Soạn bài Ông lão bên chiếc cầu - Ngữ văn - Lớp 9 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một tác phẩm văn học nước ngoài đặc sắc trong chương trình Ngữ văn lớp 9 - truyện ngắn "Ông lão bên chiếc cầu" của nhà văn vĩ đại người Mỹ, Ernest Hemingway. Đây không chỉ là một câu chuyện cảm động về một cá nhân trong chiến tranh, mà còn là một bài ca về lòng nhân ái và là lời lên án sâu sắc sự tàn khốc của xung đột vũ trang. Thông qua việc phân tích tác phẩm này, các em sẽ không chỉ nắm vững kiến thức về văn bản, mà còn rèn luyện được kỹ năng cảm thụ văn học, thấu hiểu những thông điệp nhân văn sâu sắc và làm quen với một phong cách nghệ thuật độc đáo - nguyên lí "tảng băng trôi". Bài soạn này sẽ là người bạn đồng hành, giúp các em giải mã từng lớp nghĩa của câu chuyện, từ đó thêm yêu và trân trọng giá trị của hòa bình.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Tìm hiểu chung về tác giả và tác phẩm

1. Tác giả Ernest Hemingway (1899-1961)

• Tiểu sử: Ernest Hemingway là một trong những nhà văn vĩ đại nhất của văn học Mỹ thế kỷ XX. Ông sinh ra tại Oak Park, Illinois. Hemingway đã tham gia nhiều cuộc chiến tranh lớn của thế kỷ với tư cách là một người lính, tài xế cứu thương và phóng viên chiến trường, bao gồm Chiến tranh thế giới thứ nhất, Nội chiến Tây Ban Nha và Chiến tranh thế giới thứ hai.
• Sự nghiệp văn học: Những trải nghiệm khốc liệt từ chiến tranh đã trở thành nguồn cảm hứng và chất liệu chủ đạo trong các sáng tác của ông. Các tác phẩm của ông thường viết về chiến tranh, tình yêu, sự sống và cái chết với một giọng văn kiệm lời nhưng đầy sức nặng. Ông được trao giải Pulitzer cho tác phẩm "Ông già và biển cả" (1953) và Giải Nobel Văn học năm 1954.
• Phong cách sáng tác - Nguyên lí "Tảng băng trôi": Hemingway là người khởi xướng và bậc thầy của nguyên lí sáng tác độc đáo này. Ông cho rằng văn chương nên giống như một tảng băng trôi, với "một phần nổi, bảy phần chìm". Nhà văn không cần giải thích, phô bày tất cả, mà chỉ cần mô tả những sự thật đơn giản, khách quan. Từ những chi tiết bề nổi đó, người đọc sẽ tự mình cảm nhận và khám phá những ý nghĩa sâu sắc, những cảm xúc ẩn giấu bên dưới "mặt nước".

2. Tác phẩm "Ông lão bên chiếc cầu" (Old Man at the Bridge)

• Hoàn cảnh ra đời: Truyện ngắn được viết vào năm 1938, khi Hemingway đang làm phóng viên chiến trường trong cuộc Nội chiến Tây Ban Nha (1936-1939). Đây là cuộc chiến đẫm máu giữa phe Cộng hòa (được Liên Xô và các lực lượng quốc tế ủng hộ) và phe Phát xít do tướng Franco lãnh đạo (được Đức Quốc xã và Ý Phát xít hậu thuẫn). Câu chuyện dựa trên một sự kiện có thật mà tác giả đã chứng kiến.
• Tóm tắt cốt truyện: Câu chuyện kể về cuộc gặp gỡ ngắn ngủi giữa nhân vật "tôi" - một người lính có nhiệm vụ quan sát sự di chuyển của quân địch - và một ông lão 76 tuổi đang ngồi nghỉ bên chiếc cầu trong dòng người di tản. Ông lão mệt mỏi và lo lắng không phải cho bản thân mình, mà cho những con vật ông bỏ lại ở quê nhà: hai con dê, một con mèo và bốn cặp bồ câu. Dù người lính cố gắng thuyết phục, ông lão vẫn không thể đi tiếp vì quá mệt và tuyệt vọng. Người lính đành bỏ lại ông với một nỗi buồn và sự bất lực.
• Bố cục: Văn bản có thể chia làm 3 phần:
  • Phần 1 (Từ đầu đến "...cháu không có gì để làm đâu"): Cuộc gặp gỡ và lời giới thiệu của ông lão về bản thân và những con vật của mình.
  • Phần 2 (Tiếp theo đến "...tôi không đi đâu được nữa"): Nỗi lo lắng của ông lão cho số phận của những con vật và sự mệt mỏi, bất lực của ông.
  • Phần 3 (Còn lại): Sự tuyệt vọng của ông lão và cảm xúc của nhân vật "tôi".

