Soạn bài Ôn tập trang 55 - Ngữ văn - Lớp 11 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Sau khi cùng nhau khám phá các văn bản nghị luận đặc sắc trong Bài 2, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau dừng lại ở trạm ôn tập trang 55. Đây là một phần cực kỳ quan trọng, giúp các em hệ thống hóa lại toàn bộ kiến thức về cấu trúc của văn bản nghị luận - một trong những kiểu văn bản trọng tâm của chương trình Ngữ văn THPT. Việc nắm vững cấu trúc này không chỉ giúp các em đọc hiểu văn bản tốt hơn mà còn là chìa khóa để tạo ra những bài viết, bài nói có sức thuyết phục, chặt chẽ. Bài học hôm nay sẽ giúp các em củng cố vững chắc các khái niệm như luận đề, luận điểm, lí lẽ, bằng chứng và áp dụng chúng vào việc phân tích, thực hành một cách thành thạo.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Hệ thống hóa kiến thức về cấu trúc văn bản nghị luận

Văn bản nghị luận cũng giống như một công trình kiến trúc. Để vững chãi và có giá trị, nó cần một bộ khung kết cấu chặt chẽ. Bộ khung đó được tạo nên từ bốn yếu tố cốt lõi: luận đề, luận điểm, lí lẽ và bằng chứng. Việc hiểu rõ vai trò và mối quan hệ giữa chúng là bước đầu tiên để chinh phục kiểu văn bản này.

1.1. Luận đề: Linh hồn của văn bản

Định nghĩa luận đề

Luận đề là vấn đề chính, là tư tưởng cốt lõi mà người viết/nói muốn bàn luận, làm sáng tỏ trong toàn bộ văn bản. Nó trả lời cho câu hỏi: "Văn bản này nói về điều gì? Tác giả muốn thuyết phục chúng ta tin vào điều gì?". Luận đề chính là linh hồn, là kim chỉ nam định hướng cho toàn bộ hệ thống lập luận phía sau.

Ví dụ: Trong "Hịch tướng sĩ", luận đề là khích lệ lòng yêu nước và ý chí quyết chiến quyết thắng quân xâm lược Mông - Nguyên của các tướng sĩ nhà Trần.

Đặc điểm của một luận đề tốt

Rõ ràng, cụ thể: Luận đề không nên mơ hồ, chung chung. Nó cần nêu bật được vấn đề một cách trực diện.
Có tính tranh luận: Một luận đề tốt thường chứa đựng một quan điểm, một ý kiến có thể gây ra các luồng ý kiến khác nhau, từ đó tạo ra không gian để bàn luận, thuyết phục.
Giới hạn phạm vi: Luận đề cần có phạm vi phù hợp với dung lượng của văn bản, không quá rộng để có thể phân tích sâu và thấu đáo.

Cách xác định luận đề trong văn bản

Để tìm luận đề, các em có thể tập trung vào:

Nhan đề của văn bản: Thường thì nhan đề đã hàm chứa hoặc gợi mở trực tiếp về luận đề.
Phần mở đầu và kết luận: Tác giả thường giới thiệu luận đề ở đầu và khẳng định lại nó ở cuối văn bản.
Các từ ngữ, câu văn được lặp đi lặp lại: Sự nhấn mạnh này thường hướng về vấn đề cốt lõi của văn bản.

1.2. Luận điểm: Các cột trụ chính

Luận điểm là gì?

Nếu luận đề là mái nhà thì luận điểm là những cây cột trụ chống đỡ cho mái nhà đó. Luận điểm là các ý chính, các khía cạnh triển khai làm sáng tỏ cho luận đề. Mỗi luận điểm sẽ tập trung vào một phương diện của vấn đề, và khi tổng hợp lại, chúng sẽ tạo thành một hệ thống lập luận hoàn chỉnh, thuyết phục.

Ví dụ: Để làm sáng tỏ luận đề trong "Hịch tướng sĩ", Trần Quốc Tuấn đã triển khai các luận điểm chính như: Nêu gương các trung thần nghĩa sĩ trong lịch sử, Phân tích tình hình nguy cấp của đất nước và tội ác của giặc, Vạch ra thái độ bàng quan, hưởng lạc của các tướng sĩ, và cuối cùng là Khích lệ tinh thần chiến đấu, chỉ ra con đường đúng đắn.

