sắp xếp các ý tưởng thành một cấu trúc chặt chẽ gồm 3 phần: Mở đầu (dẫn dắt, nêu vấn đề), Thân bài (triển khai các luận điểm chính), và Kết luận (tóm tắt, khẳng định thông điệp).
• b. Luyện tập và trình bày:
• Luyện tập nhiều lần: Hãy tập nói một mình trước gương, sau đó tập trước nhóm bạn hoặc gia đình để nhận góp ý. Việc này giúp em làm chủ nội dung, kiểm soát thời gian và tăng sự tự tin.
• Sử dụng ngôn ngữ cơ thể: Giao tiếp bằng mắt, cử chỉ tay, biểu cảm khuôn mặt và tư thế đĩnh đạc sẽ giúp bài nói sinh động và kết nối tốt hơn với khán giả.
• Sử dụng phương tiện hỗ trợ: Nếu dùng slide (PowerPoint, Canva), hãy thiết kế đơn giản, hình ảnh minh họa rõ nét, chữ viết đủ lớn và chỉ ghi các ý chính, tránh sao chép cả đoạn văn dài.
• c. Trao đổi và đánh giá:
• Thái độ lắng nghe: Sau khi trình bày, hãy lắng nghe câu hỏi và phản hồi từ người nghe một cách cầu thị.
• Trả lời câu hỏi: Trả lời ngắn gọn, đúng trọng tâm, thể hiện sự tôn trọng người hỏi. Nếu chưa biết câu trả lời, hãy thẳng thắn thừa nhận và hứa sẽ tìm hiểu sau.

2. Kĩ năng thảo luận, tranh luận về một vấn đề đời sống

Thảo luận và tranh luận giúp chúng ta nhìn nhận một vấn đề từ nhiều góc độ khác nhau, rèn luyện tư duy phản biện và kĩ năng làm việc nhóm.

• a. Chuẩn bị nội dung:
• Nghiên cứu kĩ vấn đề: Không chỉ nắm vững quan điểm của mình, em cần tìm hiểu cả các quan điểm trái chiều để có thể phản biện một cách thuyết phục.
• Chuẩn bị luận điểm, luận cứ: Xây dựng hệ thống ý kiến của mình một cách logic. Mỗi luận điểm phải được hỗ trợ bởi những luận cứ (dẫn chứng, số liệu, ví dụ) xác thực.
• b. Kĩ năng khi tham gia thảo luận:
• Lắng nghe tích cực: Tập trung nghe ý kiến của người khác, cố gắng hiểu rõ quan điểm của họ trước khi phản hồi. Đừng chỉ chờ đến lượt mình nói.
• Trình bày ý kiến rõ ràng: Nói ngắn gọn, đi thẳng vào vấn đề. Bắt đầu bằng các cụm từ như "Theo quan điểm của tôi...", "Tôi đồng ý với bạn X ở điểm..., tuy nhiên tôi muốn bổ sung...", "Tôi có một góc nhìn khác về vấn đề này...".
• Tôn trọng người đối thoại: Luôn giữ thái độ lịch sự, văn minh, ngay cả khi không đồng tình. Phản biện ý kiến, không công kích cá nhân.
• Hướng đến mục tiêu chung: Mục đích cuối cùng của thảo luận là tìm ra giải pháp hoặc sự hiểu biết chung, không phải để "thắng thua".

II. Hướng dẫn thực hành theo yêu cầu SGK trang 127

Sách giáo khoa yêu cầu: Trình bày ý kiến về một vấn đề xã hội mà em quan tâm. Sau đó, người nghe nêu câu hỏi, trao đổi về nội dung và cách trình bày.

1. Hướng dẫn lựa chọn và phân tích đề tài

Đây là một đề bài mở, cho phép các em tự do lựa chọn. Để bài nói có chiều sâu, hãy chọn một vấn đề vừa có tính thời sự, vừa gần gũi với lứa tuổi học sinh. Dưới đây là một vài gợi ý:

• Áp lực đồng trang lứa (peer pressure) ở học đường.
• Văn hóa thần tượng (idol) trong giới trẻ hiện nay.
• Mặt trái của việc lạm dụng mạng xã hội.
• Tầm quan trọng của sức khỏe tinh thần đối với học sinh.
• Trách nhiệm của thế hệ trẻ trong việc bảo vệ môi trường.

Ví dụ tham khảo: Chúng ta sẽ cùng nhau xây dựng dàn ý cho đề tài "Tác động hai mặt của mạng xã hội đối với học sinh THPT".

2. Dàn ý chi tiết cho đề tài tham khảo

Đề tài: Tác động hai mặt của mạng xã hội đối với học sinh THPT
Mục đích: Giúp các bạn học sinh nhận thức rõ cả lợi ích và tác hại của mạng xã hội, từ đó hình thành thói quen sử dụng thông minh và hiệu quả.
Đối tượng nghe: Thầy cô và các bạn học sinh trong lớp.