II. Đọc - hiểu và phân tích văn bản

1. Phân tích hình tượng ông lão

Ông lão là nhân vật trung tâm, là hiện thân cho những nạn nhân vô tội, nhỏ bé của chiến tranh.

a. Hoàn cảnh và dáng vẻ

• Hoàn cảnh: Ông lão 76 tuổi, phải rời bỏ quê hương San Carlos để chạy trốn khỏi cuộc pháo kích của quân phát xít. Ông là một trong hàng ngàn người dân vô tội bị cuốn vào vòng xoáy của chiến tranh.
• Dáng vẻ: Ông mặc "quần áo đen bụi bặm", đeo "đôi kính gọng thép", ngồi bên vệ đường trong khi mọi người hối hả qua cầu. Hình ảnh này gợi lên sự mệt mỏi, yếu đuối, lạc lõng và cô đơn. Chiếc cầu, ranh giới giữa sự sống và cái chết, càng làm nổi bật sự mong manh của ông.

b. Nỗi lo lắng và tình yêu thương động vật

Điểm đặc biệt nhất ở ông lão là mối bận tâm của ông không hướng về tài sản hay tính mạng của chính mình, mà dành trọn cho những con vật nuôi.

"Tôi chỉ trông coi mấy con vật thôi."

• Tình yêu thương cụ thể: Ông nhớ chính xác số lượng: "một con mèo, hai con dê và bốn cặp bồ câu". Điều này cho thấy sự gắn bó sâu sắc, chúng không phải là vật nuôi đơn thuần mà là những người bạn, là gia đình của ông.
• Sự phân tích tinh tế về bản năng loài vật:
  • Con mèo: "Con mèo thì không sao đâu. Mèo tự nó lo được." Ông hiểu bản năng sinh tồn độc lập của loài mèo. Sự chắc chắn trong lời nói cho thấy một chút an ủi nhỏ nhoi ông tự dành cho mình.
  • Bồ câu: "Bồ câu thì chắc chúng nó bay đi rồi." Ông tin vào khả năng tự do bay lượn của chúng. Việc ông thả lồng cho chúng bay đi trước khi rời nhà thể hiện sự chu đáo và tình yêu thương vô điều kiện.
  • Những con dê: "Nhưng còn mấy con dê thì làm thế nào bây giờ?" Đây là nỗi lo lớn nhất, ám ảnh nhất của ông. Dê không thể tự lo, cũng không thể bay đi. Câu hỏi tu từ này lặp đi lặp lại, cho thấy sự bế tắc, đau khổ và bất lực tột cùng của ông lão.
• Ý nghĩa: Tình yêu thương động vật của ông lão chính là biểu hiện của một tâm hồn hiền hậu, chất phác và yêu chuộng hòa bình. Với ông, việc chăm sóc những sinh linh bé nhỏ là lẽ sống, là niềm vui. Chiến tranh đã tước đoạt đi lẽ sống giản dị ấy, đẩy ông vào bi kịch.

c. Sự bất lực, tuyệt vọng và số phận bi thảm

• Sự mệt mỏi về thể chất: Ông đã đi bộ 12 cây số và không thể đi tiếp. "Tôi mệt quá, không đi đâu được nữa." Cái mệt về thể xác là biểu hiện bề nổi.
• Sự sụp đổ về tinh thần: Cái mệt thực sự của ông là sự sụp đổ về tinh thần. Khi mất đi những con vật, ông mất đi mục đích sống. Câu nói "Tôi chỉ trông coi mấy con vật thôi" được lặp lại như một điệp khúc ai oán, cho thấy ông không còn gì khác để bám víu.
• Số phận được báo trước: Ông lão ngồi lại bên cầu, trong khi kẻ thù đang đến gần. Ông không có gia đình, không có chính trị, chỉ có những con vật. Khi chúng mất đi, ông cũng chấp nhận số phận của mình. Hình ảnh ông lão ngồi lại là một dấu chấm hết đầy bi thương, một biểu tượng cho những nạn nhân bị chiến tranh bỏ lại phía sau. Ông là hiện thân của sự vô nghĩa và tàn bạo mà chiến tranh gây ra cho những người dân thường.