Mối quan hệ giữa luận đề và luận điểm

Mối quan hệ này là mối quan hệ giữa cái chung và cái riêng, cái tổng quát và cái cụ thể. Luận đề mang tính bao quát, còn các luận điểm có nhiệm vụ cụ thể hóa, làm rõ từng phần cho luận đề. Một hệ thống luận điểm tốt phải đảm bảo tính logic, mạch lạc và phải phục vụ trực tiếp cho luận đề, không đi lạc hướng.

1.3. Lí lẽ và bằng chứng: Nền móng vững chắc

Phân biệt lí lẽ và bằng chứng

Để một luận điểm đứng vững, nó cần được xây trên nền móng của lí lẽ và bằng chứng.

Lí lẽ (Lý luận): Là những giải thích, phân tích, lập luận logic nhằm trả lời câu hỏi "Vì sao luận điểm này lại đúng?". Lí lẽ thể hiện năng lực tư duy, khả năng phân tích của người viết.
Bằng chứng (Dẫn chứng): Là những thông tin xác thực, những minh chứng cụ thể được đưa ra để hỗ trợ cho lí lẽ và làm cho luận điểm trở nên đáng tin cậy. Bằng chứng trả lời cho câu hỏi "Điều gì chứng minh cho lí lẽ đó?".

Các loại bằng chứng thuyết phục

Bằng chứng càng xác thực, đa dạng thì sức thuyết phục của văn bản càng cao. Các loại bằng chứng thường gặp bao gồm:

Số liệu thống kê: Các con số biết nói từ những nguồn đáng tin cậy.
Sự kiện lịch sử, khoa học: Những sự thật đã được công nhận rộng rãi.
Trích dẫn từ người nổi tiếng, chuyên gia: Mượn uy tín của người khác để tăng sức nặng cho lập luận.
Ví dụ từ thực tế đời sống: Những câu chuyện, tình huống cụ thể, gần gũi.
Dẫn chứng từ tác phẩm văn học: Sử dụng trong các bài nghị luận văn học.

1.4. Sơ đồ hóa cấu trúc văn bản nghị luận

Để dễ hình dung, các em có thể tưởng tượng cấu trúc văn bản nghị luận như một cái cây:

Luận đề: Thân cây - phần chính, nâng đỡ toàn bộ.
Luận điểm: Các cành cây lớn - tỏa ra từ thân, tạo nên hình dáng của cây.
Lí lẽ: Các cành cây nhỏ hơn - mọc ra từ cành lớn.
Bằng chứng: Lá cây, hoa, quả - làm cho cành cây thêm sức sống và cụ thể.

Hệ thống này cho thấy một cấu trúc tầng bậc, lớp lang, trong đó các yếu tố liên kết chặt chẽ, bổ sung cho nhau để tạo thành một thể thống nhất.

2. Phân tích văn bản mẫu: "Nắng đã hanh rồi" (Vũ Bằng)

Bây giờ, chúng ta sẽ áp dụng hệ thống kiến thức trên để phân tích cụ thể văn bản "Nắng đã hanh rồi" của Vũ Bằng, một tác phẩm đã học trong bài.

2.1. Xác định luận đề và quan điểm người viết

Luận đề của văn bản

Luận đề của văn bản "Nắng đã hanh rồi" có thể được xác định là: Tình yêu và nỗi nhớ da diết, khắc khoải của một người con xa quê đối với mùa thu Hà Nội, được thể hiện qua những cảm nhận tinh tế về cái nắng hanh đặc trưng. Luận đề này không được phát biểu trực tiếp thành một câu rành mạch mà thấm đẫm trong từng câu chữ, hình ảnh, cảm xúc của tác giả.

Quan điểm và thái độ của người viết

Qua văn bản, ta thấy rõ quan điểm và thái độ của Vũ Bằng:

Trân trọng, yêu mến: Tác giả dành những lời lẽ đẹp đẽ, những cảm nhận tinh vi nhất để nói về nắng thu Hà Nội.
Hoài niệm, nhung nhớ: Nỗi nhớ không chỉ là cảm xúc chủ đạo mà còn là động lực để tác giả viết nên những trang văn này. Nỗi nhớ ấy vừa ngọt ngào, vừa đau đáu.
Tự hào: Tác giả tự hào về vẻ đẹp riêng có của quê hương, một vẻ đẹp không thể tìm thấy ở bất cứ nơi nào khác.