• a. Mở đầu (Khoảng 1 phút)
• Dẫn dắt: Bắt đầu bằng một câu hỏi gây chú ý hoặc một con số thống kê ấn tượng. Ví dụ: "Mỗi sáng thức dậy, việc đầu tiên bạn làm là gì? Có phải là cầm lấy điện thoại và lướt Facebook, TikTok không? Theo thống kê, trung bình mỗi thanh thiếu niên Việt Nam dành hơn 2 tiếng mỗi ngày cho mạng xã hội."
• Nêu vấn đề: "Rõ ràng, mạng xã hội đã trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống của chúng ta. Nó mang lại nhiều lợi ích, nhưng cũng tiềm ẩn không ít rủi ro. Vậy, mạng xã hội đang tác động đến chúng ta – những học sinh THPT – theo những chiều hướng nào?"
• Giới thiệu cấu trúc: "Trong bài nói hôm nay, mình sẽ cùng các bạn phân tích hai mặt của vấn đề: những tác động tích cực và những hệ lụy tiêu cực, đồng thời đề xuất một vài giải pháp để chúng ta có thể làm chủ công cụ powerful này."
• b. Thân bài (Khoảng 5-6 phút)
• Luận điểm 1: Những giá trị tích cực mà mạng xã hội mang lại.
• Nguồn thông tin và kiến thức khổng lồ: Dễ dàng cập nhật tin tức, theo dõi các kênh giáo dục (TedEd, Khan Academy), tham gia các nhóm học tập, trao đổi tài liệu. (Ví dụ: Nhóm "Học văn chị Hiên", các group chia sẻ tài liệu ôn thi THPT Quốc gia).
• Phương tiện kết nối và chia sẻ: Giữ liên lạc với bạn bè, người thân; kết bạn với những người cùng sở thích; chia sẻ cảm xúc, suy nghĩ và những khoảnh khắc trong cuộc sống.
• Không gian giải trí và sáng tạo: Xem phim, nghe nhạc, thể hiện cá tính và sự sáng tạo qua các video, hình ảnh, bài viết.
• Luận điểm 2: Những hệ lụy tiêu cực cần cảnh giác.
• Gây nghiện và lãng phí thời gian: Việc lướt mạng xã hội vô định làm giảm thời gian dành cho học tập, thể thao, và giao tiếp trực tiếp. Dẫn đến kết quả học tập sa sút, sức khỏe giảm sút.
• Ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần: Áp lực phải thể hiện một cuộc sống hoàn hảo trên mạng ("flexing"), sự so sánh bản thân với người khác, nỗi sợ bị bỏ lỡ (FOMO), và đặc biệt là vấn nạn bắt nạt trên mạng (cyberbullying). (Ví dụ: những bình luận tiêu cực, miệt thị ngoại hình).
• Tiếp xúc với thông tin sai lệch, độc hại: Tin giả (fake news), các thử thách nguy hiểm (dangerous challenges), nội dung không phù hợp với lứa tuổi có thể ảnh hưởng tiêu cực đến nhận thức và hành vi.
• Luận điểm 3: Giải pháp để trở thành người dùng mạng xã hội thông minh.
• Về phía cá nhân: Đặt ra giới hạn thời gian sử dụng mỗi ngày; chủ động "detox" kỹ thuật số; theo dõi các trang mang lại giá trị tích cực; trang bị kĩ năng kiểm chứng thông tin; không tham gia vào các cuộc tranh cãi tiêu cực.
• Về phía gia đình và nhà trường: Cần có sự đồng hành, định hướng của cha mẹ và thầy cô để giúp học sinh sử dụng mạng xã hội một cách an toàn và có trách nhiệm.
• c. Kết luận (Khoảng 1 phút)
• Tóm tắt: "Như vậy, mạng xã hội giống như một con dao hai lưỡi. Nó có thể là một công cụ học tập và kết nối tuyệt vời, nhưng cũng có thể là một cái bẫy kéo chúng ta xa rời cuộc sống thực."
• Khẳng định thông điệp: "Chìa khóa nằm ở chính chúng ta. Thay vì để mạng xã hội kiểm soát mình, hãy học cách làm chủ nó."
• Kêu gọi hành động: "Mình hy vọng sau bài nói này, mỗi chúng ta sẽ dành một chút thời gian để nhìn lại thói quen sử dụng mạng xã hội của bản thân và cùng nhau xây dựng một môi trường mạng lành mạnh hơn. Cảm ơn thầy cô và các bạn đã lắng nghe!"

III. Hướng dẫn tự đánh giá và đánh giá bạn học (đồng đẳng)

Sau mỗi bài trình bày, phần tự đánh giá và góp ý cho bạn bè là vô cùng quan trọng. Nó giúp người nói nhận ra ưu, nhược điểm của mình, và người nghe rèn luyện kĩ năng quan sát, phân tích.