2. Phân tích hình tượng nhân vật "tôi"

Nhân vật "tôi" - người kể chuyện - đóng vai trò là người quan sát, lắng nghe và là lăng kính để người đọc nhìn thấu bi kịch của ông lão.

a. Nhiệm vụ và thái độ ban đầu

• Nhiệm vụ: Anh là một người lính, một trinh sát có nhiệm vụ "vượt qua cầu, trèo lên dốc bên kia và xem quân địch đã tiến đến đâu". Nhiệm vụ này đòi hỏi sự tập trung, tỉnh táo và lý trí.
• Thái độ ban đầu: Anh tiếp cận ông lão ban đầu có lẽ vì nhiệm vụ, để tìm hiểu thông tin. Cuộc trò chuyện bắt đầu một cách chuyên nghiệp, hỏi ông từ đâu đến, tại sao lại dừng lại.

b. Sự chuyển biến trong nhận thức và tình cảm

Cuộc trò chuyện ngắn ngủi đã tác động sâu sắc đến người lính.

• Từ lý trí đến cảm thông: Ban đầu, anh cố gắng giúp ông lão bằng lý trí: khuyên ông đi tiếp, chỉ cho ông đường đến xe tải ở Tortosa. Anh cố gắng trấn an ông: "Con mèo không sao đâu", "Chúng nó bay đi rồi".
• Sự đồng cảm và bất lực: Khi nhận ra nỗi lo lớn nhất của ông lão là những con dê và sự tuyệt vọng không thể lay chuyển của ông, người lính bắt đầu cảm thấy một sự kết nối sâu sắc hơn. Anh không còn nhìn ông lão như một người tị nạn bình thường, mà như một con người cụ thể với một nỗi đau cụ thể.
• Cảm xúc cuối truyện: Câu kết của truyện ngắn là lời thú nhận đầy ám ảnh của nhân vật "tôi": "Chẳng có gì khác ngoài mấy con mèo và sự thể là trời đã xám lại, quân phát xít sắp tràn đến, và một ông già quá mệt không thể đi tiếp được nữa." Anh cảm thấy bất lực vì không thể làm gì cho ông lão. Nỗi buồn của ông lão đã trở thành một phần gánh nặng trong tâm trí anh. Sự may mắn duy nhất của ông lão ("con mèo tự nó lo được") trở thành một niềm an ủi cay đắng và mỏng manh.

III. Đặc sắc nghệ thuật và ý nghĩa văn bản

1. Nghệ thuật kể chuyện độc đáo

a. Nguyên lí "Tảng băng trôi"

Đây là đặc sắc nghệ thuật nổi bật nhất của tác phẩm.

• Phần nổi (1/8):
  • Một cuộc đối thoại ngắn, đơn giản, có vẻ rời rạc giữa hai người xa lạ.
  • Những chi tiết khách quan: cây cầu, xe cộ, người tị nạn, ông lão mệt mỏi, nỗi lo cho bầy vật nuôi.
  • Câu chữ kiệm lời, không có những tính từ miêu tả cảm xúc trực tiếp.
• Phần chìm (7/8):
  • Sự tàn khốc của chiến tranh: Không có tiếng súng, không có cảnh chết chóc, nhưng sự hủy diệt của chiến tranh hiện lên qua hình ảnh dòng người di tản, sự chia lìa và số phận bi thảm của ông lão.
  • Nỗi đau và sự tuyệt vọng của con người: Nỗi lo cho bầy vật nuôi ẩn chứa nỗi đau mất mát quê hương, mất đi lẽ sống. Sự mệt mỏi về thể xác che giấu sự sụp đổ hoàn toàn về tinh thần.
  • Tấm lòng nhân đạo: Tình yêu thương của ông lão với động vật và sự cảm thông của người lính là những điểm sáng nhân văn, đối lập với sự phi nghĩa của chiến tranh.

b. Tình huống truyện đặc sắc

Tình huống truyện diễn ra tại một không gian và thời gian đặc biệt:

• Không gian: Chiếc cầu phao bắc qua sông. Đây là không gian mang tính biểu tượng, là ranh giới giữa sự an toàn và nguy hiểm, sự sống và cái chết. Mọi người đều vội vã đi qua, chỉ có ông lão ngồi lại, như bị kẹt giữa hai thế giới.
• Thời gian: Ngày lễ Phục sinh, một ngày lễ của sự sống lại, tái sinh. Đặt bi kịch của ông lão vào ngày này càng làm tăng thêm sự trớ trêu, cay đắng và ý nghĩa tố cáo chiến tranh.

c. Nghệ thuật đối thoại

Đối thoại ngắn gọn, tự nhiên nhưng giàu sức gợi. Mỗi câu hỏi, câu trả lời đều hé lộ thêm về tính cách nhân vật và đẩy sâu thêm bi kịch. Ví dụ, câu hỏi lặp đi lặp lại của ông lão về con dê cho thấy nỗi ám ảnh và sự bế tắc của ông.