2.2. Phân tích hệ thống luận điểm

Để làm sáng tỏ luận đề về tình yêu và nỗi nhớ Hà Nội, Vũ Bằng đã triển khai các luận điểm chính sau:

Luận điểm 1: Cái nắng thu Hà Nội là một thứ nắng đặc biệt, không thể trộn lẫn.

Lí lẽ: Tác giả lập luận rằng nắng thu Hà Nội khác hẳn với nắng Sài Gòn. Nắng Sài Gòn thì "thẳng thắn, trung thực", còn nắng thu Hà Nội thì "mỏng như một lớp lụa, vàng như một màu lê chín".
Bằng chứng: Tác giả dùng hàng loạt hình ảnh so sánh, từ ngữ giàu sức gợi để miêu tả cái nắng: "vàng hoe", "không gay gắt", "se se lạnh", "thơm thơm như mùi hoa ngâu". Những bằng chứng cảm tính này tạo nên sức hấp dẫn đặc biệt cho lập luận.

Luận điểm 2: Nắng thu Hà Nội gợi lên nỗi nhớ quê hương da diết, khôn nguôi.

Lí lẽ: Tác giả cho rằng, chính cái nắng hanh hao ấy đã đánh thức mọi ký ức, mọi giác quan về Hà Nội trong lòng người xa xứ.
Bằng chứng: Nỗi nhớ được cụ thể hóa qua hàng loạt hình ảnh của Hà Nội xưa ùa về trong tâm tưởng: "nhớ Cửa Ô", "nhớ những con đường thân thuộc", "nhớ tiếng rao của người bán hàng rong", "nhớ mùi cốm Vòng". Nắng trở thành chất xúc tác gợi mở cả một trời thương nhớ.

Luận điểm 3: Tình yêu Hà Nội hòa quyện trong từng cảm giác, giác quan, trở thành một phần máu thịt.

Lí lẽ: Tình yêu quê hương của tác giả không phải là một khái niệm trừu tượng, mà là những cảm nhận hết sức cụ thể, gắn liền với từng giác quan.
Bằng chứng: Tác giả huy động mọi giác quan để cảm nhận Hà Nội: thị giác (màu nắng vàng hoe), khứu giác (mùi hoa ngâu, mùi cốm), thính giác (tiếng rao hàng), xúc giác (cái se se lạnh). Tình yêu ấy thấm sâu vào da thịt, biến nỗi nhớ thành một phản xạ tự nhiên, một nhu cầu tự thân.

3. Rèn luyện kĩ năng viết văn bản nghị luận (Câu 4, trang 55)

Câu hỏi số 4 yêu cầu: Viết đoạn văn (khoảng 200 chữ) phân tích một khía cạnh làm nên sức hấp dẫn của văn bản "Nắng đã hanh rồi". Đây là cơ hội để các em vận dụng kiến thức vào thực hành.

3.1. Hướng dẫn lựa chọn khía cạnh phân tích

Để đoạn văn sâu sắc, các em nên chọn một khía cạnh cụ thể thay vì nói chung chung. Dưới đây là một vài gợi ý:

Nghệ thuật sử dụng ngôn từ: Phân tích cách Vũ Bằng dùng từ láy, tính từ, hình ảnh so sánh, ẩn dụ để miêu tả nắng và nỗi nhớ.
Sự tinh tế trong việc huy động các giác quan: Phân tích cách tác giả kết hợp các cảm nhận thị giác, khứu giác, xúc giác... để tái hiện mùa thu Hà Nội.
Dòng chảy cảm xúc của nhân vật trữ tình: Phân tích sự chuyển biến trong cảm xúc của tác giả, từ cảm nhận nắng đến trào dâng nỗi nhớ.
Chất "tùy bút" độc đáo: Phân tích sự tự do, phóng khoáng trong cách viết, sự kết hợp giữa chính luận, trữ tình và miêu tả.