1. Bảng tiêu chí đánh giá bài nói

Các em có thể sử dụng bảng kiểm dưới đây để tự đánh giá hoặc đánh giá cho bạn. Hãy đánh dấu tick (✓) vào các mức độ: Tốt, Khá, Cần cải thiện.

2. Nguyên tắc đưa ra phản hồi mang tính xây dựng

Khi góp ý cho bạn, hãy tuân thủ các nguyên tắc sau để lời nhận xét thực sự hữu ích:

• Cụ thể, không chung chung: Thay vì nói "Bài của bạn hay lắm", hãy nói "Mình rất ấn tượng với phần bạn đưa ra số liệu thống kê về thời gian sử dụng mạng xã hội, nó làm luận điểm của bạn convincing hơn rất nhiều."
• Góp ý cả ưu điểm và nhược điểm: Bắt đầu bằng việc khen ngợi những điểm bạn làm tốt, sau đó mới nhẹ nhàng góp ý những điểm cần cải thiện. Đây gọi là phương pháp "bánh mì kẹp" (Khen - Góp ý - Khen).
• Tập trung vào bài nói, không công kích cá nhân: Phân biệt rõ ràng giữa bài trình bày và con người của người trình bày.
• Đưa ra gợi ý cải thiện: Thay vì chỉ nói "Phần kết của bạn hơi yếu", hãy gợi ý: "Phần kết sẽ mạnh mẽ hơn nếu bạn thêm một lời kêu gọi hành động cụ thể cho cả lớp."

C. Câu hỏi ôn tập và bài tập

Để củng cố kiến thức và kĩ năng, các em hãy suy nghĩ và trả lời các câu hỏi sau:

1. Câu hỏi 1: Theo em, yếu tố nào là quan trọng nhất để có một bài thuyết trình thành công: nội dung sâu sắc, phong thái tự tin hay slide trình chiếu đẹp mắt? Tại sao?
   Gợi ý trả lời: Phân tích tầm quan trọng của cả ba yếu tố và chỉ ra rằng chúng có mối quan hệ bổ trợ lẫn nhau. Tuy nhiên, nội dung vẫn là "xương sống" của bài nói. Một nội dung sáo rỗng thì dù phong thái tự tin hay slide đẹp cũng không thể cứu vãn. Ngược lại, nội dung tốt nhưng cách trình bày kém cũng làm giảm hiệu quả truyền đạt.
2. Câu hỏi 2: Khi tham gia thảo luận, nếu một bạn đưa ra ý kiến hoàn toàn trái ngược với em, em sẽ phản hồi như thế nào để vừa bảo vệ được quan điểm của mình, vừa giữ được không khí thảo luận tích cực?
   Gợi ý trả lời: Áp dụng các nguyên tắc: lắng nghe để hiểu rõ ý bạn, công nhận một phần hợp lí trong ý kiến của bạn (nếu có) bằng câu "Mình hiểu ý của bạn...", sau đó trình bày quan điểm của mình kèm theo dẫn chứng, và kết thúc bằng một thái độ cởi mở, sẵn sàng trao đổi thêm.
3. Câu hỏi 3: Hãy lập một dàn ý chi tiết cho bài nói về chủ đề: "Văn hóa đọc trong giới trẻ hiện nay: thách thức và cơ hội".
   Gợi ý trả lời: Xây dựng dàn ý 3 phần: Mở bài (dẫn dắt thực trạng đọc của giới trẻ), Thân bài (Luận điểm 1: Thách thức - sự cạnh tranh của các phương tiện giải trí khác; Luận điểm 2: Cơ hội - sách điện tử, sách nói, các cộng đồng review sách...; Luận điểm 3: Giải pháp để thúc đẩy văn hóa đọc), Kết bài (khẳng định giá trị của việc đọc và kêu gọi hành động).

D. Kết luận và tóm tắt

Qua buổi ôn tập hôm nay, chúng ta đã hệ thống lại toàn bộ kiến thức và kĩ năng cốt lõi về Nói và Nghe trong học kì 1. Các em đã nắm được quy trình chuẩn bị và thực hiện một bài thuyết trình về vấn đề xã hội, cũng như các nguyên tắc để tham gia thảo luận một cách hiệu quả. Quan trọng hơn, các em đã biết cách sử dụng bảng tiêu chí để tự đánh giá và đưa ra nhận xét xây dựng cho bạn bè. Kĩ năng giao tiếp, trình bày quan điểm là hành trang không thể thiếu cho các em không chỉ trong học tập mà còn trong cuộc sống sau này. Hãy chăm chỉ luyện tập, đừng ngại thất bại, vì mỗi lần nói trước đám đông là một lần các em trở nên mạnh dạn và trưởng thành hơn. Chúc các em thành công!