2. Chủ đề và ý nghĩa văn bản

• Chủ đề: Tác phẩm thể hiện sâu sắc tác động của chiến tranh đối với những người dân vô tội và ca ngợi vẻ đẹp của lòng nhân ái, tình yêu thương sự sống.
• Ý nghĩa văn bản:
  • Giá trị hiện thực và tố cáo: Truyện ngắn là một bản án đanh thép đối với chiến tranh phi nghĩa. Chiến tranh không chỉ gây ra cái chết, mà còn hủy hoại cuộc sống tinh thần, tước đi những gì bình dị và thân thuộc nhất của con người.
  • Giá trị nhân đạo: Tác phẩm đề cao tình yêu thương. Ông lão yêu thương những con vật, người lính cảm thông cho ông lão. Đó là những giá trị nhân bản cốt lõi giúp con người giữ được nhân tính ngay cả trong hoàn cảnh tàn khốc nhất. Thông điệp của Hemingway là: Hãy trân trọng hòa bình và yêu thương sự sống.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ VẬN DỤNG

1. Câu 1: Phân tích hình tượng ông lão trong truyện ngắn "Ông lão bên chiếc cầu". Qua nhân vật này, em có suy ngẫm gì về số phận của những người dân vô tội trong chiến tranh?
2. Gợi ý trả lời:
   • Phân tích các khía cạnh: hoàn cảnh, ngoại hình, nỗi lo lắng cho các con vật (mèo, bồ câu, dê), sự mệt mỏi và tuyệt vọng.
   • Nhấn mạnh tình yêu thương động vật là biểu hiện của tâm hồn nhân hậu, yêu hòa bình.
   • Nêu suy ngẫm: Ông lão là biểu tượng cho hàng triệu nạn nhân vô danh, vô tội của chiến tranh. Chiến tranh hủy diệt cuộc sống bình yên của họ, đẩy họ vào cảnh mất mát, đau thương và tuyệt vọng.
3. Câu 2: Em hiểu thế nào về nguyên lí nghệ thuật "Tảng băng trôi" của Hemingway qua truyện ngắn này? Hãy chỉ ra những chi tiết là "phần nổi" và ý nghĩa "phần chìm" mà em cảm nhận được.
4. Gợi ý trả lời:
   • Giải thích khái niệm nguyên lí "Tảng băng trôi".
   • Chỉ ra "phần nổi": cuộc đối thoại ngắn, chi tiết khách quan (cầu, người tị nạn, ông lão, con vật).
   • Phân tích "phần chìm": Sự khốc liệt của chiến tranh, nỗi đau của con người, thông điệp nhân văn sâu sắc...
5. Câu 3: Từ câu chuyện của ông lão và cảm xúc của nhân vật "tôi", hãy viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ của em về giá trị của hòa bình.
6. Gợi ý trả lời:
   • Khẳng định hòa bình là khát vọng muôn đời của nhân loại.
   • Phân tích tác hại của chiến tranh qua câu chuyện (gây chia lìa, mất mát, hủy diệt).
   • Nêu bật giá trị của hòa bình: mang lại cuộc sống ấm no, hạnh phúc, con người được sống trong yêu thương.
   • Liên hệ bản thân: cần làm gì để góp phần bảo vệ hòa bình (học tập tốt, lan tỏa thông điệp yêu thương...).

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

"Ông lão bên chiếc cầu" là một truyện ngắn kiệt tác, tiêu biểu cho phong cách văn chương của Ernest Hemingway. Chỉ qua một cuộc gặp gỡ thoáng qua, tác giả đã vẽ nên một bức tranh chân thực và đau xót về thân phận con người trong chiến tranh. Hình ảnh ông lão với nỗi lo cho bầy vật nuôi đã trở thành một biểu tượng ám ảnh về những nạn nhân vô tội, bị chiến tranh tước đoạt đi lẽ sống bình dị. Bằng nghệ thuật kể chuyện kiệm lời, sử dụng thành công nguyên lí "tảng băng trôi", Hemingway đã gửi gắm một thông điệp nhân văn vĩ đại: lên án chiến tranh phi nghĩa và đề cao tình yêu thương, lòng trắc ẩn. Tác phẩm nhắc nhở chúng ta về giá trị của hòa bình và sự cần thiết phải đấu tranh để bảo vệ nó. Hy vọng bài học hôm nay sẽ để lại trong các em những suy ngẫm sâu sắc và lâu dài.