3.2. Các bước viết đoạn văn nghị luận

Bước 1: Lập dàn ý: Chọn một khía cạnh (ví dụ: nghệ thuật sử dụng ngôn từ). Vạch ra các ý chính: câu chủ đề, các lí lẽ (ngôn từ giàu hình ảnh, giàu nhạc điệu), và các bằng chứng (dẫn câu văn cụ thể từ tác phẩm).
Bước 2: Viết câu chủ đề (Topic Sentence): Câu này phải nêu rõ được khía cạnh em sẽ phân tích. Ví dụ: "Một trong những yếu tố quan trọng làm nên sức hấp dẫn đặc biệt cho tùy bút 'Nắng đã hanh rồi' chính là nghệ thuật sử dụng ngôn từ tinh tế, tài hoa của nhà văn Vũ Bằng."
Bước 3: Triển khai các luận cứ: Dùng các câu tiếp theo để triển khai lí lẽ và đưa ra bằng chứng. Mỗi lí lẽ nên được minh họa bằng một hoặc hai dẫn chứng tiêu biểu.
Bước 4: Viết câu kết: Tóm lại, khẳng định lại giá trị của khía cạnh vừa phân tích. Ví dụ: "Chính thứ ngôn ngữ đầy mê hoặc ấy đã biến những trang văn thành một bức tranh lụa mềm mại, thấm đẫm tình yêu quê hương đất nước."

3.3. Đoạn văn tham khảo

Một trong những yếu tố quan trọng làm nên sức hấp dẫn đặc biệt cho tùy bút "Nắng đã hanh rồi" chính là nghệ thuật sử dụng ngôn từ tinh tế, tài hoa của nhà văn Vũ Bằng. Dưới ngòi bút của ông, ngôn ngữ không chỉ là phương tiện biểu đạt mà đã trở thành một công cụ nghệ thuật đầy mê hoặc. Tác giả đã sử dụng hàng loạt các tính từ, từ láy giàu sức gợi như "vàng hoe", "mỏng như lụa", "se se lạnh", "thơm thơm" để đặc tả cái nắng thu Hà Nội, biến một hiện tượng tự nhiên vô hình thành một thực thể hữu hình, có hồn. Không chỉ vậy, những câu văn dài, co duỗi nhịp nhàng, uyển chuyển như một dòng cảm xúc miên man đã tạo nên nhạc điệu du dương, trầm bổng cho áng văn. Chẳng hạn, câu văn "Tôi nhớ đến những buổi chiều thái hòa, yên tịnh, những buổi chiều vàng óng như lụa kén, êm như nhung, ngọt như mật ong..." đã vắt kiệt sự tinh tế của tiếng Việt để diễn tả nỗi nhớ. Chính thứ ngôn ngữ giàu chất thơ, chất nhạc ấy đã chưng cất thành công thứ "đặc sản" của mùa thu Hà Nội, lay động sâu sắc trái tim người đọc và khẳng định tài năng của một bậc thầy tùy bút.

4. Rèn luyện kĩ năng nói và nghe (Câu 5, trang 55)

Câu hỏi số 5 đặt ra một vấn đề để thảo luận: "Theo bạn, sức sống của một tác phẩm văn chương được tạo nên từ những yếu tố nào?" Đây là một vấn đề lớn, đòi hỏi tư duy tổng hợp và khả năng trình bày quan điểm.

4.1. Gợi ý nội dung thảo luận

Để có một bài nói thuyết phục, các em nên xây dựng hệ thống luận điểm rõ ràng. Sức sống của một tác phẩm văn chương thường đến từ sự kết hợp của các yếu tố sau:

Luận điểm 1: Giá trị nội dung, tư tưởng sâu sắc

Lí lẽ: Tác phẩm phải đặt ra được những vấn đề lớn lao, có ý nghĩa phổ quát về con người, về cuộc đời (tình yêu, sự sống, cái chết, thân phận con người, khát vọng tự do...).
Bằng chứng: "Truyện Kiều" của Nguyễn Du sống mãi vì nói lên nỗi đau của thân phận con người và đề cao khát vọng tình yêu, công lí. "Chí Phèo" của Nam Cao bất tử vì đã đặt ra câu hỏi nhức nhối về quyền làm người.

Luận điểm 2: Hình thức nghệ thuật độc đáo, điêu luyện

Lí lẽ: Nội dung hay phải được chuyển tải bằng một hình thức nghệ thuật tương xứng. Ngôn từ, hình ảnh, kết cấu, giọng điệu... chính là chiếc áo làm nên vẻ đẹp cho tác phẩm.
Bằng chứng: Thơ Hồ Xuân Hương sống mãi với thời gian nhờ ngôn ngữ bình dân mà sắc sảo, táo bạo. Văn của Nguyễn Tuân có sức hấp dẫn lớn nhờ sự tài hoa, uyên bác và kho từ vựng phong phú.

Luận điểm 3: Khả năng tạo ra sự đồng cảm và đối thoại với người đọc

Lí lẽ: Một tác phẩm vĩ đại là tác phẩm có khả năng vượt qua rào cản thời gian, không gian để chạm đến những rung cảm sâu kín trong tâm hồn độc giả mọi thế hệ. Người đọc tìm thấy một phần của mình trong đó.
Bằng chứng: Độc giả ngày nay vẫn khóc, cười cùng các nhân vật trong "Số đỏ" của Vũ Trọng Phụng hay "Dế Mèn phiêu lưu ký" của Tô Hoài.

4.2. Kĩ năng trình bày và lắng nghe

Khi nói: Trình bày rõ ràng quan điểm của mình, sắp xếp các luận điểm logic. Dùng ví dụ cụ thể để minh họa. Giữ giọng điệu tự tin, biểu cảm. Sử dụng ngôn ngữ cơ thể phù hợp.
Khi nghe: Tập trung lắng nghe ý kiến của bạn. Ghi chú lại những điểm hay hoặc những điểm chưa đồng tình. Đặt câu hỏi để làm rõ vấn đề. Khi phản hồi, cần giữ thái độ tôn trọng, xây dựng, tránh công kích cá nhân.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Để củng cố sâu hơn kiến thức, các em hãy thử sức với các câu hỏi tự luận sau:

Câu hỏi 1: Phân tích mối quan hệ biện chứng giữa luận đề, luận điểm, lí lẽ và bằng chứng trong một văn bản nghị luận. Lấy ví dụ từ văn bản "Hịch tướng sĩ" của Trần Quốc Tuấn hoặc "Bình Ngô đại cáo" của Nguyễn Trãi.
Gợi ý trả lời: Trình bày định nghĩa của từng yếu tố. Phân tích mối quan hệ bổ sung, làm sáng tỏ cho nhau: luận đề định hướng, luận điểm cụ thể hóa, lí lẽ và bằng chứng chứng minh. Áp dụng vào văn bản cụ thể để chỉ ra đâu là luận đề, các luận điểm chính và cách tác giả dùng lí lẽ, bằng chứng để làm sáng tỏ chúng.
Câu hỏi 2: Theo bạn, yếu tố nào (lí lẽ hay bằng chứng) giữ vai trò quyết định hơn trong việc tạo nên sức thuyết phục của một bài văn nghị luận? Vì sao?
Gợi ý trả lời: Đây là câu hỏi mở. Em có thể chọn một trong hai hướng hoặc cho rằng cả hai đều quan trọng như nhau. Nếu chọn lí lẽ, hãy nhấn mạnh vai trò của tư duy, lập luận logic. Nếu chọn bằng chứng, hãy nhấn mạnh tầm quan trọng của tính xác thực, khách quan. Quan trọng nhất là phải lập luận chặt chẽ để bảo vệ quan điểm của mình.
Câu hỏi 3: Viết một đoạn văn nghị luận (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ của bạn về vai trò của việc "giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc trong thời kì hội nhập".
Gợi ý trả lời: Xây dựng đoạn văn theo cấu trúc đã học. Câu chủ đề nêu rõ quan điểm (ví dụ: Giữ gìn bản sắc là yếu tố sống còn để không bị hòa tan). Triển khai bằng các lí lẽ (bản sắc là cội nguồn, là niềm tự hào, là lợi thế cạnh tranh...) và bằng chứng (ví dụ về áo dài, phở, Tết cổ truyền... được thế giới biết đến).

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau hệ thống lại một cách toàn diện những kiến thức về cấu trúc của văn bản nghị luận. Từ việc nhận diện luận đề, luận điểm đến việc phân tích vai trò của lí lẽ và bằng chứng, các em đã có trong tay bộ công cụ sắc bén để "giải phẫu" và tạo lập văn bản nghị luận. Hãy nhớ rằng, kĩ năng lập luận logic không chỉ phục vụ cho môn Ngữ văn. Nó còn là một năng lực tư duy quan trọng giúp các em thành công trong học tập và cuộc sống. Đừng ngần ngại luyện tập phân tích các văn bản nghị luận em gặp và thử viết về những vấn đề mình quan tâm. Chúc các em học tốt!